هیواساعدی

لە ئێستاشدا نەک هەرلەسەر ئاستی هەرێم بەڵکو لەسەر ئاستی کوردستانی گەورە سەرکردەکان و پارت و لایەنە سیاسیەکان پاڵپشتی یەکترببن بۆ پاراستن  و بەهێزکردنی پێگەی حکوومەتی کوردستان دەتوانین ڕێگەنەدەن مەرام و ئاواتی ناحەزان بێتەدی.

ئیسماعیل ئاغای شكاك ناسراو بە سمكۆی شكاك ١٨٨٧-١٩٣٠ شۆڕشگێڕێكی كوردی ڕێبەری ھۆزی شكاك بوو كە بۆ ماوەیەك دەسەڵاتی ناوچەی ڕۆژاوای گۆلی ورمێ لە حكوومەتی ناوەندیی ئێران سەندەوە سمكۆ ناوی ئیسماعیلە و كوڕی محەمەد پاشای كوڕی عەلی خانی كوڕی ئیسماعیل ئاغای شكاكە و بنەماڵەكەیان لە مێژەوە گەورە و دەسەڵاتداری خێڵی شكاك بوون. 

سمكۆ ساڵی ١٨٨٧ لەدایك بووە و پاش مردنی باوكی و جەعفەر ئاغای برای، سەركردایەتی شكاكی گرتۆتە دەست و لەدوای شەڕی جیھانی یەكەمەوە دەستی بە گرتنی ناوچەكانی قەراغی گۆلی ورمێ كردوە. 

ھەرچەندە لە ساڵانی شەڕی یەكەم جیھانیدا سمكۆ لە ھیچ چالاكییەكی سیاسی بەشداری نەكردبوو، بەڵام ھێزەكانی ڕووسیا گرتیان و دووریان خستەوە بۆ شاری تفلیس و دواتر ئازادیان كرد بەو مەرجەی  خۆی دابنیشێ و ھیچ ھەڵوێستێك دژی ڕووسەكان نەنوێنێت كە شەڕی یەكەم كۆتایی ھات سمكۆ وەك سەركردەیەكی سیاسی ناوی دەركرد و لەپێناو دامەزراندنی ئیدارەیەكی كوردیدا ساڵی ١٩١٩ شۆڕشی بەرپاكرد و گەلێ ناوچەی گرنگی خستە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە، ساڵی ١٩٢١ لە ئەنجامی لەشكركێشییەكی گەورەی ھێزەكانی حكومەتی ئێراندا سمكۆ ناچار بوو پاشەكشێ بكات و پەنا بەرێت بە توركیا. ساڵی ١٩٢٤ بە بڕیارێكی لێبوردن گەڕایەوە ئێران و ساڵی ١٩٢٦ جارێكی تر شۆڕشی بەرپاكردەوە. 

بەڵام ئەمجارەشیان شۆڕشەكەی تێكشكاو ماوەیەك لە توركیادا بە دەستبەسەری مایەوە. پاش ئازاد كردنی گەڕایەوە ئێران و ساڵی ١٩٣٠ بە پیلانێكی كاربەدەستانی ئێران لە شاری شنۆ كوژرا، .بەمەش شۆڕشەكەی شكاك كۆتایی ھات كە یانزە ساڵ درێژەی كێشابوو.

سمكۆی مەزن لە مێژووی پڕ لە تێكۆشانی كورد و هاوكات لە ڕەوتی مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد دەور و ڕۆڵێكی گرینگ و كاریگەری گێڕاوە، ئەو خەبات و تێكۆشانەی سمكۆی مەزن پێگەی كوردی لە سەردەمی خۆیدا بەهێز كرد و دواتریش ناوی چووە نێو ئەو كەسانەی كە لە مێژووی ئەم نەتەوەییەدا ڕۆڵی مەزنیان بینیوە و سەروەرییان خووڵقاندووە. سمكۆی مەزن لەو كاتەشدا كە ڕۆژهەڵاتی كوردستانی بەجێ هێشت و ڕووی كردە باكووری كوردستان، لەو ماوە كورتەدا كە لەوێ بوو هەوڵیدا كە لە گەڵ گەورە پیاوان و دەسەڵاتدارانی تورك و كورد و تەنانەت نەتەوەكانی تریش پێوەندی بگرێت و لە مەڕ پرس و كێشەی كورد گفتوگۆ بكات و هەوڵ بۆ پێگەیەكی نوێ و ڕێكخستنەوەی ماڵی كورد بدات، بەڵام لەو سەردەمەدا كەمكەس دەیتوانیی وەك سمكۆی شۆڕشگێڕ ڕۆڵی یەكلاكەرەوە بگێڕێت و تەنانەت كەم كەسیش هەبوو كە وەك ئەو بیر بكاتەوە. 

نەبوونی ڕاوێژكاری سیاسیی و ئاگاداری ڕووداوهكانی جیهان و ناوچەكە لە دەورووبەری سمكۆ ئاسۆی شۆڕشەكەی بەرو ئاوابوون برد و گیانی خۆشی لەو ڕێگایەدا كردە قوربانی نەتەوەی كورد، نەتەوەك كە قد ڕۆڵ، پێگە و خەباتی سمكۆی دلاور لەبیر ناكات و خەباتەكەی بووەتە چرای ڕووناكیی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد شەهید سمكۆ لە باری دیپلۆماسی و سیاسیشەوە كەسایەتییەكی مەزن، لێزان، بەئەزموون، زیرەك و تێكۆشەر بوو. 

