رێبین عومەر

 نەورزۆی 2013 ئەو كاتەی گەلی كورد لە گۆڕەپانەكانی ئامەد و ئەستەنبوڵ خڕببونەوە چاوەڕێبوون، كە پەیامی ئۆجەلان بەدەنگ و رەنگ لە سەر سكرینە مەزنە دانراوەكان بڵاوبكرێتەوە، بەڵام پەیامی دەنگ و رەنگ بڵاو نەكرایەوە و پەیامی ئاشتی ئۆجەلان لە رێگەی شاندی هەدەپە بۆ ئیمرالی خوێندرایەوە و زەنگی ئاشتی و كاری هاوبەش بۆ وەستاندنی خوێن لێیدا، كە بەرهەمی كۆبوونەوەكانی میت و پەكەكە بوون لە 2011 و 2012 لە ئیمراڵی و  ئۆسلی پایتەختی نەرویج و 28 شوباتی 2015ی دۆڵمە باخچە و راگەیاندنی رێككەوتنی ئاشتی گەورەترین هیوای ئاشتیخوازان بوون لە توركیا، كە نزیك دەبێتەوە لە سەدەیەك خەونی پێوە دەبینن.

نیەتی ئاشتی لەو ساڵەدا بە تەواوەتی دەرخرا، دەبوو پەكەكە هەندێ سیاسی بنێرێتەوە باكور و بەشێكی هێزەكانیشی لە قوڵای توركیا بكشێنێتەوە، هەموو ئەمانە ئەنجام دران، چەكەكەكان بۆ ماوەی دوو ساڵ بێدەنگ بوون گورگ و مەڕ پێكەوە ئاویان ئەخواردەوە ئیتر هیچ گوێت لە دەنگ و قیژە و گریانی دایك و منداڵی سەرباز و گەریلا نەدەبوو، هەموو خەڵك بە هیوابوون، كە ئاشتی سەربگرێت و ناكۆكییە تەمەن 34 ساڵەكەی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا كۆتایی پێبێت.

چەك هیچ رۆڵێكی نەما و دەیان دیالۆگ بۆ ئاشتی ئەنجام دەدران، كارگەیشتە ئەوەی بە روونی سیاسییەكانی توركیا باسیان لە بوونی گەلی كورد ئەكرد، چونكە لە سەردەمی كەنعان ئیڤرینەوە لە ساڵی 1981 ناوهێنانی كورد و كوردستان قەدەغە بوو، هەر لەبەر ئەوەش لەو ماوەییە تا ئەندازەیەك جوڵەی كلتوری و هونەری و چاندی كورد گەشەی كرد، میدیای دەوڵەتی توركیا بە زمانی كوردی دەستیكرد بەوەشان، نیەت هەبوون بۆ ئاشتی دوو ساڵ پەكەكە چاوەێی كرد.

ئیتر لە تەقینەوەكانی پێرسوس و تێرۆكردنی گەنجانی كورد لە نزیك سنورەكانی كۆبانێ نیەتی خراپی دەوڵەتی بۆ پەكەكە دەرخست ئیتر لەكەمترین ماوە قۆناغەكان دژوار و سەختربوون، لە 2015 گرفتی متمانە بۆ پەكەكە دروست بوو، ئەوان ترسیان لەوە هەبوو كە دەوڵەتی توركیا وەك سیناریۆی كۆتاییهێنان بە شۆڕشی چەكداری لە سریلانكا، حەرەكەتی رزگاریخوازی كورد ژەهرخوارد بكا و چەكەكانیان لێوەرگرێتەوە و راپێچی زیندانیان بكات.

چەند جارێك جەمیل بایك بەتوندی لە دوای تەقینەوەكانی پێرسوس هەڕەشەی كرد و بێمتمانەی خۆی لە هەمبەر بە ئەردۆگان و دەوڵەت نەشاردەوە، ئەوكات چەند دیدارێكی لەگەڵ ئاژانسە ناوخۆی و دەرەكییەكان ئەنجام داو دەیخواست هێزی سێییەم بێتە نێوان رەوتی دانوستانەكانی نێوان پەكەكە و دەوڵەت، تەنانەت قسەكان بۆنی ئەوەی لێدەهات، كە پەكەكە وەك هێزێكی كۆمۆنیزمی سۆسیالیستی بیەوێ‌ كاپیتاڵێكی وەك: ئەمریكا لە نێوانیان بێو بەهەمان نیەتی (فارك) لە كۆڵۆمبیا ئاشتییەكەیان شوێنی خۆی بگرێ و كەس ئەویتر بەهێز نەسڕێتەوە، بەڵام سەرئەنجام لە 2015 بۆ 2019 ئاستی شەڕ و كێشمە كێشە خوێناوییەكانی نێوان كورد و تورك گەیشتە لوتكە، هەر بەوەشەوە نەوەستا، دەوڵەتی توركیا بە هاوكاری گروپ و تاقمە دژ بەرەكانی كورد پەلاماری كۆبانێ و عەفرین و چەند ناوچەیەكی تری رۆژئاوای كوردستانیدا.

