حامد محمد علی

لەڕۆژێکی وەک ئەمڕۆدا

(٢٣ی ئاب)  ئینگلیزە داگیرکەرەکان (میر فەیسەڵ)ی یەکەمی کوڕی حوسەین بن عەلی-یان لەشامەوە هێنایەوە بۆ عێراق و تاجی پاشایەتیان لەسەری دانا.

مێژوونوسانی ‌وێراق و هی تریش، پێیانوایە کە ئینگلیزەکان لەژێر گوشاری عێراقیەکان و کاریگەریی شۆڕشی هاوینی ساڵی بیست (ثورة العشرین)دا ناچاربوون، دەوڵەت بۆ عێراقییەکان دامەزرێنن، ئەو شۆڕشەی کە لەکۆتایی حوزەیرانی  ١٩٢٠ هەڵگیرساو باشورو ناوەڕاستی عێراق و کوردستانیشی گرتەوە.

 لەو کاتەدا کورد لەباشورو باکوری کوردستاندا، هێشتا چاوی لەسەر بەندەکانی (٦٢،٦٣،٦٤)ی پەیماننامەی (سیڤەری ساڵی ١٩٢٠) بوو، ئەو بەندانەی سیڤەر کە بەڵێنی خودموختاری (ئۆتۆنۆمی) و هەروەها سەربەخۆییشیان بەکورد دابوو.

بەڵام بەمەرجی ئەوەی کە لێژنەی هاوبەشی نێوان سێ دەوڵەتی (بەریتانیاو فەرەنساو ئیتاڵیا) بگەنە ئەو قەناعەتەی کە کوردەکان ئامادەیی و توانای خۆ بەڕێوەبردنیان هەیە .

هێشتاش چارەنووسی ویلایەتی موسڵ (باشوری کوردستان ) یەکلانەکرابووەوە، بەڵام  کەسایەتییە کوردەکان رۆڵی گەورەیان هەبوو لەدامەزراندنی دەوڵەت و دامەزراوەی سوپاو حکومەتی عێراقدا.

بەداخەوە ئینگلیزو فەڕەنسیەکان لەژێر کاریگەری و هەوڵەکانی (مستەفا کەمال ئەتاتورکدا)، پاش سێ ساڵ لەبەڵێنەکانی نێو پەیماننامەی سیڤەریان بۆ کورد، پاشگەزبوونەوەو لەگەڵ دەوڵەتی نوێی تورکیادا بەسەرکردایەتی ئەتاتورک (گورگە بۆرەکە)، پەیماننامەی شومی (لۆزان)یان ئیمزا کردو ئەمجارەیان کوردو مافەڕەواکانیان پشتگوێ خست و باکوری کوردستان جارێکی تر لکێنرایەوە بەتورکیاو دواتریش لەڕاپرسییەکی گوماناوی و فێڵاویدا، باشوری کوردستان (ویلایەتی موسڵ) خرایە سەر دەوڵەتی نوێی عێراق و بەمەش بەڕۆژئاواو تورکیاوە، جارێکی دیکە ئومێدو ئاواتەکانی سەربەخۆیی کوردستانیان لەگۆڕنا.

بۆیە کورد لەباکور سەرەتا  لەساڵی (١٩٢٥) بەڕابەرایەتی شێخ سەعیدی پیران و دواتر لەساڵی (١٩٣٠) بەڕابەرایەتی ئیحسان نوری پاشاو کۆمەڵەی خۆیبون، شۆڕشی لەدژی دەوڵەتی شۆفێنی ئەتاتورک پەرپاکردو لەباشوریش (عێراق) لەسەرەتای سییەکانی سەدەی پێشووەوە پاش دەرچوونی دەوڵەتی عێراق لەژێر (ئینتداب)ی بەریتانیا لەساڵی ١٩٣٢، کورد بەڕابەرایەتی مەلا مستەفا بارزانی راپەڕینی بەرپا کرد.

بەو شێوە  زلهێزە رۆژئاواییەکان بەتایبەت (بەریتانیا و فەرەنسا)  لەبەڵێنەکانیان هەڵگەڕانەوەو چوونەوە سەر رێککەوتننامەی شومی (سایکس بیکۆ)ی  نهێنی نێوانیان لەگەڵ روسیای ئەوکات و خاکی کوردستانیان بەو شێوەیە بەخشیەوە بەسەر تورکیاو عێراق و سوریادا.

١٠٠ ساڵە کوردی باشور بەهۆی بێ بەڵێنی رۆژئاواییەکانەوە،  لەژێر حوکمی پاشایەتی و کۆماری و قەومی و بەعسی و مەزهەبی و تائیفی عێراقدا، دەچەوسێنرێتەوەو خاکی تەعریب و بەسوتماک دەکرێ و خەڵکی ئەنفال و تەهجیر دەکرێ.

مخابن هێزو گروپە سیاسیە کوردەکانیش لەناوخۆیاندا، لەبەشی زۆری ئەم ١٠٠ ساڵەدا ناکۆک و ناتەبا بوون، بێجگە لەوەی بەشێکیان هەمیشە ئەڵقە لەگوێ و خزمەتکاری رژێمە عێراقییەکان و بێگانەکان بوون، ئەو بەشەشی کە لەشاخ و چیاو دۆڵەکانی کوردستاندا لەخەباتدا بوون لەدژی رژێمەکانی عێراق، زۆرجار لەناوخۆیاندا ناکۆک و لەشەڕی براکوژیدا بوون.

پاش تێپەڕینی سەدەیەکی تەواو  لەدامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و دابەشکردنی کوردستان و بەخشینی باشوری کوردستان بەدەوڵەتی عێراق، ئیتر کاتی ئەوە هاتووە هێزە کوردستانییەکانی باشور (نوخبەی سیاسی) هەڵوەستەیەک بکەن و چاوێک بەڕابردووی خۆیاندا بخشێننەوەو دەستی پەشیمانی  لەهەڵەو پەڵەکان، بگەزن و بەرەیەکی نیشتمانی پێکبێنن و بە نەخشەڕێگایەکی نوێوە ، دەسپێبکەن.

بێگومان ئەمڕۆ کە ١٠٠ ساڵ بەسەر دامەزراندنی عێراقدا تێدەپەڕێت و کورد هێشتا بەشێکی دانەبڕاوە لەم دەوڵەتەو بەپێی دەستوری ٢٠٠٥ خاوەن هەرێمێکی تایبەت بەخۆیە لەچواچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی عێراقداو خاوەن پۆستی سەرکۆماریەو لەپەرلەمان و حکومەتی عێراقدا حزورو بەشداریی بەرچاوی هەیە، بەڵام سەرباری هەموو ئەوانە هەڕەشەکان لێرەو لەوێ لەسەری کەم نین و مەترسییەکان بەرقەرارن.

بۆیە چەندە زووتر سەرکردایەتی سیاسی کورد، بەخۆ بکەوێت و نێو ماڵە نیمچە شێواوەکەی خۆی یەکخاتەوە، هێشتا درەنگ نیە.