دکتۆر ئەحمەد فاتح محەمەد 

دەستپێک
قەیرانی بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی عێراق یەکێک لە ئاڵۆزترین  قەیرانەکانی پەیوەندی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکدەهێنێت. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دیدێکی دەستووریی ڕوون بۆ دابەشکردنی دەسەڵاتەکان و داهاتە داراییەکان، دواکەوتنی یاسادانان بۆ ڕێکخستنی پرسە ناوەندییەکانی وەک نەوت و غاز لەلایەک، و پەرەسەندنی ڕۆڵی دادگای فیدراڵی لە دیاریکردنی سنووری دەسەڵاتەکان بە شێوەیەکی تەمومژاویی.

لەگەڵ دووبارەبوونەوەی ئەم قەیرانە لە ساڵی 2014 تا 2025، ئێمە لەبەردەم کێشەی بودجەدا نین کە پەیوەندی بە دواکەوتن یان ڕاگرتنی گواستنەوەی پارە لە بەغداوە بۆ هەولێر هەبێت. بەڵکو ئێمە لەبەردەم کێشەیەکی دەستوریی ئاڵۆزداین کە پەیوەستە بە سروشتی فیدراڵی لە عێراق و شێوازی لێکدانەوەی دەستووری عێراق، و ئەو کەموکوڕییانەی هەیە لە بنیاتنانی پەیوەندییەکی یەکگرتوو لە نێوان دەسەڵاتەکانی دەوڵەت و پێکهاتەکانیدا.

پاشخانی دەستوریی و یاسایی قەیرانەکە

1- چوارچێوەی دەستوریی پەیوەندی نێوان ناوەند و هەرێم

دەستوری عێراقی ساڵی 2005دا سیستمی فیدراڵیی تەبەنی کردووە، بەڵام بڕگەکانی پەیوەست بە دابەشکردنی سامان و دەسەڵاتەکان ناڕوونە وکەلێنی زۆری تێدایە و کراوەیە بوون بۆ لێکدانەوەی هەمە جۆر. دیارترینیان ئەو ماددانەش بریتین لە:
 مادەی (111): “نەوت و غاز هی هەموو گەلی عێراقە...”، بەبێ ئەوەی پێناسەیەکی ڕوون بۆ میکانیزمەکە بکرێت.

مادەی (112/یەکەم): حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان بەشداری دەکەن لە بەڕێوەبردنی ئەو نەوتەی لە کێڵگەکانی ئێستا دەرهێنراوە.
 ماددەی (121/یەکەم): هەرێم مافی مومارەسەی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردنی پێدەدرێت، بەمەرجێک دژایەتی لەگەڵ دەستووردا نەکات.

مادەی (106):دەستەی گشتی چاودێریکردنی داهاتی فیدراڵ پێکدەهێنرێت ، ئەم ئەنجومەنە بۆ چاودێریکردن و تەرخانکردنی داهات دیاریکراوە، بەڵام تا ئێستا ئەم ئەنجومەنە ڕۆڵی بەرچاوی نییە واتە ڕۆڵی لاواز ونادیدە گیراوە .
ئەم دەقانە نەبوونی سیستەمێکی ڕوون نیشان دەدەن بۆ ڕێکخستنی پەیوەندی دارایی نێوان ناوەند و هەرێم، ئەمەش وایکردووە پرسەکە بە شێوەیەکی سیاسی یان دادوەریی بەڕێوەبچێت، نەک دەستووریی.

2- نەبوونی یاسایەک بۆ ڕێکخستنەوەی سامان.

تائێستا یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەرنەچووە، سەرەڕای ئەوەی لە مادەی 112/دووەمدا ئاماژەی پێکراوە، ئەمەش وایکردووە هەم حکومەتی فیدراڵی و هەم هەرێم لێکدانەوەکانی خۆیان بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان بە ئارەزووی خۆیان شرۆڤە بکەن، و لە ئەنجامدا میکانیزمی جیاواز بۆ هەناردەکردنی نەوت و گرێبەستکردن و کۆکردنەوەی داهات دەگیرێتە بەر.

شرۆڤەکردنی بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدراڵی

دادگای فیدراڵ یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستانی بە نادەستووری لەقەڵەم دا،  وهەرێمی  ناچارکرد پابەندبێت بە ڕادەستکردنی نەوت بە حکومەتی فیدراڵی.ئەم بڕیارە ڕەهەندێکی دادوەریی بۆ ناکۆکییە سیاسییەکان زیاد کرد. هەروەها بڕیاری قەدەغەکردنی گواستنەوەی دارایی بۆ هەرێم دەرکرد نابێت بەبێ چاودێری فیدراڵی گواستنەوەی دارایی ئەنجام بدرێت.

مەرجی ئەوەشی سەپاندبوو، پێش ئەوەی هیچ پارەیەک خەرج بکرێت، سەرجەم داهاتە نەوتییەکان و نانەوتییەکان ڕادەستی بەغدا بکرێن.

