سازدانی: عەمار عەزیز

مامۆستایەكی زانكۆی دهۆك ئاماژە بەپێناسەی دەستور دەدات و دەڵێت:» دەستور لەهەرێم چەندە سیاسییە  ئەوەندە دەستوری نیەو دەبێت لەنووسین و پەسەندكردنیدا پێویستە رەزامەندی تەواوی حزبەكانی لەسەر بێت»، دەشڵێت:» بوونی دەستوور گرنگە بۆ پێناسەكردنی كەسایەتی سیاسی هەرێم و مافەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان».

سەردار موسا شەریف، مامۆستا لەپەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی دهۆك لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی، دەشڵێت:» لە نووسینی دەستوردا گرنگە نەك تەنیا حزبەكان، بەڵكو بۆچوونی كومەڵگای مەدەنی، مامۆستایانی زانكۆ، كە دەستوورێك كە دێتە نووسین و ئامادەكردن بۆ گشتپرسی، لێكتێگەیشتنی سیاسی و كومەڵایەتی لایەنە پێكهێنەرەكانی وڵاتی لەسەر هەبێت».

هاوڵاتى: دەستوور چییە؟ بۆچی گرنگە؟

سەدار موسا: دەستوور لەبنەڕەتدا لەدەستەوژەیەكی فرانسی « constitutio « سەرچاوەی وەرگرتووەتەوە، كە ئاماژە بە « كومەڵێك بریار و یاساكانی ئیمپراتوڕی» ئەو سەردەمە دەكات. دەستوور پێكهاتەیەكە لەبنەماكانی پابت كەچوارچێوەی حقوقی و دامەزراوەی و دابەشكردن و دابەشبوونی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی و سنوری دەسەڵاتەكانی دەوڵەتێك دروست دەكات . بە هەمان شێوەش دەستووور بریتییە لەدابەشكردنی ‎‎ماف و ئیمتیازاتەكان (بەشێوەیەكی گشتی نەك مەحدودكراو)  لەنێوان دەوڵەت و هاووڵاتیان، دەستنیشان دەكات ‎  دەستوور بە هەمان شێوە سنورە سیاسییەكانی دەوڵەت شرۆڤە و تەعریف دەكات.  بەهەمان شێوەش « ناوەرۆك و دەسەڵاتی سیاسی وێنە دەكات.  دەستوور  ‎بە «سەنەد، بەڵگە یانیش گرێبەستێك» پێناسەكراوە و دێتە پێناسەكردن. كاتێك باسی ئەوە دەكرێت كە دەستوور گرێبەستەكە، دێتە واتای ئەوەی كە ئەوانەی پەسەندی گرێبەستێكی وەها دەكەن، پێكەوە لەسەر بنەماكان و ناوەرۆكی گرێبەستەكە رێككەوتن و لێكتێگەیشتنیان هەیە كە پێویستە رێككەوتنەكە بێتە پاراستن .‎ بویە هەر گوڕانكارییەك لەم رووەوە لە دەستوور پێویستی بە رێككەوتنی لایەنەكان هەیە. بویە لەیەكەم هەنگاودا دەستوور «چوارچێوە، سنورو كەسایەتی، ناسنامەی دەوڵەت» پێناسەدەكات، هاوكات سەرچاوەی شەرعیەتیش لەدەستووردا دەستنیشان دەكرێت.  دوو نموونەی كونترین دەستووری وڵاتان لەسەردەمی مودێرن لەدوای سالانی (1600)، یەكێكییان بریتییە لەدەستووری « سان مارینوو ئەوی دیكەش ئەمریكایە».

هاوڵاتى: جیاوازی چییە لەنێوان دەستورو یاسادا؟

سەردار موسا: یەكەم جیاوازی لەنێوان دەستورو یاسادا لەشێوازی داڕشتنە، دووەمیش، سەرچاوەی پەسەندكردنی هەردووكیش جیاوازە، سێیەم، هەر یەكێیان دەسەڵاتێكی جیاوازی یان هەیە، چوارەم، دەسەڵاتی دەستور گشتییە، بەڵام دەسەڵاتی یاسا تایبەت. ئەگەر دەستوور گرێبەستێك بێت كە لەلایەن پێكهاتەی سیاسی و كومەڵایەتی وڵااتێكەوە یانیش نوێنەرانی دەستنیشانكردنی هاووڵاتیانی وڵاتێك هاتبێت دارشتن و پەسەندكردن ئەوە دێتە ئەو واتەی كە رێككەوتنێگی گشتی كراوە لەم بارەیەوە. بەڵام، یاسا بریتییە لەسەپاندنی هێز لەلایەن حكومەت و نوخبەیەكی دیاركراو دێتە داڕشتن و پەسەندكردن. دەستوور یاسایی گشتی وڵاتێكە، بەڵام یاسا شێوازێكە لەتێگەیشتن و شرۆڤەكردنی پكهاتەیەكی سیاسی، كومەڵایتی و دامەزراوەیی. یاسا سەرچاوەی هێز و شەرعیەتی خوی لەدەستوور وەردەگیرێت، بەڵام دەستوور سەرچاوەی شەرعیەتی خوی لەهەموو پێكهاتەكانی وڵات وەردەگرێت. واتە، دەستوور ئەرجەحیەتی هەیە لەسەر یاساو دەستوور دەتوانێت یاسایەك بسڕێتەوە، نەك بەپێچەوانەوە.

