ئایدیای نوێی ٦٨

- گفتوگۆ لەگەڵ ژان پۆڵ سارتەر-

بەشی دووەم

٭ كێشەی سەرەكی خوێندكاران ئەوەیە، نایانەوێت دەرەنجامە ئەرێنیەكانی بزوتنەوەكەیان، هەر لەچوارچێوەی زانكۆدا بمێنێتەوەو دەخوازن بتوانن پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ كرێكاراندا بدۆزنەوە. ئەو پەیوەندیگرتنە لەمانگی ئایاردا، ئەوپەڕی زەحمەت بوو. ئایا دەكرێت لەهاویندا باشتر و بەرهەمدارتربێت؟

لەڕاستیدا هەڵەیە گەر بێین و پلانێكی پێشوەختە دابنێین و بڕیاربدەین، كێ كێ فێردەكات و چی پێدەڵێت و چۆنی پێ دەڵێت. وەكچۆن هەروا بووە، هەموو مرۆڤێك دەتوانێت لەخەڵكی دیكەوە فێر بێت و خەڵكی دیكەش لێیەوە فێربن. بەبۆچونی من گرنگترین شتێك لەو زانكۆ هاوینانەدا ئەوەیە، تێكڕای لایەنەكان فێربن چۆن بەیەكدی ئاشنابن و یەكتری فێربكەن

- سەبارەت بەو پرسە لەو ئێوارەیەدا، قسەو باسی زۆر كرا. هەندێكیان دەیانووت: (خوێندكاران دەچنە بەردەستی كرێكاران  تا ئەو زانست و زانیاریانەیان پێبدەن كەبواری ئەوەیان بۆ دەڕەخسێنێ مەشق و ڕاهێنانی زیاتر بكەن، بۆ بەئاگابوون لەپێشكەوتنی پیشەسازی یاخود بۆ خاتری گەیشتن بەپسپۆڕییەكی پیشەیی باڵاتر). لێ هەندێكی تر بۆچونیان وابوو كە : ( خوێندكاران ناتوانن هیچ فێری كرێكاران بكەن و پێویستە لەسەریان، هەموو شت لەوانەوە فێرببن).

لەڕاستیدا هەڵەیە گەر بێین و پلانێكی پێشوەختە دابنێین و بڕیاربدەین، كێ كێ فێردەكات و چی پێدەڵێت و چۆنی پێ دەڵێت. وەكچۆن هەروا بووە، هەموو مرۆڤێك دەتوانێت لەخەڵكی دیكەوە فێر بێت و خەڵكی دیكەش لێیەوە فێربن. بەبۆچونی من گرنگترین شتێك لەو زانكۆ هاوینانەدا ئەوەیە، تێكڕای لایەنەكان فێربن چۆن بەیەكدی ئاشنابن و یەكتری فێربكەن. خۆ گەر ڕاستبێت كە خوێندكاران شتێكی ئەوتۆ دەربارەی ژیانی كرێكاران نازانن، ئەوا پێچەوانەكەشی هەر ڕاستەو كرێكارانیش زانیاریەكی ئەوتۆیان دەربارەی ژیانی خوێندكاران نییە.

كرێكاران هێشتا پێیانوایە خوێندكار بوونەوەرێكە، ئاقاری مرۆگەریی فەراهەمە بۆی و هەندێ شت باشتر حاڵی دەبێت، لەبەرئەوەی بۆی ڕونكراوەتەوەو بەشێوەیەكی باش بۆی باسكراوەو هەروەها لەبەرئەوەی، كاتی پێویستی لەبەردەستدایە تا ئەوانە فێرببێت. ئەڵبەتە ئەو شتانە بۆ سەردەم و رۆژگاری من وابوو، بەڵام لەمڕۆدا وانەماوە. ئاخر خوێندكاری ئەمڕۆ مێشكی بەمەعریفەیەكی ئاڕاستەكراو دەئاخنرێت، بۆئەوەی وزە و چالاكیەكی سنورداری پێببەخشێت. دەبێت ئەوەش بزانین كە خوێندكار ئەو زڕە ڕۆشنبیریەی، بە ئاسودەیی وەرناگرێت. ئاخر زۆرێك لەخوێندكاران ژیانێك دەگوزەرێنن - لەوپەڕی كولەمەرگی دایە -، بەڵكو بە پەستی و بە نیگەرانیەوە وەریدەگرێت، چونكە نازانێت سبەینێ بەچی دەگات و ڕەنگە دوای چەند ساڵێك بێ هیچ سۆز و بەزەییەك وەلاوە بنرێت و وێڵ بكرێت، ئەویش بەپێی خواستی پرۆسەی بژاردەكردنێك كە دەخوازێت دەستە بژێرێكی بە ژمارە كەم(  كادێر و فەرمانبەر) لە حەشاماتێكی زۆری خوێندكاران هەڵبژێرێت.

