ئومێد مەحمود / پارێزەر

ماددەی (92) لەدەستوری هەمیشەیی عێراق یەکێک لەگرنگترین و پایەبڵنترین دامەزراوەکانی دەوڵەت رەنگڕێژ دەکات ، ئەم دامەزاراوەیەش بریتییە لە دادگای باڵای فیداڵی لەعێراقی نوێی دوای کەوتنی رژێمی سەددام ، ناوەڕۆکی ماددەکە لەبڕگەی یەکەمدا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کەدادگای فیدڕالی دەستەیەکی دادوەری سەربەخۆیە لەڕووی کارگێڕی و داراییەوە ، جەوهەری ئەم بڕگەیە بەشێوەیەکی بنجبڕ پێمان دەڵێت: وابەستەکردنی کاروبارە کارگێڕی و داراییەکانی ئەم دامەزراوەیە بەهەر لایەنێکی تری دەوڵەت کارێکی نەکردەیەو سایەو سێبەری هەر لایەنێکی تر بەسەر دادگاکەوە ، لەخانەی سەرپێچییەکانی دەستور پۆلێن دەکرێت ، هەڵبەت ئامانجی ئەم بڕگەیە کەنارگیرکردن و دابڕینی ئەم دادگایە نیە لەکۆی دامەزراوەکانی تر, هێندەی دەخوازێت دڵنیایی سەربەخۆیی پڕۆسەکانی دادبینی و بڕیاردەکردن لەم دامەزراوە گرنگەدا بکات و ئاوێنەیەک بێت هەمووان وێنای خۆیانی تێدا ببینن، نەوەک دەلاقەیەک بێت و تەنیا بەشنەبای لایەنێک یان دامەزراوەیەکی دیارکراو بکرێتەوەو دابخرێت.

لەبەر گرنگی ئەم دادگایە، دەستوری عێراق تەنیا ناساندنی لەخۆ نەگرتووە، بەڵکو لەپەنای ناساندن دەسەڵات و مەهامەکانی دیاری دەکات، بۆ ئەوەی دووربن لەهەر نادیاری و تەمومژێک و لەدواڕۆژدا ئەرک و مەهامەکانی بەپێی خواست و بەرژەوەندی حوکمڕانان زیادو کەمی پێنەکرێت.  ماددە (93) بەم شێوەیە ئەرک و مەهامەکانی دادگای فیدڕالی دیاری کردووە:

 یەکەم: چاودێریکردنی دەستوریبوونی یاساو بڕیارو رێنماییەکان. 

دووەم: راڤەکردنی دەستور. سێیەم: چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکیانەی لەکاتی جێبەجێکردنی یاساو بڕیارەکانی حکومەتی فیدڕالی دروست دەبن.

چوارەم: یەکلایکردنەوەی ئەو ناکۆکیانەی کە لەنێوان حکومەتی فیدڕالی و حکومەتی هەرێم و پارێزگاکان دروستدەبن. پێنجەم: یەکلاییکردنەوەی ئەو ناکۆکیانەی کە لەنێوان حکومەتی هەرێم و پارێزگاکان دروستدەبن.

شەشەم: یەکلاییکردنەوەی ئەو تۆمەتانەی ئاراستەی سەرۆک کۆمارو سەرۆکی حکومەت و وەزیرەکان دەکرێت. حەوتەم: پەسندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. هەشتەم: یەکلاییکردنەوەی ناکۆکی نێوان دەستە دادوەرییەکانی ناوەندو هەرێم و پارێزگاکان لەلایەک و دەستە دادوەرییەکانی هەرێم و پارێزگاکان لەلایەکی تر. 

لەگەڵ بوونی ئەم گرنگی پێدانە بەدادگاکە لەلایەن دەستوری عێراقەوە ، بەڵام دادگاکە خۆی هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە چوارچێوەیەکی یاسایی ڕێکخراوی نەبووە، ئەوەی تائێستا هەیەو کاری پێدەکرێت و بەیاسای ژمارە (30) ساڵی (2005) ناسراوە، هیچ نیە جگە لە فەرمانێکی ئەنجومەنی وەزیرانی ئەوکاتە، کەپەڕاوێکی یازدە ماددەیی زۆر کرچوکاڵەو زیاتر بۆ رێکخستنی کاروباری بەڕێوەبەرایەتیەکی سەر بەحکومەت دەستدەدات، تادەزگایەکی گرنگی وەک دادگای فیدڕالی.