هاوڵاتى: ئەو بنەمایایە چین كە دەبێت لەدەستووردا فەرامۆش نەكرێن؟

سەردار موسا: ئەوەی كەدەتوانین ئاماژەی پێبكەین بریتییە لەشێوازێكی گشتی نەك تایبەت. لەسەردەمی مودێرنی ئێستا ئەگەر دەستوورەكان بەراورد بكرێت لەگەڵ دەستوورێك كە لەسەدەی 16یەمدا نووسراوە، دەبینێرێت جیاوازییەكی یەكجار زور هەیە لەم نێوەندەدا. پێكەوتنی جیهان، كومەڵگا، تاك و خواست و ویستی هاووڵاتی نەك تەنیا بەرپرسانی وڵاتان پێویستە لەبەرچاوی بگرن، بەڵكو لەسەر ئاستی جیهانیش رەچاوی ئەم پرسە دێتەكردن، بەڵام ئەوەی كە ئاماژەپێكراوە لەسەرەوە، تایبەت بەم پرسە، كەفەراموش نەكرێت، لەخۆیدا پێكەوە گرێدانی « ئەرك و بەرپرسیارەتی هاووڵاتیان و دەوڵەتە»، كە نابێت لەم رووەوە فەراموش بكرێن. چونكە پەیوەندی ئەم دوو فاكتەرە پێكهێنەر یانیش وەڵامدەری هەموو پرسەكانی دیكەی كومەڵگایە. دەستوور بو كێ دەنووسرێت؟ لەپێناو رێكخستنی كاروباری ناوخوی وڵاتێك، واتە نابێت پرسێك لەناو وڵاتێك هەبێت كە گرنگ بێت و ئاماژەی پێ نەكرێت. بو نموونە لەعێراق كە وڵاتێكی موسڵمانە، ناكرێت لەنووسینی دەستوور دا ئاماژە بەدینی ئیسلام نەكرێت، ناكرێت باسی «موڵكیەت»ی سامانی سروشتی وەكو نەوت و گاز نەكرێت. لەدوای رووخانی رژێمی سەدام ئەو پرسەی كە لەعێراق گرنگ بوو كە لەدەستووردا ئاماژەی پێبكرێت و لەبیرنەكرێت پرسی پێكهاتەكانی وڵات بوو، پرسی پەیوەنیدار بە خواستی كورد وەكو هەرێم و پێكهاتەیەك و وەكی قەوارەیەكی سیاسی لەگەل عێراق گرنگ بوو، پرسەكانی دیموكراسی و مافەكانی تاك و كەمەنەتەوەكان كومەڵێك پرسی گەوەرە بوون. بۆیە بەپێی ژینگەو پێكهاتەی وڵات و كات، پرسەكان دێنە گۆڕین لەم بارەیەوە.

هاوڵاتى: ئایا هەرێمی كوردستان پێویستی بە دەستورە؟

سەردار موسا: پرسی پێویستی هەرێمی كوردستان بە « دەستوور» پەیوەندی بەخواستی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم و تێگەیشتی هاووڵاتیانی هەرێمەوە هەیە. لەڕووی دەستوورییەوە ( دەستووری عێراق) یاسایی (117) بڕگەی یەكەم، دانی بەهەرێمی كوردستان بەهەموو دامەزراوەكانی كە رۆژی پەسەندكردنی دەستوردا بوونیان هەبووە، نراوە.  لەیاسای 120ی دەستووری عێراق ئاماژە بەوە كراوە لەوەرگێڕی ئینگلیزی «   Shall»  بەكارهاتووەتەوە كە ئەمەش دێتە واتای بەكارهێنانی هێز یانی «مەجبورە». واتە، هەرێمی كوردستان پێویستە دەستووری خوی هەبێت لەپێناو ئەوەی كە « هاوسەنگی هێز و دەسەڵات» لەنێوان دەستووری عێراق و دەستووری هەرێم یان هەرێمەكاندا بێتە ئارا. بەڵام لەهەمان كاتیش نابێت كە دەستووری هەرێمەكان لەگەڵ ئەمەش هەرێمی كوردستان لەدژی دەستووری عێراق بێت. چونكە لەبەردەوامی پێناسەكردنی دەسەڵاتەكانی هەرێم، دەستووری عێراق یاسای (121) بڕگەی دووەم، ئاماژە بە میكانیزمی چارەسەركردنی بوونی « ناكۆكی « نێوان هەرێم و دەسەڵاتی فیدراڵ «دەستوور» باڵادەستی دەستووری فیدراڵی» ‎بەسەر دەستووری هەرێمیدا پەسەند كردووەتەوە.