بەو پاساوەی پارتی یەكێتی دیموكرات درێژكراوەی پەكەكەیە لە سوریا لە 2017 دوای ٦٠ رۆژ شەڕكردن بە هاوكاری تاقمە چەكدارەكانی سوریا نزیك لە توركیا، سوپای توركیا عەفرینی داگیركرد، ئاستی شەڕ و ناكۆكییەكانی كورد لەگەڵ دەوڵەت چووە بن بەست و سەرباری شەڕی كۆڵانەكانی شارەكانی باكور توندوتیژیی و كرداری چەكداری و تەقینەوەكان، قوڵیی شارە توركنشینەكانیان بە ئامانج گرت، ئابوری توركیا بەهۆی جەنگ و مللملانێی خوێناوی هەرەسی هێنا، توركیا لە ئەندامێكی ناتۆوە و دۆستی ئەوروپا و ئەمریكا بووە نێچیری سیاسەتی روسیا و تا رادەیەك بەو واقیعە نوێییەی جەمسەرگیری ئالودە بوو.

 گوشاری جەمسەری رۆژئاوا لەسەر توركیا بووە بارگرانی بەسەر هەژموونی ئابوری و سیاسی توركیا لە ناوچەكە، دۆست و هاورێكانی بەهاری عەرەبی كە لە میسر و ووڵاتانی ناوچە هاتبوونە سەر دەسەڵات، هەژمونیان كۆتایهات، كار گەیشتە ئەوەی ئەردۆگان خەونەكەی لە رێبەری جیهانی سونە بچوك بێتەوە لە 2015 روبەرووی كودەتا بێتەوە و ماوەیەك زەمینی توركیای لێقەدەغە كرا و چارەنوسی چووە دەست  فرۆكەوانی فرۆكەكەی.

لەدوای كودەتاكە زۆرتر پەنجەی تۆمەتی بۆ گویلەنی مامۆستایی و پەكەكە رادەكێشا، شەڕ چووە كەلەی سیاسی ئەو پیاوەی بەو نییەتە هاتەپێش كە شەڕ لە توركیا بهێنێتە خاڵی سفر، ئەردۆگان لە سیاسییەكی میانڕەویی ئیسلامی بگۆڕێت بۆ كەسێكی توندئاژۆ بەرامبەر بە نەیارەكانی، جگە لە گویلەنی مامۆستاكەی، دۆست و هاوەڵەكانی كۆنی زیندانی تۆمەتبار بە ناپاكی كرد، زۆریانی زیندانیکرد و دووریانیخستەوە.

بەهەمان نەفەس لە بەرامبەر بە ڕەوتی سیاسی یاسایی كورد لە توركیا توندتر بوو زۆرێك لە سیاسییەكانی كوردی وەك: سەڵاحەدین دەمیرتاش و سەباح تونجەل و گوڵتەن كشاناك و زۆرێكیتری راپێچی زیندانەكان كرد و دۆسییەی كەجەكەشی بەکارهێنا بۆ دادگایكردنیان.

هەروەها پانتایی ئازادی كەسی و میدیایی و ئازادی ئینتەرنێتی لە توركیا سنوردار كرد، دەوڵەتی لە مەدەنییەوە كردە پۆلیسی و سیستمی سیاسی توركیاشی لە پەرلەمانییەوە كردە سەرۆكایەتی.

تەواوی حەزەكانی دەسەڵاتی لای خۆی كۆكردەوە هەر ئەوەش بووە مەترسی لەبەردەم هەموونی سیاسی توركیا، كە بەوە ناسراوە تا رادەیەك لە مۆدێلی سیاسی ناوچەكە جیاییە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەورپا خراپ و خراپتر بوو، خەونی بوون بە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا كۆتایی هاتوو، هەموو خەونەكەی بووە ئەوەی، كە ببێتە مشتەری كڕینی سیستمی ئێس 400 روسی.

ئاستی جەماوەریی دابەزی و نەیاری زۆرتر بوو

پێچەوانەی دید و بۆچوونی خۆی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمان و شارەوانییەكان، بووە دۆستی نەژاد پەرستەكانی توركیا، بەو جۆرەش ئەكەپە و ئەردۆگان دووچاری دووفاقی سیاسی بوون، دەستیان لەگەڵ مەهەپەییەكان لە دژی كورد و دیموكراسی لە توركیا تێكەڵكرد، هاوپەیمانی نەژادپەرستەكان نەیتوانی بەفریای ئەردۆگان بكەوێت، دامەزرێنەرانی ئەكەپە، كە عەبدوڵا گویل و عەلی بابەجان و ئەحمەد داود ئۆغڵو، زۆریتر لە هاوەڵەوە بوونە دژ و هەر ئەوەش وایكرد، كە ئاستی جەماوەری ئەردۆگان و ئەكەپە رۆژ لە دوای رۆژ دابەزێت، قەیرانی ئابوری ژیانی تاكەكانی بەتەواوەتی دژواركرد.

