د. كامەران مەنتك

بەشی یەكەم

لە دواجاردا ئەو شەڕە روویدا، كە پێشبینی دەكراو لەسەرمان نووسیبوو، لەراستیدا پێشبینیكردنی ئەو شەڕە چەندە گرنگ بوو، شێوازو بەڕێوەچوونی شەڕەكەو سەرئەنجامەكانی لەو گرنگتر! تا ئێستا نوێترین شەڕە لەمێژووی مرۆڤایەتی، كە بەو شێوەیەو لەو ئاستەدا بەڕێوە چوو بێت، ئەو چەك و تەنكنەلۆژیایەی تا ئێستا لەو شەڕەدا بەكارهاتووە، كە تەمەنی تەنیا دوو رۆژە، نمونەی نەبووە لەمێژوودا، تا ئێستا شەڕەكە زیاتر شەڕێكی هەواڵگری و ئاسمانییە و ئەگەری گۆڕانی بۆ شەڕێكی زەمینی راستەوخۆ، بەهۆی ئەوەی هەردوو وڵات هاوسنوور نین دوورە دەستە، بەڵام موستەحیل نییە، لەبەرئەوەی هەردوو وڵات لایەنگرو پاڵپشتی خۆیان لەسەر ئەو پانتاییە جوگرافییە هەیە، كە سنوورەكانی هەردوو وڵات بەیەكەوە دەبەستێتەوە، بەتایبەتی سوریاو ئێراق، هاوكات بەهۆی گۆڕانی هاوسەنگی هێزەوە توركیاش لەشەڕ بەدوور نابێت، ئەمە وا دەكات ئەگەری تەشەنەكردن و فراوانبوونی ئەو شەڕە بەخێراییەكی زۆر ئەگەرێكی بەهێزو چاوەڕوان كراو بێت! بەتایبەتی تێوەگلانی ئێراق و توركیا، ئێراق بەهۆی بەهێزی باڵی ئێران لەو وڵاتەو توركیاش بەهۆی گۆڕانی هاوسەنگی هێزو نەهێشتنی هەوڵی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمییەوە.

شەڕ بە ئاسانی دەستپێدەكات بەڵام بەئاسانی بەكۆتا نایەت و پێشبینیكردنی كۆتاییەكەشی كارێكی ئاسان نییە، چونكە هەمیشە زۆر شت هەیە دەكەونە دەرەوەی چوارچێوەی بیركردنەوەو پێشبینیكردن و هەڵسەنگاندنی مرۆڤەكان، ئەڵمانەكان پێیان وابوو دەتوانن بە تەنیا بە سێ مانگ جەنگی یەكەمی جیهانی یەكلایی بكەنەوە، كەچی چوارساڵی خایاندو لەكۆتایشدا شەڕەكەیان دۆڕاند، هەمان شت لەسەر جەنگی دووەمی جیهانیش پیادە دەبێت، كەجارێكی تر ئەڵمانەكان لە ماوەی شەش ساڵدا شكستیانهێناو وڵاتەكەیان لەت كرا بۆ دووبەش، بۆیە ئەو شەڕەی نێوان ئیسرائیل و ئێران زۆر بەئاسانی دەستیپێكردو بە پێچەوانەی ئەوەی پێشبینی دەكرێت، وەستانی كارێكی ئاسان نییەو ئەگەری زۆرە ئەو شەڕەش ماوەیەكی زۆر بخایەنێت، لەبەرئەوەی لەرووی جیۆستراتیژییەوە ئێران پێگەیەكی ئێجگار هەستیاری هەیەو چۆن ئۆكرانیا دەروازەی روسیایە بۆ ئەوروپا، بە هەمان شێوە ئێرانیش دەروازەی روسیایە بۆ ئاسیای ناوەڕاست و ناوچەی كەنداو دەریای سوور، ئەمە لەلایەك بوارێكی ژیاری (المجال الحیوی) لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش لەسەر ئاوە گەرمەكان وەك دەڵێن  لێدەسەنێتەوە، هاوكات ناچاری دەكات بەرەیەكی تریش لە ئاسیا بكاتەوە، لەبەرئەوەی لەدەستدانی ئێران، ئەو دەروازە گرنگە لەبەردەم روسیا دادەخات، كە ئێستا بەیەخێكی ئێجگار گەورەی بۆ ئەو وڵاتە هەیە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی سوریای لەدەست و شوێن پێێەكانی لەسەر دەریای سپی ناوەڕاستیش كەوتە مەترسییەوە.