دەیان جار هەوڵی داوە كە لە گەڵ بریتانییەكاندا لە ڕێگای جیاجیا و بە شێوازی جیاواز پێوەندی بگرێت، بەڵام هەوڵەكانی بێكام بوو، چونكوو بریتانییەكان پلانێكی تاییبەت بە كوردیان پێنەبوو. پتر لەو هێزانە نزیك دەبوونەوە كە بە دەسەڵاتی فرە سەرمەستیان دەكردن، ئەوەش لە لای كورد هێڵی سوور بوو. چونكوو كورد خۆی بە خاوەنی ئەم نیشتیمانە و ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستی بچووك دەزانی و ماڵ و ژین و ژیانیان نەدەدایە دەستی بێگانەكان. 

ئەوەش یەكێكی دیكە لە هۆكارەكانی سەرنەكەوتنی شۆڕشی كورد لە مێژووی شەش سەدەی ڕابردوودا بووە كوردستان لەبەر دەوڵەمەندیی خاكەكەی و هەڵكەوتە ستراتیژییەكانیی بەردەوام چاوی بێگانەكانی لەسەر بووە ئەو هێزانەش كە ئاماژەم پێكردن بەپێی بەرژەوەندیی خۆیان ئاڵوگۆڕیان لەناوچەكەدا هێناوەتە كایەوە و ئەوەی كە ڕەچاو نەدەكرا ڕۆڵ و پێگەی كورد لەڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و چیاكانی زاگرۆس بوو. 

هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سەركردەكانی كورد هیچكات نەچوونەتە ژێر باڵی هێزە جیهانییەكانەوە و لە بەرامبەردا داگیركەرانی كوردستان بە ئاسانی لەگەڵ وڵاتە زلەێزەكاندا ڕێكەوتوون و ئیزنیان بە ڕاماڵكردنی بەربوومەكانی ناوچەكە داوە. 

بێگومان بریتانیی، فەرەنسیی، ڕووسەكان، وڵاتانی داگیركاری ئەو سەردەمە و بەتاییبەت ئەورووپییەكان ئامانجیان لەداگیركردنی ناوچەكە دەست بەسەرداگرتنی بەربوومەكانی ناوچەكە و دەست ڕاگەییشتن بە كانگاكانی زێڕ، ئاسن و بەردی بەنرخ بووە. بە ڕێكەوتنیش لەگەڵ داگیركەرانی كوردستان بەئاسانیی ئامانجهكانیان دەپێكا. 

ئەوانیش بەردەوام دژی دەستكەوتی سیاسیی كورد بوونە، چونكە لە ئەگەری ئەوەدا كە كورد بگەییشتبایە دەسەڵات دەبوو ئەوان ناوچەكە چۆڵ . بكەن و سمكۆی سەركردەش لەگەڵ ئەوەدا نەبووە كە سەرمایەكانی كوردستان لەلایەن داگیركەرانەوە ڕاماڵ بكرێت ئەو دوو هێزەی كە ئاماژەی پێكرا تەنیا بیر لە بەرژەوەندی خۆیان و دۆستەكانیان دەكردەوە، درووست بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی كورد لەقازانج و بەرژەوەندی بریتانی و ڕووسەكاندا نەبوو، چونكه نەتەوەیەك بەو مێژووە مەزنەی كە هەیەتی دەیتوانی لە داهاتووی خۆیدا ببێتە یەكێ لە هێزە گرینگەكانی ناوچەكە و تەنانەت جیهانیش. ئەوەش ڕۆلی بریتانی و ڕووسەكانی لاواز دەكرد. 

وەك ئاماژە؛ كورد لە شەڕی یەكەمی جیهانیدا لەگەڵ هیچ كام لەو دوو هێزە نەكەوت و تەنیا لە بیری هێز و ڕۆڵی خۆی و ڕێكخستنەوەی پێگەی هێزەكانی لە ناوچەكەدا بوو. لەڕوانگەی ئەو دوو هێزەش كە داگیركەری ناوچەكە بوون، ئەگەر لایەنێك لە ناوچەكە گرینگی بە پێگە و ڕۆڵیان نەدات ئیتر وەك مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانیان پێناسەیان دەكرد هەروەك لە سەرەوە ئاماژەی پێكرا سمكۆی مەزن هاوكات پێوەندی لەگەڵ نەتەوەكانی ناوچەكەشدا هەبوو، پێی وابوو كە پشتیوانی دەرەكیی لەسەر خستنی كێشەی كورد و دەستبەركردنی مافەكانی پێویستە و دەتوانێت ڕۆڵێكی گرینگ بگێڕێت. 

سمكۆی مەزن بەپێی بەرژەوەندیی كورد پێوەندی لەگەڵ داگیركەرانیش دەگرت، ئەو باوەڕێكی قووڵی بە دیپلۆماسی و چارەسەركردنی كێشەی كورد بەشێوەی ئاشتییانە و دۆزینەوەی ئەو چارەسەرییە بە رێگای دیالۆگ و گفتوگۆ هەبوو. سمكۆی مەزن كەسایەتییەكی و چەكدارێكی پارتیزان و بەورە بوو كە بەپێی دۆخ و هەلومەرج هێزی كۆ دەكردەوە و بڕیاری شەڕی دەدا، لە كاتی .پێویستیشدا دەستی بە دیالۆگ و گفتوگۆ دەكرد و هەنگاوی ئەرێنیی دەهاوێشت.

سمكۆی مەزن دەیان جار لەو پێناوەشدا گیانی خۆی خستووەتە مەترسیی، تەنیا بە مەبەستی ئەوەكە بتوانێ چارەسەرێكی بنەڕەتیی بۆ دۆزی ڕەوای كورد بدۆزێتەوە.