سەردار عزیز

باج لەهەڵکشاندایە لەکوردستان. بەپێی زانیارییەکانی حکومەت، لەساڵی رابوردوودا زۆرترین باج وەرگیراوە، کەبڕی ٧٦٩ ملیار دینار بووە. وەرگرتنی باج و هەڵکشانی باج بووەتە مایەی گلەیی و گازندەی خەڵکانێک لەکوردستان لەڕوانگەی جیاوازەوە. هەندێک گلەیی لە شێوازی وەرگرتن دەکەن، کە هەتا ئەم ماوەیەی پێشوە، بەجۆری مەزەندە بوو. هەندێک گلەیی لەبڕەکەی دەکەن، هەندێکی تریش لەتەرجەمە نەبونی ئەم باجە کۆکراوە بۆ خزمەتگوزاریی. خەڵک میکانیزمی جیاوازیان گرتوەتە بەر لەم پێناوەدا، گلەیی و گازندە، بۆڵە، نەدان هەروەها هەندێک نەدان بە (هەوەس). 
باج وەرگرتن یەکێکە لەهەرە سەرەکیترین کارو ئامرازەکانی حوکمڕانی. لەم نووسینەدا هەندێک پرس دەوروژێنین لەپێناو سیستەمێکی باجی باشتر بۆ خەڵک و سیستەمی حوکمڕانی. لەکاتێکدا باج گرنگە بەڵام دیاردەیەکی هەستیارو ئالۆزە. باج خاوەن مێژوو و ئەدەبیاتێکی گەورەیە. نەبوونی هیچ رێنماییەکی حکومەت لەمبارەوە، دەرخەری هەژاری ئاگایی حوکمڕانییە لەکوردستان. باج تەنها بریتی نیە لەوەرگرتنی بڕێک پارە لەخەڵکی لە لایەن حکومەتەوە، بەڵام ئامرازو میکانیزمی حوکمداری باش و پەیوەندی نێوان خەڵک و حکومەت و هاتنەئارای دیموکراسی و دروستبوونی هاوڵاتی و خەمخۆرییە. هەروەها میکانیزمێکی کارایە بۆ رێگرتن لە نادادپەروەریی و بەدەستهێنانی تۆڕی سەلامەتی کۆمەڵایەتی.  
سەرەتا با بەخێرایی باسێک لەقۆناغەکانی دەوڵەت بکەین. دەوڵەتناسان بەگشتی دەوڵەتی رۆژئاوایی دەکەن بەچوار قۆناغەوە: دەوڵەت جزیە tribute state، پاشان دەوڵەتی دۆمەین یان رەها domain state، ئینجا دەوڵەتی باج و دوای ئەوەی دەوڵەتی فیسیکاڵ.  دەوڵەتی و باج و فیسیکاڵ پێکەوە پەیوەستن، بەوەی باج کۆکردنەوەیە و فیسیکاڵ خەرجکردنە. بەم پێیە چۆن دەوڵەت داهات کۆدەکاتەوە و چۆن خەرجی دەکات کرۆکی کاری حکومەت و حکومڕانییە. لێرەوەیە گرنگی بودجە دێتە ئاراوە وەک کاری سەرەکی حکومەت و هەروەها دەبێت پەرلەمان رەزامەندی لەسەر دەرببڕێت بۆ ئەوەی شەرعیەتی هەبێت. نەبوونی بودجە و لاوازی پەرلەمان پرسیارێکی گەورە دەخاتە سەر سەرجەم پرۆسەی باج. دیارە لێرەدا باس لەپەرلەمان دەکەین وەک دەزگایەکی نۆمیناڵ، چونکە لە ئێستادا پەرلەمانتاران و پەرلەمانی کوردستان لە ئەو ئاستەدا نین هەتا بزانن ئەم پرسە چیەو چۆن دەبێت.  جۆزیف شمپتەر کاری مەزنی لەم بوارەدا کردووە. بەڵام بیریارانی تری وەک Barrington Moore, Samuel Huntington, Douglass North and Barry Weingast, to Charles Tilly, Robert Bates, Michael Ross,  کاری زۆر گەورەیان لەمبارەوە کردووە.  