توركیا لە ئابورییەكی گەشاوە بەرەو ئابورییەكی داتەپیو و رزیوو چوو، ئەردۆگان كە پێشتر وێستگەی سیاسی لە پارتی رەفایی ئیسلامی لە 1994 بووە سەرۆك شارەوانی ئەستنبوڵ، وەها دەیڕوانی ئەوەی ئەستەنبوڵی لەدەستبێت توركیاشی لە دەستدایەوە، بەڵام سەرئەنجام ئەستەنبوڵی لەدەستدا و لەم ساڵدا لە دوو گەڕی هەڵبژاردنی شارەوانییەكان دووچاری گەورەترین شكست بوو، كاتێك بە هاوكاری كوردەكان گەورەترین شارەوانی لە توركیا لەدەستدا و كلیلی ئەو شارەی دایە دەست كاندیدی جەهەپە و كورد، هەر بەو جۆرەش ئاستی جەماوەری دابەزیوو و دووچاری گرێی بچووك بوونەوەی هەژموونی خۆی بوو، كە خەونیەتی تا 2023 و سەد ساڵی سەركەوتنی جەنگی چانقایە لە دەسەڵات بێت.

ئاشتی تاقانەترین دەرفەتە

هەموو كات باس لەوە دەكرێت هیچ رێگەیەك نییە جگە لە ئاشتی كە كۆتایی بە خوێنڕشتن دەهێنێت، چونكە ئاشتی ئابوری و ئاوەدانی و ئارامی لە ووڵات دروست دەكات، توركیا و ئەردۆگان بەهۆی بەردەوامی شەڕ، لەگەڵ كورد هەم ئارامی لە دەستداوە هەم ئابوری دووچاری پوكانەوە بوە، هەم هەژمونیشی بچووك بۆتەوە، هەر لەبەر ئەوەش هەموو چاوەكان لەو وڵاتە لەسەر ئاشتییە، كەچی حەزی خۆسەپان جەنگی وەك بازرگانی درێژ كردۆتەوە.

پەكەكە و ئۆجەلان ئاشتیان دەوێت

لەدوای قۆناغی بێمتمانەیی شەڕ لە 2015 بۆ 2019 درێژبۆتەوە، پەكەكە كە بەردەوام باس لەوە دەكات لە 1984 تا 2019 بیست و سێ جار ئاگربەستی یەك لایەنانەیان راگەیاندووە، لە رێگەی پەیامێكەوە، كە لە میدیای ئەمریكا لەسەر ناوی جەمیل بایك بڵاوبۆتەوە، خواستی ئاشتیان راگەیاندووە و دەیانەوێ كێشەی كورد لە توركیا بە ئاشتی و لە ژێر چاودێری نێودەوڵەتی چارە بكرێت.

بایك لە پەیامەكەی بە روونی باسی لەوە  كردووە، كە باشترە ئەم نەوەیە كیشەكان چارە بكات، ئەگەر نا ئەم كێشەیە لە توركیا بچێتە دەست نەوەی دووەم ئەوا ئاست و جۆری ململانێكان گۆڕانكاریان بەسەردا دێت، چونكە بایك بە روونی ئەوەشی ووتوە، كە پشتیوانی پەیامەكانی ئۆجەلانن، كە لەم دواییانە لەڕێگەی پارێزەرەكانی خواستی بۆ ئاشتی دەربڕیوە.

پەكەكە وەها دیالۆگی دەوێت كە رێبەرەكەیان بڕواتە ماڵێكی دەستبەسەر و لە ئیمراڵی دەربهێنرێت و لەوێوە نیەتی ئاشتی بەهێزتر دەبێت، لە دۆخی وەڵامدانەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان، دووبارە سوڕی سیاسی و ئابوری و ئاوەدانی و ئارامی لە توركیا دەچێتە قۆناغێكی زێڕین، پرسیار ئەوەیە: كە ئاخۆ ئەردۆگان كە بەژانی دەنگ نەدانی كوردەوە لە ئەستەنبوڵ دەناڵێنێت و ترسی لە هەژموونی كوردە لە رۆژئاوای كوردستان، دەنگێكی لێوەدێت بۆ ئەو كارتەی جەمیل بایك بۆ ئاشتی فڕێیدایە سەر مێزی دەسەڵاتەكەی؟