سەروەختێك كرێكارێك، خوێندكارێك لە خوێندكاران بەوە ناوزەند دەكات كە( كوڕە دەوڵەمەندە)، ئەوا زۆرجاران هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نایناسێت و هیچ شتێكیش لەبارەی شێوازی ژیانكردنیەوە نازانێت.  پێچەوانەی ئەوە ڕاستەو خۆێندكارانیش بۆ خۆیان، هیچ لەبارەی پێشەوەری و كاری دەستیەوە نازانن. ڕەنگە كارێكی بەسودبێت خوێندكاران لەم هاوینەدا لەنێوكارگەكاندا مەشق و ڕاهێنان بكەن، هاوكات لە زانكۆكانیش (وانە بە كرێكاران)بوترێتەوە.

ئەڵبەتە گەر كرێكاران خۆیان ئارەزووی ئەوەیانكرد. شێوازی ئەو مەشق و ڕاهێنانە ئێستا لەو وڵاتانەدا هەیە كەخەریكە دەزانن سۆسیالیزمی ڕاستەقینە كامەیە، هەروەك ئەوەی لە (چین و كوبا)دا هەیە. بەهەرحاڵ خەڵك و خوا هەرگیز شتێكیان نییە بەیەكتری بڵێن و لەگەڵ یەكدیدا باسی بكەین، گەر لەهەمان ژینگەدا نەبن و لەسەر سفرەیەك پێكەوە نان نەخۆن. ئەوكات بێ یەكتری ناتوانن هیچ بكەن.

لەدووەم جەنگی جیهانیدا كاتێك زیندانی كرابووم، هەرزۆر بەچاكی لەگەڵ كرێكاران و جوتیارانی ئەوێدا هەڵمدەكردو لەیەكدی حاڵی دەبووین، بەڵام گەر من بچوومایە بۆ كارگەكانیان یاخود كێڵگە و سەرزەوی و زارەكانیان، بەو زمانە ئەبستراكتەی خۆم ( بەو پێیەی زمانی ڕۆشنبیرە) گفتوگۆم لەگەڵ بكردنایە، ئەوا ڕوویان لێوەردەگێرام و پشتیان تێدەكردم. 

لێ لەو كەمپەدا هەموو بەیەك زمان دەدواین، چونكە دەبوو هەمان شت ئەنجام بدەین و پێكیشەوە توڕەبین و هەڵبچین - ئەڵبەتە بەردەوام بەهەمان شێواز نا -، بەرامبەر بەهەمان ڕووداو كەڕووی دەدا. هەربۆیە پێموایە پەیوەندی دروست لەنێوان خوێندكاران و كرێكاراندا چێ نابێت، گەر پێكەوە لەزانكۆكان و كارگەكاندا کارنەكەن.

٭ تا ئێستاش زۆرێك لە كۆمۆنیستەكان (بە ئەرسۆدەكسەكان و ئەوانی دیكەشەوە)، پێیان وایە كرێكاران هەقیانە لەخوێندكاران بەدگومان بن  و لێیان بسڵەمێنەوە، لەبەرئەوەی خواستی ئەوان وەك خۆیان دەڵێن پەیوەندی بە خواست و داواكاری ئەوانەوە نیەو پێویستە شوێن ئەنگێزە وردە بۆرژوازیەكانیان نەكەون؟

 - ڕێكو ڕاست ئەو ئێوارەیە كۆمۆنیستێك هات بۆ كەمپی زانكۆ تابڵێت:( بزاوتی خوێندكاران بزاوتێكی شۆڕشگێڕانە نییە، لەبەرئەوەی : ١ - ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشگێرانەی نییە، ٢ - نەیتوانیوە پایەكانی دەسەڵات بهەژێنێ، ٣ - خاوەن خەسڵەتێكی ئانارشیستانەیە، بەوم پێیەی ئانارشیزم بەرەنجامی یاخیبوونی بۆرژوازیەتە لەهەر شوێن و هەر سەردەمێكدابێت، ٤ - لەبەرئەوەی تەنیا كرێكاران دەتوانن شۆڕش بەرپابكەن، بەوپێیەی ئەوان بەرهەمهێنن).