كەواتە ئێران دەبێتە ئەو گۆڕەپانەی روسیا دەیەوێت شەڕەكانی بەرەی رۆژهەڵاتی لەسەر ئەنجامبدات، ئەمەش ئەوە رووندەكاتەوە دوای ئەوەی ئێران بۆ ماوەی چەندین ساڵ، هەوڵیدا شەڕەكانی خۆی لەسەر خاكی خۆی دووربخاتەوەو  بیگوازێتەوە سەر خاكی سوریاو لوبنان و ئێراق و یەمەن، كەچی ئێستا خۆی بووە گۆڕەپانی شەڕ، بەهۆی ئەو پانتاییە جوگرافییەی هەیەتی، مەترسییەكانی تەشەنەكردن و فراوانبوونی ئەو شەڕە زیاتر دەكات، ئەو وڵات و ناوچانەی، كە چاوەڕوان دەكرێت لەو شەڕە تێوە بگلێن لەپێشەوەی هەموویان رەنگە توركیا و ئێراق بێت، توركیا بەهۆی ئەوەی دەزانێت، هەر زیانێكی گەورە بەر ئێران بكەوێـت، ئەگەرچی لەزۆر رووەوەو بەرژەوەندییەكانیان رووبەرووی یەكتر دەبێتەوە و مێژووێكی پڕ لە شەڕو ململانێیان هەیە، كاریگەرییەكی راستەوخۆی لەسەر ئەو دەبێت، لاوازبوونی ئێران هاوسەنگی هێز لەناوچەكە بەقووڵی دەگۆڕێت، بەتایبەتیش ئەگەر ئەو لێدانە ببێتە هۆی گۆڕینی سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتە و هاتنە ئارای فەوزاو بێسەروبەریەك، كە ئەگەری ئەوە خۆش دەكات، كورد و نەتەوەكانی تریش، بەڵام بەپلەی یەكەم كورد، كە توركیا بە مەترسییەكی ستراتیژی و وەك دەڵێن باوەكوشتەی خۆی دەیبینێت ، هاوشێوەی رۆژئاوا حالەتێكی دیفاكتۆ بخولقێنێت، بەم چەشنە پارچەیەكی تر لەكوردستان قەوارەیەكی سیاسی كوردی دابمەزرێت، ئەوەی ترسەكەی توركیا گەورەتر دەكات، ئەوەیە هێزەكانی پژاك، كە وەك باڵێكی پەكەكە هەژماری دەكرێت، لەهەموو هێزە كوردییەكانی تر گەورەتر و ئامادەترە بۆ بینینی ئەو رۆڵەو دروستكردنی قەوارەیەكی سیاسی كوردی، كە ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی راستەوخۆ رووداوەكان بگوازرێنەوە ناوەوەی توركیا، بۆیە یەكێك لەئەگەرەكان ئەوەیە، ئەگەر ئەو شەڕە درێژە بكێشێت و هاوپەیمانییەكان فراوانتر بێت و دەوڵەتی تر بخزێتە ناو ئەو شەڕەوە، توركیاش بە بێدەستی خۆی لەو شەڕەدا بئاڵێت و بەناچاری بچێتە بەرەی ئێران، كە ئەمە پێشهاتێكی نوێ و سەرنجراكێش دەبێت و لەمێژووی ئەو ناوچەیە وێنەی نەبووە.