هاوڵاتى: كێ بەرپرسیارە لەهەبوون یان نەبوونی دەستوور؟

سەردار موسا: تایبەت بەپرسی دەستوور لەهەرێم، پرسەكە چەندە سیاسییە، ئەوەندە دەستوری نییە. نەبوونی دەستووری هەرێم بەدیتنی من دوو فاكتەرە رێگر بوونە، یەكەمیان پرسی كێ دەبێتە سەرۆك.مەرجەعی هەرێم ( یاسایی ژمارەی 2ی پەسەندكراوی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان) و سنوری دەسەڵاتەكانی كەسایەتییەكی وەها، دووەمیش هەندێك لایەن بوونی دستوور لەبەرژەوەندی خویاندا نابینن، چونكە بوونی دەستوور لەهەرێم دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمیش هەتا رادەیەكیش پەنا بۆ دادگای دەستوری عێراق بەرێت. لەم حاڵەتەشدا، دەوڵەتی عێراق لەهەرێمی كوردستان بەهێز دەبێت كەهۆكارەكەشی لایەنە سیاسییەكانن.

هاوڵاتى: دەستوور دەبێت كێ بینووسێتەوە؟

سەدار موسا: كات و ژینگەی كومەڵایەتی وڵاتان كاریگەری هەیە بەسەر نووسینی دەستوور. ئەو دەستوورەی كەئێستا عێراق خاوەنیەتی راستە لەسەر دەستی لایەنە عێراقییەكان نووسراوە، بەڵام فشاری دەرەكی و هی سەردەمێكە كە  «عێراق لەگەڵ تەنگەژەیەكی سیاسی، كومەڵایەتی، ئابوری» لەشەڕدا بووە و لەبیریشمان نەچێت دەستووری عێراق لەلایەن پێكهاتەی « سوننەوە» بایكوت كراو بینیمان كە بڕیارەكان و سیاسەتی پول برێمەر عێراقی بەرەو چ ئاراستەیەك بردووە كە ئێمە ئێستا بەرهەمەكەی دەبینین. بۆیە، لەنوسینی دەستوردا گرنگە نەك تەنیا حزبەكان، بەڵكو بۆچوونی كومەڵگای مەدەنی، مامۆستایانی زانكۆ، نەتەوەیەكگرتووەكان و لەسەر ئاستی جیهانیش كومەڵێك رێكخراو هەن كە بەكاری راوێژكاری هەڵدەستن لەنووسینی دەستووری وڵاتاندا. گرنگە كە دەستوورێك كەدێتە نووسین و ئامادەكردن بۆ گشتپرسی، لێكتێگەیشتنی سیاسی و كومەڵایەتی لایەنە پێكهێنەرەكانی وڵاتی لەسەر بێت.

هاوڵاتى: پێویستە دەستووری هەرێم لەگەڵ دەستووری فیدراڵی بگونجێت؟

سەردار موسا: ئەمە پرسێكە كە دەستووری عێراق وەڵامیداوەتەو دەستووری هەرێمیش ناتوانێت لەدژی دەستووری عێراق بێتە داڕشتن هەروەكو لەسەرەوە ئاماژەپێكراوە كە یاسای (121) بڕگەی دووەمی دەستووری عێراقە. پێویستە دەبێت چی بكرێت كە هەم مافەكانی كورد لەعێراق پارێزراوبێت  و لەگەڵ دەستووری عێراقیشدا بگونجێت؟

هاوڵاتى: دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ناوچە دابڕێنراوەكاندا بكرێت لەدەستووردا؟

سەردار موسا: پرسی ناوچە دابڕاوەكان پرسێكی دەستوورییە. دەستووری عێراق یاسای (140) كە سەرچاوەی خۆی لەیاسای (58) دەستووری كاتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لەسەردەمی داگیركارییەوە وەرگرتووەتەوە، خاوەندارێتی ئەم دەڤەرەی هەم  بۆ هەرێمی كوردستان و هەمیش دەوڵەتی عێراقی گەڕاندووەتەوە. لەیاسایی 140دا میكانیزمی چارەسەركردنی ناوچەكە دیاركراوە. بەڵام ئەم پرسە بە هۆی ناكوكی و دەستوەردانە سیاسییەكان لەسەردەمی دەسەڵاتداری نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشوو كەمتەرخەمی هەرێمی كوردستان، ئیهمال كرا. لەهەمان كاتیش لە ریفراندۆمی 25ی ئەیلولی 2017 بەتێكڕای دەنگ لەم دەڤەرە ئیسبات كرا كەئێرە موڵكی كوردستانە. لەپرسی موڵكداری دەڤەرەكە دەبێت ئێمە تەركیز لەسەر دوو پرسی جیاواز بكەین.