قسەکانی ئەوکۆمۆنیستە بەفیكە و هوهاكێشان پێشوازی لێكراو ئەو داماوە نەیدەتوانی تەنانەت گوێبیستی دەنگی خۆشی بێت، بەڵام چارنەبوو هەر دەبوو وەڵامی ئەو قسانەی بدرێتەوە. من ئەمەم وت: (گەر بۆ بەرپاكردنی شۆڕش بوونی ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشگێڕانە پێویستبێت، ئەوا دەبوو لەوەها حاڵەتێكدا تەنیا پارتی كۆمۆنیستی كوبا بیتوانیایە، شۆڕش بەرپابكات و لەبەرامبەردا كاسترۆ توانای ئەوەی نەدەبوو. دەی خۆ پارتی كۆمۆنیست نەك هەر ڕێگای بەخۆی نەدا شۆڕش بەرپابكات، بەڵكو ڕازی نەبوو بەشداریی ئەو مانگرتنە گشتییەش بكات كە خوێندكاران و بەرهەڵستكارانی شارەكان، لە قۆناغێك لە قۆناغەكانی شۆڕشدا دەستیان پێكرد. شتێك كە لە مۆدێلی كاسترۆدا سەرنج ڕاكێشەو مایەی تێڕامانە، ئەوەیە تیۆریا بوو بەلێكەوتەی ئەزموون، لەبری ئەوەی ئەزموون ببێتە بەرهەمی تیۆریا. سەرلەنوێ ئەو گوتارە دەخوێنمەوە كە كاسترۆ لەبەردەم ئەو دادگاییەی دادگایی دەكرد - پاش هێرشە نابەكامەكەی سەر مۆڵگەی مۆنكادا -، پێشكەشیكرد. تێیدا خواستێكی دیموكراسی بەدی دەكەیت، بۆ ژێرەژوركردنی دەسەڵاتی باتیستا، لەبەرئەوەی دیكتاتۆرە. هەروەها دەبینیت ئایدیاگەلێكی ڕیفۆرمخوازی كۆمەڵایەتی تێدایە كە تا ئاستێك تەلیسماوی و ناڕونە و چەند دیقەت بدەیت، هیچ بونیادێكی ئایدیۆلۆژی تێدا بەدیناكەیت. ڕێبازی شۆڕشگێڕانەی كاسترۆ، لە نێو جەرگەی شەڕەكان و بە تێكەڵبوون و نزیكبوونەوەی لە جوتیاران، فۆرمەلابوو. دواتر كە زانی بزوتنەوەكەی پێویستی بە بنەمای تیۆری هەیە، لە كۆمۆنیستەكان نزیكبوەوە. بەڵام كاتێك بۆی دەركەوت دەیانەوێت چ بیروباوەڕێكی دۆگماتیستانەی بەسەردا بسەپێنن و چ هەڵەوپەڵەیەكی زۆری پێبكەن، گەڕایەوە بۆ خود موختاری خۆی و بەوەش ئایدیۆلۆژیایەكەی قوڵتربوەوە).

بابچینە سەر باسێكی دیكە: (هیچ ئاماژەیەك نییە لەسەرئەوەی ئەو خەڵكانەی لەفەڕەنسا بەنیازی شۆڕشن بۆئەوەی سەركەوتن بەدەست بێنن، ناچاربن دەبێت ڕێبازێكی حازر و ئامادەیان هەبێت. نەخێر بە پێچەوانەوە، ئەوە كەم تا كورتێك دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی پارتی كۆمۆنیستی فەڕەنسا، بووەتە كۆسپ لەبەردەم بزاوتەكەیاندا و تەگەرەی بۆ دروستكردوون. ئەویش بەو دیدگا دۆگماتیستییەی، سەبارەت بە ماركسیزم هەیەتی و هەروەها بەو وەڵامە حازربەدەستانەی بۆهەموو شتێك ئامادەیكردووەو ئەوەش ڕێكو ڕاست، لەم یان لەو تێكستی لینین وەرگیراوە.

هۆكارەکەش ئەوەنییە كەشۆڕشگێڕە گەنجەكان خاوەن ڕێباز نین - بەپێچەوانەوە ڕێبازەكانیان زۆرە و جیاوازیشن لەگەڵ یەكدا، هەرچەندە كەم تا زۆر خۆیان دەگەڕێننەوە سەر ماركسیزم -، وەلێ مەبەست ئەوەیە ئەوان ئامادەی ئەوەیان تێدایە، تیۆریاكانیان بە كردەگی بكەن و بیخەنە بواری جێبەجێكردنەوە. پێدەچێت هەموویان هاوڕابن لەسەر ئەو بۆچونەی لەوپەڕی گرنگیدایە، ئایدیای -جوت دەسەڵات - كە كۆهین باندێت، هێنایە ناو ناوان كاتێك وتی :(سەركەوتنمان دەستگیرنابێت گەر لە بەرامبەر دیگۆل دا دەسەڵاتی دووەم نەبێت، ئەو دەسەڵاتەش كاتێك دێتەئارا كە خوێندكاران و كرێكارەكان یەكبگرن). ئایا ئەوە ئەمجارە بەدینەهات؟ بێگومان نابێت بەهیچ شێوەیەك لە ئەنجام نەدانی ئەو پرۆسەیەدا، گلەیی لە خوێندكارەكان بكرێت.

