د. مستەفا رەزا مستەفا

زمان دیاردەیەکى گرنگى بوونى مرۆڤ و کۆمەڵى مرۆڤایەتییەو پەیوەندییەکى دیالەکتیکى و تەواوکارانە لەنێوان زمان و کۆمەڵدا هەیە، چونکە لەم سەر زەمینەدا نە زمانێک بەبێ ئاخێوەر و نەکۆمەڵێکى قسەکەریش بەبێ زمان دەدۆزینەوە، بۆیە هەر لەبەرەبەیانى مێژووەوەو لەگەڵ دروستبوونى مرۆڤ و ژیاندا مرۆڤەکان پێویستیان بەکەناڵێکى گرنگى وەک زمان هەبووە، بۆ هەڵکردن و مانەوەیان لەژیانداو دروستکردنى پەیوەندیی لەنێوان یەکتردا، واتە زمان لەبارە ئاساییەکەیدا هۆکارو وەسیلەیەکى هەرە سەرەکیی و گرنگى مرۆڤەکانە بۆ پەیوەندییکردن و گواستنەوەى بیرەکان لەنێوان یەکترداو دروستبوونى لێکتێگەیشتن و بنیاتنانى ژیانێکى کۆمەڵایەتیی.

لەگەڵ دروستبوون و بڵاوبوونەوەى ویستى نەتەوەخوازیی و بیرى ناسیۆناڵیستیشدا، زمان جگە لەئەرکە سەرەکییەکەى، کەگواستنەوەى بیرو دەنگ و تێڕامان و تێڕوانینى مرۆڤەکان بوو بۆ یەکتر، واتە دروستکردنى (پەیوەندییکردن –communication) بوو، ئەرکێکى ترى بۆ زیادبوو، کەئەویش ئەرکى ناسنامە و دەرخستنى پێناس و نوێنەرایەتى نەتەوەو گروپە ئیتنیکییە جیاوازەکان بوو، ئەمەش دەلالەتى ئەوە نییە، کەپێش سەرهەڵدانى بیرى نەتەوەگەرایی، زمانى نەتەوەیی بوونى نەبووبێت، بەڵکو لەگەڵ هاتنەئاراى ئەم بیرەدا، زمان و ناسنامەى زمان لەسەر بنەماى نەتەوە سنورەکانى کێشران و تۆخکرانەوە، بۆیە لێرەوە دەوڵەتە نەتەوەییەکان و دەوڵەتە نوێیە دامەزراوەکان، لەبەر رۆشنایی تاک نەتەوە و تاک زمان و تاک کلتورو مێژوودا، سیاسەتى زمانیی خۆیان داڕشت و کەوتنە دژایەتییکردن و وێزەى زمانانى نەتەوەکانى تر، دیارە ئەمجۆرەش لەسیاسەتکردن مێژوویەکى دێرینى هەیەو بۆ سەدەکانى ناوەڕاست دەگەڕێتەوە، کەهەروەک چۆن تاکە زمانى باڵاو پیرۆز بریتی بوو لەزمانى (لاتینى)، کەئەم زمانەش زمانى (دەسەڵات، ئایین، پەروەردە)بوو، زمانەکانى وەک (ئینگلیزى، ئیسپانى، دانیمارکی، ...هتد)، بەزمانى ناوچەیی و خەڵکى سادەو رەشوڕووت ئەژماردەکران، بەڵام ئەمجۆرە سیاسەتە لەگەڵ سەرهەڵدانى (ڕێنیسانس) و وریابوونەوەى گەلانى رۆژئاوا، کۆتایی پێهات، کەئەمە لەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و بەدیاریکراویش لەو وڵاتانەى، کە خاک و زمان و کلتورى کوردیان بەسەردا دابەشکراوە: (تورکیا، ئێران، عێراق، سوریا)، لەدواى کۆتایی هاتنى یەکەم جەنگیی جیهانیی و دروستبوونى دەوڵەت – نەتەوە، گەلانى (تورک، عەرەب، فارس)، بەئاشکرا، لەڕێگەى دەسەڵاتدارانى حکومەتەکانیانەوە کەوتنە دژایەتیکردنى زمانى کوردیی و دروستکردنى بیرو هەستى خۆبەکەمزانین و بڵاوکردنەوەى پڕوپاگەندەى ئەوەى، کەزمانى کوردیی، تێکەڵەو پاشماوەى چەند شێوەزارو زمانێکە و بەکەڵکى زمانى پەروەردەو خوێندن و فەلسەفەو زانست نایات و ئەو توانستەى نییە، کە لەبوارە جیاوازەکاندا بەکاربهێنرێت، کە بەداخەوە رشتنى ئەم ژەهرەو تامکردن و چەشتنى لاى خەڵکانى کوردزمان و زۆر نوسەرو ئەکادیمیی و خوێنەوارى کوردیش بووەتە فاکت و حەقیقەت و هەمان قەوانە کۆن و سواوو بێ بنەماکەى دوژمنانى کورد لێدەدەنەوە.