بوونی ئەم ژێرخانە یاساییە لەرزۆکە هەر لەسەرەتاوە جێگەی باس وخواست بووە، چەندین پڕۆژەو پێشنیار بۆ پڕکردنەوەی ئەم کەلێنە خراوەنەتەڕوو، گرنگترینی ئەو پڕۆژانە، ئەو پڕۆژە یاسایەیە کە لەمانگەکانی سەرەتای ئەمساڵ خوێندنەوەی یەکەمی بۆ کراوە، ئێستا لەپەرلەمانی عێراقەو چاوەڕوانی خوێندنەوەی دووەم و پەسندکردنە.  پڕۆژە یاساکە لە 24)) ماددە پێکدێت، پێچەوانەی یاسای ئێستای دادگاکە، لەم پڕۆژەیەدا هەوڵدراوە بەشێوەیەکی وردتر کاروبارەکانی دادگاکە رێکبخات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پڕۆژەکە بەدەر نیە لەکەموکوڕی، دەکرێ بەشێک لەکەموکوڕییەکانی بەم شێوەیە بەیان بکەین:

ماددە 2))ى پڕۆژەکە زۆرترین گەنگەشەی بەدوای خۆیدا هێناوە، کە لەپاڵ پێنج دادوەر ئاماژەی بەزیادکردنی چوار شارەزای فقهی ئیسلامی دەکات، ئەم ماددەیە پێچەوانەی ماددە (92)ى دەستوری عیراقە، چونکە دەستور لەم  ماددەیە کاتێک باسی شارەزای فقهی ئیسلامی دەکات، هاوشانی شارەزایانی یاسا ناویان دەهێنێت، نەک وەکو بەشێک لەدەستەی بڕیاردەری دادگاکە، ئەمە سەرباری ئەوەی یاسای سەلماندنی عیراقی ژمارە (107)ى ساڵی (1979) پێناسەی شارەزایی کردووە ، بەشێوەیەک شارەزا کەسێکە ئاگادارو زانایە بەکاروبارە زانستی و فقهی و هونەرییەکان، بێ ئەوەی هیچ بۆچوونێکی کاریگەری هەبێت لەپرسە یاساییەکان، دادگا بەڕای شارەزایان پابەند نیە ئەگەر ویستی دەتوانێت پێی وەربگرێت ، ئەگەر نا دەتوانێت فەرامۆشی بکات.

ماددە (3)ى پڕۆژە یاساکە ئاماژە دەکات بەدەستنیشانکردنی سەرۆکی دادگاکە وجێگرەکەی و ئەندامانی دادگاکەو شارەزایان  لەلایەن ئەنجومەنی دادوەری عیراق بەهاوبەشی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم ، ئەمە خۆی هەنگاوێکی باشە ، بەمەرجێک ئەو کەسانەی لەهەرێم دەستنیشان دەکرێن، کەسانی تەواو پیشەیی و سەربەخۆ بن و دوورو نزیک پەیوەستی هیچ حزب و لایەنێک نەبن، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، دواجار لیژنەیەکی پێکهاتوو لەسەرۆک کۆمارو سەرۆکی حکومەت و سەرۆکی پەرلەمان، بڕیار لەسەر کەسە دەستنیشانکراوەکان دەدەن، کە خۆی وا پێویست بوو ئەم پرۆسەیە تەنیا لەلایەن دەسەڵاتی دادوەری ئەنجامبدرایە، ئەم بڕگەیەش پێچەوانەی ماددە (92)ى دەستوری عیراقە، چونکە زیان لەسەربەخۆیی دادگاکە دەدات.

ماددەی (4)ى پڕۆژەکە ئاماژە بەوە دەکات، کە پێویستە لەپێکهاتەی دادگاکەدا هاوسەنگی لەنێوان پێکهاتەکانی عیراق بپارێزرێت، ئەم ماددەیە تائێرە هیچ گرفتێکی نیە لەڕووی تیۆریەوە، هاوتەریبە لەگەڵ ماددەکانی (9  , 12 , 49 , 142)ى دەستور، بەڵام کاتێک ئەم هاوسەنگییە بەراورد دەکەین بەو هاوسەنگییەی کە لەهەرسێ سەرۆکاتییەکەی تر پیادە کراوە، ناتوانین بێهیوا نەبین، چونکە هاوسەنگی پەیڕەوکراو لەوێ، تائێستا هیچ خێرێکی بۆ هاونیشتیمانیان نەبووە، نەک هەر هیچ گرفتێک و گرێ وگۆڵەیەکی چارەسەر نەکردووە، بەڵکو خۆی بووە بەگرفتێک لەخەرمانەی گرفتەکانی تر.

لەماددەی (8)ى پڕۆژە یاسەکەدا ماوەی خزمەتی سەرۆک و ئەندامانی تری دادگاکەی بە (12) ساڵ دیاری کردووە، هیچ ئاماژەیەکی بەتەمەنی سەرۆک و ئەندامانی دادگاکە نەکردووە، لە کاتێکدا یاسای دادگای دەستوری سوریا تەمەنی ئەندامەکانی دادگای دیاریکردووە بەشێوەیەک نابێت لە (40) ساڵ کەمتر بێت و لە (72) ساڵ زیاتر بێت، هەروەها یاسای تونسی تەمەنی ئەندامانی دادگاکەی دیاری کردووە, نابێت لە (45) ساڵ کەمتر بێت، هەروەها بەپێی یاسای ئوردونی نابێت تەمەنی ئەندامانی دادگە لە (50) ساڵ کەمتر بێت.

ئەمانە و چەندین تێبینی تر لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە هەن، چاوەڕوانی ئەوەن لەکاتی خوێندنەوەی دووەم و دەنگدان لەسەر پڕۆژەیاساکە لەبەرچاو بگیرێن و یاساکە بەکەموکوڕی کەمترەوە پەسندبکرێت و ببێت بەژێرخانێکی بەهێز بۆ دادگاکە.