سێیەم خاڵ لەبڕوبیانوی كۆمۆنیستەكاندا ئەوەیە كە بزاوتی خوێندكاریی بزاوتێكی ئانارشیستییە، لەبەرئەوەی گوزارشت لە یاخیبوونێكی بۆرژوایی دەكات. دەی باشە! بەڵام لەوەها حاڵەتێكدا ئەی چۆن یاخیبوونی خوێندكارانی چیكۆسلۆڤاكیا و یوگسلافیا شرۆڤە بكەین، ئەوانەی لە ساوپەنای سیستمی سۆشیالیزمدا چاویان كردووەتەوەو نیوەیان بگرە لە نیوە زیاتریشیان، سەر بە بنەماڵەی كرێكار و جواتیارانن.

كوڕوكاڵی ئەو كرێكار و جوتیارانە داوای چی دەكەن؟ بەشیوەیەكی گشتی داوای هەمان ئەو شتانە دەكەن كە خوێندكارانی فەڕەنسا داوای دەكەن. دابڕینی خەسڵەتی (ئانارشیزم) بەسەر خەڵكانێكدا كە دژ بە ستالین و تەكنۆكراتەكانی كۆمەڵگەی بەرخۆری وەستاونەتەوە و داوادەكەن چیتر وەك شمەك و ئامێر و ئامراز سەیری مرۆڤ نەكرێت و وازیان لێبهێندرێت تا ببنە خودانی خۆیان، لكاندنی چەسپێكی ژەهراوییە بەنێوچەوانی بزاوتێكدا بەئامانجی ناشرینكردن و شێواندنی، لەبەرئەوەی بزاوتێكی نوێیەو هەر بەڕاستیش بزاوتێكی ڕادیكالەو هەڕەشەیە بۆ سەر دەزگاو دامەزراوە كۆنەكان. ئەوەی شۆڕشگێڕە لاوەكان داوایدەكەن  (ئیدی بۆرژوازی بن یان نا) ئاشوب و بێسەروبەری نییە، بەڵكو بەڕاست و دروستی دیموكراسییە. سۆسیال دیموكراسی ڕاستەقینەیە كەتائێستاو لەهیچ شوێنێكدا سەركەوتوونەبووە.

دوا بەهانەشیان ئەوەیە:(تەنها كرێكاران دەتوانن شۆڕش بەرپابكەن). وەڵامی منیش بۆیان ئەوەیە كە هیچ خوێندكارێكی سیاسی نییە، پێچەوانەی ئەوەی وتبێت. هەموویان بەردەوام دووپاتی دەكەنەوە كە: ( دەتوانین ببینە ئامرازی تەقینەوە، وەلێ شۆڕش بە باسك و بازووی چینی كرێكاران -كرێكار و جوتیار - بەرپادەبێت). بۆ خاتری ئەوەی خوێندكاران بتوانن ببنە ئامرازی تەقینەوە، ئەوا پێویستە خواست و داواكارییەكانیان لەگەڵ خواست و داواكاریی كرێكاران یەكبگرێتەوە. كەچی كۆمۆنیستەكان ئەوە ڕەتدەكەنەوەو جەخت لەوەدەكەنەوە، خوێندكارانی ئەمڕۆ بەهۆكاری ئەوەی كوڕی بنەماڵە بۆرژواكانن - لە ڕاستیدا ٩٠٪ بەوجۆرەن -، ئەوا تەنها دەتوانن گوزارشت لە بەرژەوەندییە چینایەتییەكانی كەسوكاریان بكەن. ئەوەش بۆخۆی تەعبیرە لە ماركسیزمێكی میكانیكی بەرتەسك. ئاخر ماركس تەواو پێچەوانەی ئەوەی وتووە، كاتێك ڕوونیدەكاتەوە چۆن چۆنی ئەو تیۆرسینانەی سەر بە چینی بۆرژوان دەتوانن ببنە هاوپەیمانی چینایەتی چینی كرێكاران، لەبەر ئەوەی كێشە و گرفتەكانیان -بەوپێیەی ئەهلی ڕۆشنبیری و زانستن و كاری ئازاد دەكەن -، بەهەمان شێوە كێشەی نامۆبوونە. ئەوە لەسەردەمی ماركسدا ڕاست بووە. ڕاستی ئەو بۆچوونە لەمڕۆشدا زیاتر بووە، دوای ئەوەی خوێندكاران بۆیان دەركەوتووە لە ساڵانی خوێندندا وەك شمەك سەیردەكرێن و ئەو ڕۆژەشی زانكۆ تەواودەكەن و دەبنە هێزی كار و فەرمانبەر، وەك شمەك مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت. بەوجۆرە تێگەیشتوون لەوەی ڕەنج و كاریان لێدەدزرێت وەك چۆن كاری كرێكاران دەدزرێت، ئەگەر چی بە شێوازێكی جیاوازتریش بێت. لەبەرئەوە لەمڕۆدا خوێندكاران و كرێكاران زۆر زیاتر لەباوانیان، لێكدی نزیكترن.