جەختی کردبویەوە کە دەبێت مووچە بە میکانیزمی توندی فیدراڵی دابین بکرێت، بە سەرپەرشتی وەزارەتی دارایی فیدراڵی و دیوانی وردبینی.

ئەم بڕیارانەی دادگا ئەوە دەردەخات مەیلی گەشەسەندنی دادگا بەرەو "ناوەندکردنی دەسەڵاتەکان" ببات، کە پێچەوانەی ڕۆحی دەستوری فیدراڵە.لێکدانەوەکانی خۆشی بۆ دەستوور فراوانتر کردووە و لە زۆرێک لە بڕیارەکانیدا ڕێبازێکی لێکدانەوەی سیاسی گرتووەتەبەر، ئەمەش سەربەخۆیی دادگاکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.

ڕەهەندە سیاسی و کارگێڕییەکانی قەیرانەکە

 ئەو ڕێککەوتنانەی لە نێوان بەغدا و هەولێر واژۆ کراون (2021، 2023، 2024) لە ڕاستیدا جێبەجێ نەکراون، ئەمەش بەهۆی لاوازی متمانەی سیاسی و دابەشبوونی پێگەی کورد خۆیەتی.

حکومەتی فیدراڵی وەرەقەی دارایی بەکارهێنا وەک ئامرازێک بۆ فشارخستنە سەر حکومەتی هەرێم بەتایبەتی لەکاتی هەڵکشانی سیاسیدا.
هەروەها ناکۆکی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، پێگەی دانوستانی لاواز کرد و ڕێگری لە یەکخستنی دامەزراوە داراییەکان کردووە.

لێرەش زۆنی سەوز زیاتر لە ئەوانی تر زیانی پێگەیشتووە، دیارە ئەمەش بەهۆی مەرکەزیەتی ئابورییە لە هەولێر، ئەگەرچی ئیدارەی سلێمانیش لەداهاتەکاندا زۆر ناشەفاف و زۆر دەلاقەی مەترسیداری گەندەڵی تێدایە.

لەڕووی نێودەوڵەتیشەوە ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپاش چەندین جار فشاریان خستووەتە سەر بەغدا بۆ ئەوەی موچە نەبێتە وەرەقەی سیاسی، بەڵام بەبێ ئەوەی ڕاستەوخۆ دەستوەردان لە وردەکارییە یاساییەکان بکەن دیارە ئەمەش تەنها بۆ ئەوەیە بۆشاییەکە فراوانتر نەبێت.

تورکیا و ئێرانیش بە هۆی کاردانەوەکانیان لەسەر سەقامگیری ناوچەکە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، چاودێری پێشهاتەکان دەکەن وبەرژەوەندییەکانی خۆیان کردۆتە ئامانج لەو پرسەدا.

سیناریۆکانی داهاتوو

یەکەم: چارەسەری کاتی

لەژێر فشاری ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا، ڕەنگە ڕێککەوتنێکی دارایی کاتی بۆ دابینکردنی دارایی مووچە بکرێت وەک ئەوەی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٥ ئەنجامدرا وبەڵام لەئێستادا شکستی هێناوە.

سیناریۆی دووەم: بەردەوامی ئیفلیجی دارایی و قەیرانی دادوەری

دادگا بەردەوامە لە دەرکردنی بڕیاری سنووردارکردنی بودجە، لەکاتێکدا هەرێم ڕەتیدەکاتەوە هەموو داهاتەکانی ڕادەست بکات.
 ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی ئیفلیجی ئیداری لەناو هەرێمدا.
سیناریۆی سێیەم: یەکلاییکردنەوەی گشتگیر لەسەر بنەمای یاسای نەوت و غاز و هەموارکردنەوەی دەستوور.

ئەمەش پێویستی بە ئیرادەی سیاسی ناوازە و بنیاتنانەوەی متمانە لە نێوان بەغدا و هەولێر هەیە وڕێکەوتن بکرێت دەستور بکەنە خاڵی سەرەتا وکۆتایی چارەسەرکردنی پرسی بودجە وموچە.

لە ئێستادا بژاردەیەکی دوور و درێژە، بەڵام تاکە بژاردەیە کە دەتوانێت بە شێوەیەکی ڕیشەیی کۆتایی بە قەیرانەکە بهێنێت.
پرسی بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، ئیتر تەنیا بابەتی دارایی وتەنفیزیی نییە. بۆتە پرسێکی دەستوریی و قەزائی، کە ڕەنگدانەوەی بۆ نەبونی دیدێکی ڕوونی سیستەمی فیدراڵی لە عێراقدا دەگەڕێتەوە. تا ئەو کاتەی ئەو پرسە لە ڕێگەی لۆژیکی گوشاری هاوبەش و نەبوونی یاسادانانی تەوافوقەوە چارەسەر بکرێت، پێدەچێت قەیرانەکە بەردەوام بێت و ئەگەری پەرەسەندنیشی هەیە، کە کاردانەوەی بۆ سەقامگیری دەوڵەتی عێراق بە گشتی، هەروەها بۆ یەکڕیزی دامەزراوە و هاووڵاتیان بەتایبەتی هەیە.