     هەربۆیە بۆ ئێمەى کورد، لەماوەى (١٠٠) ساڵى رابردوودا، زمانى کوردیی هێزێکى جادوویی هەبووە بۆ مانەوەمان و نەتوانەوەمان لەبۆتەى نەتەوە سەردەستەکانى دەوروبەرماندا، هەرچەندە ئێمە خاک و مێژوو کلتورو بوون و سەروەرییمان داگیرکراوو ژێرپێخراو بووە، بەڵام هێزو توانستى زمانەکەمان ئێمەى لە لەناوچوون و توانەوە پاراستووە.

      ئەو خەمخۆریی و هەوڵە تاکەکەسیی و گروپییەى، کە لەسەردەمى ئەحمەدى خانیی و جەزیریی و دواتر بۆ شاعیرانى زارى گۆران و قوتابخانەى بابان و پاشان حاجى قادرى کۆیی و لەدواى یەکەم جەنگى جیهانیشەوە هەوڵە بێوچانەکانى گۆران و پیرەمێردو شێخ نورى و زێوەرو حوسێن حوزنى و تۆفیق وەهبی و  رۆژنامە و گۆڤارەکانى سەرەتاى سەدەى بیستەم، کەدڵسۆزانە قۆڵى مەردایەتییان لێ هەڵماڵى و کەوتنە بژارکردن و تەتەڵەو پاککردنەوەى زمانى کوردیی، دواتر تادەگاتە رێکەوتننامەى ١١/ى ئادارى ١٩٧٠و رۆڵى چوار ساڵى ئەکادیمیان و کۆڕى زانیاریی کورد لەم بوارەدا دیارو درەوشاوەیەو لەم مەیدانەدا توانییان گوڕێک بخەنەوە بەر جەستەى ماندو شەکەتى زمانى کوردیی و زمانى کوردیی ببەنە نێو کایەو بوارە جیاوازەکاندا.

    لەدواى راپەڕینیشەوە، لەسایەى دروستبوونى پەرلەمان و حکومەتى خۆماڵیی، خەمخۆران و دڵسۆزانى زمان و کلتورى نەتەوەییمان ئومێدێکى زۆریان لەسەر دەسەڵاتى کوردیی خۆماڵیی هەڵچنیبوو، بۆ زیاتر راژەکردن و شەن و کەوکردن و بردن و بەکارهێنانى زمانەکەمان لەسەرجەم کایەو بوارە جیاوازەکاندا، بەڵام بەداخەوە بەتایبەت لەدواى ساڵى (٢٠٠٥)ەوەو بەهۆى کرانەوەى زیاترى هەرێمى کوردستان بەڕووى ناوچەکە و جیهانداو بەهۆى تەکنەلۆژیاى سەردەم و دروستبوونى بەرژەوەندیی ئابووریی و نەبوونى سیاسەت و پلانێکى وردیی نیشتمانییانە لەسەرجەم بوارەکانى ژیاندا، لەناویشیاندا نەبوونى سیاسەت و پلانێکى وردیی زانستیی سەبارەت بەزمانى نەتەوەییمان، بەو هۆیەوە زمانى کوردیی کەوتووەتە قەیران و گێژاوێکى خراپ  و داهاتوو نادیارەوە، گرنگترین ئەو قەیرانانەى کەبوونەتە فاکتەرى لاوازیی و بێپێزیی زمانى کوردیی بەکورتیی بریتین لە:

١- نەبوونى زمانێکى ستاندارد، کەلانى کەم لەباشورى کوردستان، وەک زمانى فەرمیی و دیوانیی لەزاخۆوە بۆ خانەقین بەکاربهێنرێت.

٢- نەبوونى سیاسەتێکى زمانیی تۆکمەو زانستیی لەبوارەکانى پەروەردە، خوێندنى باڵا، کارگێڕیی، بازرگانیی و ئابووریی، رۆشنبیریی و کەلتوریی، ...هتد

٣- نەبوونى رێنوسێکى یەکگرتووى ستاندار.

٤- نەبوونى پلانیی زمانیی، لەبەرامبەر هەژموونى زمانانى بێگانە و خوێندن و پەروەردەى بێگانەو بەکارهێنانى زمانى بێگانە لەقۆناغە سەرەتاییەکانى پژانى زمانى مناڵى کورددا.

    هەر لەبەر رۆشنایی ئەم بۆچوونانەى سەرەوە لێرەولەوێ لەسەر ئاستى وەزارەت، وەزیر، ئەنجومەنى وەزارەت، سەرۆکایەتى و ئەنجومەنى زانکۆکان و خەڵکانى تریش بڕیارى نازانستیی و نالۆژیکیی و سەیروسەمەرە سەبارەت بەزمانى کوردیی دەدرێت و دەردەکرێت، هەربۆ نموونە چەند نموونەیەک لەبڕیارە خراپ و سەقەتەکانى هەردوو وەزارەتى پەروەردە و خوێندنى باڵا دێنمەوە یادى خۆم و خوێنەرانیش وەک: بڕیاردان لەسەر خوێندن بەهەردوو زارى (کرمانجیی ناوەڕاست و کرمانجیی ژووروو)، بڕیارى خوێندنى ماددەکانى (زانست و بیرکارى) بەزمانى ئینگلیزى، بەڵام دواتر ئەم بڕیارەیان فەشەلى هێناو سەرکەوتوو نەبوو، بۆیە هەڵیانوەشاندەوە، یاخود وەزارەتى خوێندنى باڵا لەکابینەى هەشتدا، یەکێک لەبڕیارە زۆر خراپەکانى ئەوە بوو، کە ئاساییە نمرەى زمانى کوردیی بۆ پۆلى (١٢)ى ئامادەیی ئەژمارنەکرێت و بکرێت بەئارەزوو، کە بێئاگا لەوەى دووبارەکردنەوەى فەرمانى ژمارە (632)، کە لەڕێکەوتى (١٠/٧/١٩٨٩)، لەلایەن رژێمى بەعسەوە دراوە، تیایدا هاتووە، (هەر خوێندکارێک، کە لەزمان و ئەدەبی کوردی، دەرنەچوو، ئەوا بەکەوتوو هەژمارناکرێت).

  هەر لە درێژەى کەمبایەخکردن و بچووککردنەوەى زمانى نەتەوەییمان و سەلماندنى پروپاگەندەى دوژمنانى کورد، لە نوێترین پێشهات و لە سەیروسەمەرەترین بڕیاردا، ئەنجومەنى زانکۆى چەرموو، بە تایبەتیش سەرۆکى زانکۆى چەرموو بە بڕیارێکى تاکڕەوانە و بەبێ گەڕانەوە بۆ لیژنەى زانستى کۆلێژ و بەبێ گەڕانەوە و ڕاوێژکردن بە لیژنەى زانستی بەشی کوردیی و سەرۆکایەتى و ئەنجوومەنى مامۆستایانى بەشی کوردیی، بڕیارى هەڵپەساردنى بەشی کوردیان داوە، بە پاساوى نەبوونى بازاڕى کار، چونکە زانکۆ پێویستە بەپێى خواستى بازاڕ بەشی زانستیی بکاتەوە، وەک ئەوەى خەڵکان ئاگایان لەبارودۆخى داتەپیوى هەرێمى کوردستان لەڕووى ئابوورییەوە نەبێت و ئاگایان لەو زەلکاوە نەبێت کەگەندەڵکاران بۆ خەڵکیان دروستکردووە، وەک ئەوەى دەرچووانى سەرجەم بەشە زانستییەکان بەبێ گرفت دادەمەزرێن و ئەوە تەنها دەرچووى بەشی کوردییە، کەبازاڕی کارى نییە، وەک ئەوەى بڕیارى پەرلەمانى کوردستان جێبەجێکرابێت و سێ یەکەمى سەرجەم بەش و کۆلێژو زانکۆکان دامەزرابێتن، وەک ئەوەى سەدان هەزار دەرچووى بەشە جیاوازەکان هەلی کاریان بۆ رەخسابێت و لەسایەى بڕوانامەکانیانەوە کاریان دەستکەوتبێت، بەڵام بێئاگا لەوەى، کە بەهۆى نادادیی و نەبوونى کارەوە دەیان هەزار دەرچووى زانکۆکان ناتوانرێت سوود لەبڕوانامەو توانست و لێهاتووییان وەربگیرێت، هەبۆیە لەماڵەوە دانیشتوون و خەریکن تووشی نەخۆشیی و کێشەى دەروونیی دەبن، یاخود سەرى خۆیان هەڵدەگرن و ئاوەکانى ئیجەو رێگەکانى مەرگ چاوەڕێیان دەکات، بۆیە ئێمە پێمانوایە ئەم پاساوانە، پاساوى بێ بنەماو نازانستیی و نالۆژیکین و لەپڕوپاگەندە و قسەى ماکیاژکراوى ئەکادیمیی و بەرپرسە حزبییەکانى زانکۆو کورسی خوازەکانى زانکۆ زیاتر چیدیکە نین.

مامۆستا لەبەشی کوردیی زانکۆى چەرموو