 *لە قەیرانی مانگی ئایاردا شتێكی زۆر تازە بەدی دەكرێت، ئەویش ئەوەیە ئەو بزاوتە لێكەوتەی قەیرانێكی ئابوریی یان كۆمەڵایەتی یاخود سیاسی ترسناك نییە، وەك ئەوەی بەردەوام لەڕابردودا ڕویداوە، بەڵكو بەرهەمی داواكارییەكی قوڵترە كە خواستێكی ئازادیخوازانەی هەیەو دواتریش خواستی مادی بۆ زیادكراوە؟

- بەڵی وایە، داینامۆی شۆڕشە كۆنەكان پێداویستیی پەتی بوو، وەلێ خواستی نوێ خواستی ئازادییە. سەردەمانێك كێشەی هەرە سەرەكی بریتی بوو لە كێشەی خاوەندارێتی بەكۆمەڵ بۆ ئامرازەكانی بەرهەم هێنان، لەبەرئەوەی موڵكدارێتی دامەزراوەكە و بەڕێوەبردنی هەر یەك شتبوو. ئەوە ئەو قۆناغەیە كە لە هاتنەئارای سەرمایەداریی خانەوادەییەوە دەستپێدەكات و سەردەكێشێت بۆ پەیدابوونی كۆمپانیا گەمژە و پاوانخوازەكان. تەواوی ئەوانەش لەسەر پێداویستی خاوەندارێتی دروست بووبوون، تا بتوانن توانای بەردەوامبوونیان هەبێت. بەڵام لەمڕۆدا چینی ناوەند گۆڕاوە و وەك خۆی نەماوە، لەبەرئەوەی توانای ئەوەی هەیە بەردەوامبێت، بێ ئەوەی خاوەندارێتی بكات. ئەوە فەزا و دونیای تەكنۆكراتیەتە. ئاخر ئەوانەی موڵك و ماڵاتیان هەیە، شارەزایان و كەسانی پسپۆڕ و لێهاتوو سەرپشك دەكەن بۆئەوەی پرۆژەكان بەڕێوەبەرن، بەومەرجەی قازانجی خۆیان دەستكەوێت. بەوپێیە خەسڵەت و شیوەی داواكارییەكانیش دەگۆڕێت.

لێرە بەدوا كێشەی خاوەندارێتی لە ڕێزی پێشەوەدا نییە، بەڵام ئەمەش بەو مانایە نایەت كە گرفتی سەرەكی نییە، بەڵكو ئەوەی كێشەی سەرەكییە دەسەڵاتە. لە كۆمەڵگەی بەرخۆریدا خەڵكی بەر لە هەر شتێ داوای خاوەندارێتی ناكەن و ناخوازن بیانبێت، بەڵكو هەوڵدەدەن لە بڕیارداندا بەشداربن و لەچاودێریكردنیشدا ڕۆڵیان هەبێت.

ئەوانەی من گلەییم لێیان هەیە ئەوانەن كەسەركۆنەی خوێندكارەكانیان كردو كەوتنە جنێوپێدانیان، بێ ئەوەی بزانن خوێندكاران گوزارشت لە خواستێكی نوێ دەكەن و ئەویش خواست و داواكاریی سەروەرییە. ئاخر لە ساوپەنای دیموكراسیدا پێویستە تەواوی هاوڵاتییان خودانی خۆیان بن، واتە بتوانن بە یەكگرتوویی و یەك ڕیزی، بڕیاری ئەوەبدەن چی دەكەن. ئەو جۆرە سەروەرییە لە وڵاتانی خۆرئاوادا، تەنها لەسەر كاغەز بوونی هەیە. تێكڕای ئەمریكییەكان (بە ڕەش پێستەكانیشەوە)، خودانی خۆیانن مادامەكی مافی دەنگدانیان هەیە. وەلێ ئەو سەروەرییە لە واقیعدا بزرەو بوونی نییە، هەربۆیە داواكردنی (دەسەڵات) دێتە ئارا: ( دەسەڵاتی ڕەش پێستەكان، دەسەڵاتی كرێكاریی، دەسەڵاتی خوێندكاران). دۆخەكە لە چەندین وڵاتی سۆسیالیستیشدا هەر بەو شیوەیەیە، چونكە هاوڵاتیان گیرۆدەی بەرهەمهێنان دەبن و لەژێر ڕەحمەتی ئەودا دەمێننەوە.