یەكەم: لە رووی جوگرافییەوە ئەم خاكە بەشێكە لەخاكی كوردستان، موڵكیەتی لە رووی مێژوییەوە ناگۆڕێت.

دووەم: ئەگەر خاوەن پارچە زەوییەك لەسەر ئەم خاكە، خانوی خۆی یانیش زەوی كشتوكاڵی خوۆی بفروشێت عەرەبێك یانیش ھەر لایەنێكی غەیری كوردی، ئەمە نابێتە واتای ئەوەی كە ئەم خاكە چیدیكە موڵكی كوردستان نییە. نەخێر، ئەو كەسەی كە پارچە زەوی كوردستانی كڕیوە پەسەندی ئەوەی كردووەتەوە كە حەز دەكات ببێت بە هاووڵاتییەك لەسەر خاكی كوردستان.

لەسالی 1864 شەڕ لەنێوان دانیمارك و ئەڵمانیا لەسەر هەرێمێك بە ناوی ” sydslesvig”   روویدا، كە هەریەكە ئەم بەشەیان بەخاكی خۆیان دەزانی. لەدانوستاندنەكانی سیاسی و دیپلۆماسی هەردو لایەن رێككەوتن كە بەپێی راپرسییەك خاكەكە لەنێوان خۆیان دابەش بكەن و مافی خەڵكی رەسەن  و موڵك و نیونەرایەتییان لەپەرلەمانی دانیمارك و ئەڵمانیا بێتە پاراستن. بۆیە، دەكرێت تایبەت بەپرسی ناوچە كوردستانییەكان هەمان مودێلی دانیماركیش تاووتوێ بكرێت.

هاوڵاتى: ئایا نووسینەوەی دەستوور پێویستی بە رەزامەندی حزبە سیاسییەكان هەیە؟

سەردار موسا: یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2017 تایبەت بەپرسی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستورییەكانی هەرێم‎ پەسەندكراوی 29/10/2017 و یاسای ژمارە (1)ی سالی 2019ی تایبەت بەكاراكردنی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان- عێراق و شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك تا پەسەندكردنی دەستور، پەسەندكردنی بەرواری 8/5/2019 ئاماژەیەكە بەوەی بەڵێ لەنووسین و پەسەندكردنی دەستووردا پێویستە رەزامەندیی حزبەكان هەبێت بەتایبەتی لەسەردەمێكی مودێرن و تایبەتیش ئەگەر حزبێكی گەورەو باڵادەست بێت كەدەتوانێت كاریگەری لەسەر « رای گشتی، شەقام و هەروەهاش ببێتە هۆی دروستكردنی تەنگەژەو پەكخستنی دامەزراوەكانی دەوڵەتداری» لەسنورێكی جوگرافی دیاریكراودا. حزبەكان بەهۆی ئەوەی كە نوێنەرایەتی بەشێك لە پێكهاتە سیاسی، كومەڵایەتی، ئابوری و هتدی سنورێكی دیاریكراو دەكەن بگرە دەوڵەت بێت یانیش هەرێم، بێشك فاكتەرێكی گرنگە كەدەستورێك دێتە نووسین و پەسەندكردن رەزامەندی نەك تەنیا حزبێك بەڵكو پێكهاتەكانی كومەڵگای لەگەڵ بێت. هەر دیسان حزبەكانن رێگرن لەڕێككەوتنی گشتگیر تایبەت بەناوەرۆكی دەستوور.

هاوڵاتى: هەرێمی كوردستان هەروا بێ دەستوور بمێنێتەوە چ زەرەرێك دەكات؟

سەردارموسا: پرسێكە زورتر رەنگە لێكدانەوەی سیاسی پێویست بێت هەتا یاسایی. بەوپێیەی دەستووری عێراق هەرێمی « پێگیرو مولزەم» كردووەتەوە كەدەبێت دەستووری خوی هەبێت بەپێی « یاسای 120 « بوونی دەستوور گرنگە هەم بۆ پێناسەكردنی كەسایەتی سیاسی هەرێم، هەمیش لەپێناو دروستكردنی بەرچاوڕوونی لەپاراستنی مافەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان.