هیواساعدی

بە گەڕانەوەی ترەمپ بۆ سەرۆکایەتی ئەمریکا، داڕمانی ڕژێمی یەکگرتووی سوریا و لاوازبوونی بریکارەکانی ئێران لە ناوچەکەدا، پێکهاتەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیی هەژاند. 

لەم نێوەندەدا، چەقبەستوویی دانوستانە ئەتۆمییەکان، ئیسرائیل تەنیا ستراکچێری دەوڵەتی داگیرکەری ئێران لاوازتر دەکات و هەتا چۆکداهێنان و چالاککردنی میکانیزمی تریگەر و قەیرانەکانی ناوخۆی وەک داڕمانی ئابووری، ناڕەزایەتی گشتی و زیادبوونی سەرکوتی سیاسی، ڕژیمیان خستۆتە دۆخێکی بێ وێنە. 

لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٥ گەڕانەوەی سیاسەتی فەرمی فشاری داراییە، بەڵام جیاوازییەکی گرنگی هەیە: ئەمجارەیان بە ئەزموونی قۆناغی پێشوو و تۆڕەکانی یەکگرتووتر لە گەڕانەوەی نێودەوڵەتی هاوبەش. یەکەم هەنگاوی لە سیاسەتی دەرەوەدا، بە ئامانجگرتنی ڕاستەوخۆی نەوتی ئێران بوو. سەرۆک کۆماری ئەمریکا لە پەیامێکی فەرمیدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی (تروت سۆشیال) هۆشداری دا: هیچ وڵاتێک کە تەنانەت بڕێکی کەم نەوت یان بەرهەمی پترۆکیمیایی لە ئێران بکڕێت، ڕێگەی پێنادرێت بازرگانی لەگەڵ ئەمریکا بکات. 

ئەم هەڕەشە ئاشکرایە بە شێوەیەکی کاریگەر کڕیارە سەرەکییەکانی نەوتی ئێرانی وەک چین، هیندستان، تورکیا و ئیمارات خستە پێگەیەکی دەسەڵاتدارەوە. 
سزا لاوەکیەکان کە پێشتر لە سەردەمی سەرۆکایەتی کۆماردا بوون بە ئامرازی سەرەکی سیاسەتی فشار، ئەمجارەیان بە پاڵپشتییەکی بەهێزتری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا، توانای کاریگەری لەسەر دۆزینەوەکان و لێکۆڵینەوەکانیان هەیە. کۆمپانیا چینییەکان کە لە پڕۆژەکانی وزە لەگەڵ ئێران بەشدارن، ڕاستەوخۆ ئاگادار دەکرێنەوە کە ئەگەر بەردەوام بن لە هاوکاریکردن، ئەوا لە بازاڕە داراییە جیهانییەکان و دەستڕاگەیشتن بە ئەمریکا بێبەش دەبن. 

تەنانەت بانکەکانی ڕووسیا کە سەرەڕای شەڕی جیهانی لە ڕێگەی میکانیزمی هاوتەریبەوە لەگەڵ ئێران بەردەوام بوون، سەرلەنوێ چاو لە پەیوەندییە ئابوورییەکانیان دەکەنەوە.
لە مانگی نیسانی ٢٠٢٥ەوە سێ خولی دانوستانی ناڕاستەوخۆ لە نێوان ئێران و ئەمریکا بە نێوەندگیری عومان، قەتەر و ئیتالیا بەڕێوەچووە. ئەم دانوستانانە کە سەرەتا هیواکانی بۆ بوژانەوەی JCPOA بەرزکردەوە، بە خێرایی لە بەرامبەر سێ بەربەستی گەورەدا وەستان: یەکەم، ئاستی بەرزی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران کە گەیشتووەتە زیاتر لە ٦٠%؛ دووەم: بەردەوامیی پاڵپشتی دارایی و چەکداری تاران بۆ هێزە بە وەکالەت لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی یارمەتییە دارایی و چەکییەکان بۆ حوسییەکان لە یەمەن؛ و سێیەم: ڕەتکردنەوەی ڕێژیمی ئێران لە دابینکردنی شەفافیەتی دارایی و پەیوەستبوون بە ڕێکخراوی FATF. 

ئەمریکا و هاوبەشە ئەوروپییەکانی کە سەردەمانێک لەسەر پاراستنی ڕێکخراوی JCPOA ناکۆک بوون، ئێستا لەسەر سیاسەتێکی نوێ ڕێککەوتوون: کۆنتڕۆڵکردنی تەواوەتی ڕەفتاری ناوچەیی کۆماری ئیسلامی، سنووردارکردنی بەرنامە مووشەکییەکەی و دامەزراندنی میکانیزمێکی چاودێری هەمیشەیی بۆ دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران. لە لایەکی دیکەوە کۆماری ئیسلامی ئەم داخوازانە بە پێشێلکردنی "سەربەخۆیی نەتەوەیی" و بنەما ئایدۆلۆژییەکانی خۆی دەزانێت. هەر بۆیە گفتوگۆکان نەک هەر نەیانتوانیوە ئەنجام بەدەست بهێنن، بەڵکو بووەتە هۆی زیادبوونی بێمتمانەیی نێوان هەردوولا.

تا مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، سوریا سەرەڕای شەڕی ناوخۆ و فشارە نێودەوڵەتییەکان، وەک یەکێک لە قەڵا گرنگەکانی نفوزی ناوچەیی ئێران مایەوە. بەڵام ڕووخانی لەناکاوی ڕژێمی بەشار ئەسەد لەلایەن هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنەوە، هاوکات لەگەڵ ڕێککەوتنی بێدەنگی ئەمریکا، تورکیا و ڕووسیا، گورزێکی توندی لە میحوەرەکەی بەرخۆدان دا. ئێران کە زیاتر لە دە ساڵ بوو ملیارەها دۆلاری لە سوریا وەبەرهێنابوو، نەک هەر لە دەستکەوتەکانی بێبەش بوو، بەڵکو شایەتحاڵی بڵاوەپێکردنی هێزی سێبەریش بوو کە بوونی ئێران بە مەترسی ئەمنی دەزانن.

هاوکات لە لوبنان هەسەدە بەهۆی کەمبوونەوەی سەرچاوە داراییەکان و فشارەکانی ئیسرائیل زۆرێک لە بنکە و تونێلەکانی لەدەستداوە و لە کەرتی غەززەش دوای ئۆپەراسیۆنە تیرۆریستییەکەی ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ و وەڵامدانەوەی بێ وێنەی ئیسرائیل، حەماس بە توندی لاواز بووە. ئەم ڕووداوانە بە شێوەیەکی کاریگەر بڕبڕەی پشتی بزووتنەوەی خۆڕاگرییان لە ناو بردووە و کۆماری ئیسلامیی خستۆتە ناو گۆشەگیریی ستراتیژییەوە.

میکانیزمی دەستپێکەر بڕگەیەکی سەرەکییە لە یاسای JCPOA کە ڕێگە بە وڵاتانی ڕۆژئاوا دەدات سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان دووبارە بسەپێننەوە ئەگەر ئێران بەڵێنەکانی پێشێل بکات، بەبێ ئەوەی پێویستی بە کۆدەنگی ئەنجومەنی ئاسایش هەبێت. ئێستا دوای زیاتر لە ساڵێک لە ڕاپۆرتە دووبارەبووەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی سەبارەت بە ئاستی مەترسیداری پیتاندن و ڕەتکردنەوەی ئێران لە ڕێگەدان بە پشکنەران بۆ چوونە ژوورەوە، ئەوروپا هەنگاو دەنێت بۆ بەکارهێنانی ئەم ئامرازە.

فەرەنسا، ئەڵمانیا و بەریتانیا لە بەیاننامەیەکی هاوبەشدا لە مانگی نیسانی ٢٠٢٥ هۆشدارییان دابوو کە ئەگەر ئێران پیتاندن ڕانەگرێت و لە ڕێککەوتنەکانی چاودێریکردن نەکشێتەوە، ئەوا ناچار دەبن میکانیزمی دەستپێکەر چالاک بکەن. ئەگەر ئەم میکانیزمە چالاک بکرایە، نەک هەر چەک و سزا داراییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەگەڕێتەوە، بەڵکو متمانەی سیاسی JCPOA بۆ هەمیشە لەدەست دەچوو.