بوونی ئێران بەگۆڕەپانی شەڕ، ئەو دەوڵەتە هەڵدەوەشێنێتەوە، كە ئەمە بایەخی جیۆپۆلەتیكی هەموو ناوچەكە دەگۆڕێت، لێدان و تەفروتونەكردنی پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران، رێگە بۆ لێدان و تەفروتونەكردنی پڕۆژەی ئەتۆمی توركیاش خۆشدەكات، كە زۆر بەشێنەیی و بەنهێنی كار لەسەر ئەو پڕۆژەیە دەكات و رۆژئاوا ویستوویانە لەئەگەری ئەوەی ئێران بتوانێت ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی، وەك هاوسەنگییەك توركیاش بەرامبەری بكەن بە خاوەنی ئەو چەكە، وەك چۆن لە ساڵانی حەفتاو هەشتاكانی سەدەی بیستەمدا، واتە لەقۆناغی یەكەمی شەڕی سارددا، لەئەنجامی ململانێی نێوان هەردوو بەرەی رۆژهەڵات و رۆژئاوادا، هیندستان و پاكستانتوانیان ببنە خاوەنی چەكی ئەتۆمی، بەهەمان شێوە لە قۆناغی شەڕی ساردی نوێدا توركیاو ئێرانیش ببنە خاوەنی ئەو چەكە، بۆیە لێدان لەئێران، راستەوخۆو بەشێوەیەكی داینامیكی دەبێتە هۆی لێدان لەتوركیا، واتە سیاسەتی یاریكردن لەسەر دوو پەتی توركیا بەیەكجاری بەكۆتا دێت و بەناچاری دەبێتبچێتە ناو بەرەی رۆژهەڵات و روسیاو هاوپەیمانەكانی هەڵبژێرێت، كە ئەمەش چارەنووسی دەخاتە مەترسییەوە.
بە پێچەوانەی ئەوەی چاوەڕوان دەكرا، دوای لێدانی پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران، نە ئێران بێدەنگبوو، وەك ئەوەی ئیسرائیل لەساڵی 1980 لەپڕۆژەی ئەتۆمی ئێراقیدا و بەبێدەنگی كارەكەی تێپەڕی، نە ئیسرائیل بەوەندە وەستاو پەلامارەكەی وەستاند، لەدووەمین رۆژی هێرشەكەی ئیسرائیلدا، خەریكە رووندەبێتەوە، هەرچەندە هێشتا زووە، ئیسرائیل نایەوێت بە تەنیا ژێرخانی ئەتۆمی و سەربازی ئەو وڵاتە وێران بكات، بەڵكو كار لەسەر تێكشكاندنی ژێرخانی ئابووریشی دەكات، هاوكات بانگەشە بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵاتدارێتی شای ئێران دەكات، كە لەساڵی 1979 لەلایەن ئیسلامییە شیعەكانی ئێرانەوە لەدەسەڵات دەركران و كۆماری ئیسلامی ئێرانیان دامەزراند، ئەو ئاماژانە ئەوە دەگەیەنن، كە شەڕەكە بەتەنیا شەڕێكی تاكئامانج و سیاسی نابێت، بەڵكو شەڕێكی جیۆستراتیژی گەورەیەو تەختەیەكی جیۆستراتیژی گەورە دەگرێتەوە، یاریزانی تریش تێوە دەگلێن، ئەمەش لەكۆتایدا دەبێتە هێنانە ئارای گۆڕانكارییەكی جیۆپۆلەتیكی هێندە گرنگ، كە هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم نەیانتوانی ئەو گۆڕانكارییە ریشەییە لەگەڵ خۆیاندا بهێنن ونەخشەی سیاسی ناوچەكە بەو شێوەیە دابڕێژنەوە، كەچاوەڕوان دەكرێت لەماوەی شەش سەدەی رابردوودا شتێكی لەو شێوەیە دا نەبووبێت.