بیرمە ڕیكلامێك هەبوو مرۆڤ لە هەموو جێیەكی پۆڵەندادا (دوای گەڕانەوەی گومۆلكا بۆ دەسەڵات لە ساڵی ١٩٥٦) بەدیدەكرد. لەسەر تابلۆی ڕیكلامەكە نوسرابوو (دەردە سیل بەرهەمهێنان پەكدەخات). ئەڵبەتە ئەو ڕیكلامە لە هەست و سۆزێكی مرۆڤانەوە سەرچاوەی دەگرت، لەبەرئەوەی پەیامەكەی ئەوەبوو: (خۆتان بپارێزن و ئاگاداری خۆتان بن). بەڵام فۆرمەلاكردن و داڕشتنەكەی سكاندال ئامێزبوو، چونكە باسی هیچی تێدانەبوو، جگە لەسیل و شمەك بەرهەمهێنان. لە نێوان ئەو دوو ئاستەشدا، نە كەسی تووشبوو بە سیل بوونی هەبوو، نە بەرهەمهێن. ئاخر دژ بەو دۆخە نامرۆییەیە خوێندكاران و كرێكارە گەنجەكان، لەپۆڵەندا و چیكۆسلۆڤاكیا و یوگسلافیا و فەڕەنسا ڕادەپەڕین، ئەوانەش لە سایەی ڕژێمگەلێكدا دەژین كە زۆر جیاوازن.

واتە ئەوانە چیدی حەز بەوەناكەن، بوونیان لەڕێی ئەو شتانەوە كەبەرهەمی دێنن یاخود بەو ڕۆڵەی دەیگێڕن بسەلمێنن، بەڵكو خواستی لەپێشینەیان ئەوەیە خۆیان بڕیار بدەن، چی بەرهەم دێنن و چی بەو شتانە دەكەن كە بەرهەمی دێنن، لەگەڵ بڕیاردان لە سەر ئەو ڕۆڵەی لە كۆمەڵگاشدا پێی هەڵدەستن. خوێندكاران لە هەستكردن بەو ئەرکانەو فۆرمەلاكردنی ئەو داخوازییانەدا دەستپێشخەربوون، پەیوەندی گرتنیشیان لەگەڵ كرێكارە گەنجەكاندا بەسبوو بۆئەوەی، كرێكاران لە بەینی خۆیاندا بڵێن: (دەی بۆچی ئێمەش دەنگ هەڵنەبڕین؟ ئەوان گەر بە ژیانی خۆیان ڕازی نەبن، بۆچی ئێمەش بەو ژیانەی بە باڵامان بڕاوە ڕازی ببین؟).

من پێموایەو زۆر دڵنیاشم كە ئەو ناڕازیبوونەی كرێكاران و خوێندكاران، بوو بەباعیسی ئەو پرۆسە نوێیەی لە ئایاردا هاتەئارا.

*باست لە شۆڕشی كوبا كرد. پێموایە شۆڕشگێڕان كەم تازۆر ڕێگەیەكی ئاسانیان لەبەردەمدابوو، لەبەرئەوەی باتیستا بەلای تەواوی گەلی كوباوە دیكتاتۆر و ستەمكار بوو، وەلێ لەگەڵ (دیگۆل)دا بارودۆخەكە وانییە، خەڵكو خوا وەك یەك هەست بە ماک و خەسڵەتی دیسپۆتیزمییانەی ڕژێمی دیگۆلی ناكەن، پاشان بەشێك لە چینی كرێكاران لە هەڵبژاردنەكاندا دە ساڵی ڕەبەقە دەنگی پێ دەدەن؟

 - ئەوە ڕاستە. باتیستا سەروەختێك بوو بە فەرمانڕەوا كە ئەمریكییەكان (لەبەر هۆكاری ناوخۆیی) بڕیاریاندا كڕینی شەكری كوبا، بەڕادەیەكی زۆر كەم بكەنەوە. ئەو بڕیارەش ماڵوێرانییەك بوو بۆ ئابوری كوبا و بوو بە باعیسی پەكخستنی ژمارەیەكی زۆری سەرمایەگوزاری بچووك. ئیدی دیكتاتۆری بووە پێداویستییەك بۆ پاراستنی ئاسایش و دەسەڵاتی حوكمڕانی، هەروەها بۆ قوتاركردنی ئەوانەی خاوەنی زەوی و زاری كشتوكاڵی بەرفراوان بوون. وەلێ لە كۆمەڵگایەكدا كە ڕوبەڕوی قەیرانێكی ئابوری لەو جۆرە نەبێتەوە، ئەوا لە نێو سەرجەم چینەكاندا ژمارەی ئەو كەسانە زیاتردەبن كە پێیان باشترە سیستمەكە وەك خۆی بمێنێتەوەو ئاستی هۆشیاری سیاسیشیان بەگشتی هەر لەكزی دەدات. ئێمە ناتوانین داوا لەبازرگانێكی بچوك بكەین متمانەی خۆی بە شارل دیگۆل نەبەخشێ، ئەویش بەهۆی بەرژەوەندیەكانی و شێوازی ڕۆشنبیرییەكەیەوە. ئەو وادەزانێت دیگۆل بەرگری لە پرۆژە بچوكەكان دەكات لە دژی ئەو پرۆژە زەبەلاحانەی، دەیانەوێت بیماشنەوە. بێگومان ئەوە دیدگایەكی نادروستە، چونكە لە ڕاستیدا دیگۆل جەخت لە هەمەجۆریی پرۆژەكان دەكاتەوە و ئەوە خاوەن كارەكانیش بوون بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدابوون، بەشێك لە پرۆژە بچوكەكان بهێڵنەوە، تا بواری ئەوەیان بۆ بڕەخسێنێت سیاسەتێكی ماڵتۆسیانە بگرنەبەرو نرخ جێگیربكەن. ئەویش پشت ئەستور بەو قسەیەیان كە دەڵێن: ( ئێمە نامانەوێت لە خاوەن كارە بچوكەكان تێكبدەین). بەڵام بازرگانە گچكەكان ناتوانن لەوە تێبگەن و بەبۆچونی ئەوان دیگۆل ئەو قەڵغانەیە لەپاوانخوازی و مۆنۆپۆلكردن دەیانپارێزێت. ئەڵبەت بابەتەكە بە نیسبەت كرێكارانەوە جیاوازترە. ئەوان بەردەوام و هەر لە ساڵی ١٨٤٨ و قەتڵ و عامەكەی كۆمۆنەوە، بەجۆرێك لە خوێن ساردی و بێدەربایسانە سەیری سیاسەتیان كردووە، ئەویش پشت ئەستور بەو ئایدیایەی دەڵێن ئەوان: (هەر هەمویان سەگ و سەگبابن).

سەروەختێك ناپلیۆنی سێیەم دەسەڵاتی گرتە دەست، لانی كەمی هیچ ناڕەزایەتییەك لە كرێكاران نەبینرا و زۆرێكیش لە دەنگدەرانی ١٨٥٢ دەنگیان پێدا. بۆچی؟ لەبەرئەوەی كۆماریخوازەكان، ئەوانەی بانگهێشتیان دەكردن دژ بە (شازادە-سەرۆك) دەنگ بدەن، هەر خۆیان بوون سێ ساڵ پێشتر كەوتنە گیانیان و قەتڵ و عامیان كردن. ئیدی لەوڕۆژە بەدواوە سیاسەت لە ڕوانگەی زۆرێك لە كرێكاراندا، بوو بە جیهانێكی تایبەتیی وا كەدوور و نزیك ئەمان پەیوەندیان پێیەوە نەبێت. تەواوی ئەو ڕەوتە ئانارشیستی-سەندیكاییەی لە دەستپێكی سەدەدا هاتە ئارا، بەرهەمی ئەو ڕوداوانە بوو. هەندێ لەو كاریگەرییانەی تا ڕۆژگاری ئەمڕۆ زۆر بە قوڵی لە بیر و مێشكی كرێكاراندا ماوە.

لێرەدا پێویستە ئەو بۆرژوایەی دەنگ بە دیگۆل دەدات، لەبەرئەوەی پارێزەرێكی خۆی و بەرژەوندییەكانی تێدا دەبینێت، لەگەڵ ئەو كرێكارەدا تێكەڵ بە یەك نەكەین كە باس لە (دیگۆلی باوك) دەكات و دەنگی دەداتێ، لەبەرئەوەی حەز بە دەساوی پارتەكانی دیكە ناكات (ئیتر هەر حزبێك بێت) و سیاسەت بە نەفرەت دەكات. جیهانی كرێكاران بریتییە لە كرێكار و ئەو ڕۆژەی پێویستە لەسەری لە مانگرتنێكی گشتیدا بەشداربێت، ئەوا تێیدا بەشدار دەبێت، بەڵام لەگەڵ سەركردە ڕاستەقینەكانی (واتە لە تەك سەركردە سەندیكاییەكانی) دا. گەر ڕژێم ڕوخا، ئەوا پێشوازی لێدەكات! بەڵام گەمەی سیاسەت وەك خۆی، بۆ ئەو مەسەلەیەك نییەو سەرنجی ڕاناكێشێت.

*باس لەوەدەكرێت دیگۆل بەنیازە، گەر لەهەڵبژاردنی پەرلەمانیدا دیگۆلییەكان سەركەوتن بەدەست بێنن، ئەوا لەماوەی چەند مانگێكدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش ئەنجام بدات، بێئەوەی خۆی هەڵبژێرێتەوە. بەم پێیەش بێت واتە خۆی بڕیاری وازهێنانی داوە و نەیویستووە بە شێوازی (لوی  -فیلیپ)(٣) بڕوات. هەر بەڕاستی بەو جۆرەش دەبوو، گەر بەر لە سێ هەفتە وازی بهێنایە؟

- ئەگەر كاندیدەكانی ٨٠٪ی دەنگەكان بەدەست بهێنن لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوا لەوەها حاڵەتێكدا دەبێت بە سیلا(٤) كە بە گەلەكەی دەڵێت: (سەیركەن، چاكەی زۆرم كردووە و ئیدی دەگەڕێمەوە ماڵەوە). بەڵام ئەگەر ڕێژەی دەنگدان لە بەرژەوەندیی كاندیدەكانی ٥٣ یان ٥٥٪ی تێنەپەڕاند، ئەوا ڕۆیشتنەكەی وەك ئەوەی لوی - فیلیپ وادەبێت، تەنانەت گەر سێ مانگیش بە مەبەستی خەجاڵەت نەبوون دوای بخات. بڕوات یان نا گرنگ نییە، گرنگ پاراستنی میراتی بزاوتی مەزنی ئایارە.

چێ گیڤارا دەڵێت: (سەروەختێك شتگەلێكی چاوەڕواننەكراو لە شەقامدا ڕودەدات، ئەوا دەتوانیت بڵێیت شۆڕشە). لای ئێمە شۆڕش بەرپا نەبوو، وەلێ شتگەلێكی زۆر گەورە ڕویاندا و پێویستە بەرگریان لێبكەین و بیانپارێزین. دەبێت نەهێڵین هەموو ئەو شتانە پایەماڵ بكرێن كە لە سەرەتای ئایارەوە دروست بوون و دەسەڵات لە پلاندایە بۆیان و بەرنامە ڕێژییان بۆ دەكات. سەركوتكردنەكەش گەر ببێت، ئەوا سەخت و زبر دەبێت. هاوكات هەوڵێكی زۆریش بەخەرج دەدرێت بۆئەوەی هەموو ئەوانەی لە پشت یاخیبوونەوەكەوە بوون، تەریكبكرێن و تێكبشكێندرێن و دوور بخرێنەوە، بە تایبەتیش خوێندكاران. بەڵام گرنگە ئەوانە هەست نەكەن هەر خۆیانن و بەتەنهان، پێویستە ئێمەش هەموومان قۆڵی لێ هەڵماڵین و یارمەتییان بدەین و بەرگرییان لێبكەین.

پەراوێزەكان:

 1- وەك دەزانرێت دیگۆلییەكان زۆرینەی ڕەهایان بەدەستهێنا، بە زیادكردنی سەد كورسی نوێ لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی حوزەیرانی ١٩٦٨.

2- ئەندرێ گۆرز: بیریارێكی سۆسیالیستی هاوچەرخە و یەكێكە لە تیۆرسینانی (چینی كرێكارانی نوێ). 

3- ئاشكرایە لوی - فیلیپ شای فەڕەنسا لە نێوان ساڵانی ١٨٣٠ بۆ ١٨٤٨، ناچاربوو دوای شۆڕشی ١٨٤٨ واز لەدەسەڵات بهێنێت بۆ نەوەكەی.

4- سیلا: لۆشیۆس كۆرنیلیۆس سیلا، دیكتاتۆری ڕۆما كە بەخواستی خۆی لەساڵی ٧٩ی پ. ز دەستبەرداری دەسەڵات بوو.

*ئەم گفتوگۆیە سێرج لاڤۆری لە ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٦٨، لەگەڵ ژان پۆل سارتەردا ئەنجامی داوە و لە ( لونوڤێل ئۆبسێر ڤاتور)دا بڵاوبۆتەوە.

سەرچاوە:

جان بول سارتر: دفاعا عن المثقفین - ترجمة: جورج طرابیشي - دار الطلیعة، بیروت - الطبعة الاولی، ١٩٧٣