کۆماری ئیسلامی جگە لە گوشارە دەرەکییەکان، لە بەردەم قەیرانە ناوخۆییەکاندایە کە ڕەوایەتی کۆماری ئیسلامیی خستۆتە تەحەدا. ڕێژەی هەڵاوسانی ڕەسمی 70%ی تێپەڕاندووە و نرخی ڕیاڵ گەیشتووەتە نزمترین ئاستی لە مێژوودا. هەناردەکردنی نەوت کە سەردەمانێک پایەی سەرەکی بودجەی وڵات بوو، بۆ کەمتر لە یەک لەسەر سێ دابەزیوە و سندوقی گەشەپێدانی نیشتمانی نزیکە لە بەتاڵبوونەوە. بەرزبوونەوەی نرخی کەلوپەلی سەرەتایی، کەمیی دەرمان، پچڕانی کارەبا و بەربڵاوی بێکاری ژیانی ڕۆژانەی ملیۆنان ئێرانی پەکخستووە.

لە بەرامبەردا شەپۆلێکی ناڕەزایەتی سەندیکاکان و سیاسییەکان لە سەرانسەری وڵاتدا گرتۆتەوە. لە مانگرتنی مامۆستایان و کرێکارانەوە تا گردبوونەوەی خوێندکاران و خانەنشینان، ناڕەزایی کۆمەڵایەتی تەقیوەتەوە. کۆماری ئیسلامی لەبری جێبەجێکردنی چاکسازیی پێکهاتەیی، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی کەشوهەوای سیاسی بە سەرکوتی توند و زیادبوونی ئێعدامەکان و گرتنی جەماوەری داوە. بەڵام کەلێنی نێوان خەڵک و حکومەت لە هەموو کاتێک قوڵترە.

لەو کاتەوەی حکومەتی پێزیزکی لە هاوینی ٢٠٢٤ هاتە سەر دەسەڵات، شەپۆلێکی نوێی لەسێدارەدان لە ئێران دەستی پێکردووە. بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، تەنیا لە ماوەی مانگی گەلاوێژی ٢٠٢٤ تا مانگی پووشپەڕی ٢٠٢٥ زیاتر لە هەزار و ١٠٠ کەس لە ئێران لە سێدارە دراون. ئەم ئامارە بێ وێنەیە نەک هەر گوزارشت لە ترسی حکومەت لە بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکان دەکات، بەڵکو ئەوە پیشان دەدات کە کۆماری ئیسلامی چووەتە قۆناغێکی حوکمڕانی مشت ئاسنین؛ قۆناغێک کە تێیدا خەبات بۆ مانەوە، بە هەر نرخێک بێت، هەموو ڕەچاوکردنەکانی تێپەڕاندووە. کۆماری ئیسلامی لە هەلومەرجێکدا هەوڵی کردنەوەی کەناڵە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ ئەمریکا دەدات کە چیتر دانوستان بۆ بەدەستهێنانی ئیمتیازات نییە، بەڵکو بۆ کڕینی کات و کەمکردنەوەی فشارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانە. ڕەنگە تاکتیکی ڕێژیم واژۆکردنی ڕێککەوتنێکی کاتی بێت، بە کەمترین پابەندبوون و ڕاگرتنی کاتی هەندێک سزا. بەڵام بەدووری نازانرێت ئەمریکا و ئەوروپا زیاتر متمانەیان بە بەڵێنە زارەکییەکانی تاران هەبێت و داوای پابەندبوونی بەردەوام و چاودێری هەمیشەیی و چاکسازی لە ڕەفتاری ناوچەیی دەکەن.

ئاوێتەبوونی هاوکاتی چوار قەیرانی گەورە- گوشاری دەرەکی، ستراتیژی شکستخواردووی ناوچەیی، داڕمانی ئابووری و ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆ- کۆماری ئیسلامیی گەیاندووەتە قۆناغێک کە دەکرێ بە سەرەتای پڕۆسەی داڕمان ناوی ببەین. ڕژیم وەک کەشتییەک وایە لە چەند خاڵێکەوە بە یەکجار دزە بکات. چیتر هاوکارییەکانی چین و ڕووسیا چارەسەر نابێت و تاکتیکی موزایەدە لە مەسقەت و دۆحەش نابن. ڕەنگە مێژوو ئەوە نیشان بدات کە ساڵی ٢٠٢٥ خاڵی وەرچەرخان بوو لە پرۆسەی داڕمانی سیستەمێکی ئایدیۆلۆژیدا؛ سیستەمێک کە زیاتر لە چوار دەیە بە سەرکوتی ناوخۆیی و قەیرانی هەناردەکردن بۆ دەرەوە خۆی پاراستبوو، بەڵام ئێستا لە خولگەیەکی قەیرانی پێکهاتەییدا دەڕووخێت.