جۆری کۆکردنەوەی باج پەیوەیستە بەمۆدێلی ئایدۆلۆجی دەوڵەتەوە. بەگشتی دوو جۆرە تێگەیشتن هەیە لەمبارەوە: 
یەکەم، ئەو سیستەمانەی کە باجی زۆر وەردەگرن و خزمەتگوزاری زۆر پێشکەش دەکەن، کە نموونەی باڵایان وڵاتانی ئەسکەندەناڤیایە، کە زیاتر دیدی ئایدۆلۆجی سۆشیال دیموکرات بەسەریاندا زاڵە. لەبەرامبەریدا سیستەمی لیبرال کەپێی وایە باج کەم وەربگیرێت، هەتا داهات لای تاک خۆی بمێنێتەوەو بەو داهاتە خۆی بۆ خۆی خزمەتگوزارییەکان دابین بکات. هەریەک لەم دوو سیستەمە لایەنی باش و خراپی خۆی هەیە. دەکرێت لە هەناو هەر دەوڵەتێکدا زیاتر لە سیستەمێک هەبێت. بۆ نمونە لەبەریتانیا، پارتی کار، هەتا پێش بلێر زیاتر نزیک بوو لەسۆشیال دیموکراتەوە، لەو کاتانەی کە لەسەر حوکم بوو خەرجییەکانی بۆ بواری گشتی بوو وەک قوتابخانە، تەندروستی و رێگاوبان. بەڵام پارتی پارێزەران بە پێچەوانەوە. دیارە ئەم دیدە رەهەندی تری زۆرە وەک حکومەتی گەورە یان بچووک، تاک لە بەرامبەر کۆمەڵگاو زۆر بواری تر.  یەکەم قەیران تووشمان دەبێت کاتێک باس لەباج دەکەین قەیرانی مەعریفەیە. هەموو ئەو دیدو ئایدۆلۆژیا و زانستانەی کەهەمانن دەربارەی ئەم پرسە لەڕۆژئاواوە سەرچاوەی گرتووە. مۆدێلی رۆژئاوایی ئۆتۆماتیکیەن وەها لێکدەدرێتەوە کە گشتگیربێت و بۆ هەموان بشێت. بەڵام مێژوی دەوڵەتداری نوێ وەهامان پێناڵێت. یەکێک لەو دیدە زاڵانەی کە پەیوەستە بەباجەوە، پەیوەندی باج و نوێنەرایەتییە، کە ڕەگی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی شۆرشی ئەمریکی. وەک دەڵێن لەساڵی ١٧٥٠ قەشەی کڵێسای old west جۆناثان مەیهو ئەو دەربڕینە کاریگەرە دەردەبڕێت کە نابێ باج هەبێت بەبێ نوێنەرایەتی no taxation without representation ئەم دەربڕینە بووەتە بنەمای کۆمەڵێک تێزی کاریگەر؛ یەکەم، باج دەبێتە مایەی نوێنەرایەتی. کاتێک حکومەت باج لەخەڵکی وەردەگرێت، ئەوا ناچارە بیانپارێزێت و زەمینەی کاریان بۆ بڕەخسێنێت. لەهەمانکاتدا باجدەر لەڕێگای باجەوە پەیوەست دەبێت بەحکومەتەوە و زیاتر خەمخۆر دەبێت و دەیەوێت بزانێت باجەکەی چی لێدێت، بەمجۆرە دەبێتە هاووڵاتییەکی چالاک و داوای شەفافیەت لە حکومەت دەکات. 
دووەم، وەک لەشۆڕشی ئەمریکی دەیبینین، کاتێک باج هەیەو نوێنەرایەتی نیە، ئەوا دەبێتە مایەی ناڕەزایی و شۆرش. 
سێیەم، باج حکومەت ناچار دەکات کە کراوەو شەفاف و خزمەتگوزار بێت. بەڵام لەکاتێکدا ڕەنگە هەموو ئەمانە لەڕووی مێژووییەوە لەڕۆژئاوا وەهابن و لە ڕووی لۆجیکیەوە قبوڵکراو بن. بەڵام مەرج نیە لەجێگاکانی تری دەرەوەی رۆژئاوا وەهابن.  یەکێک لەو ڕەخنانەی کە ئاراستەی ئەم تێزە دەکرێت گۆڕینی جۆری حوکمدارییە. چیدی نوێنەر یان پەرلەمان کۆکەرەوەی باج نیە، یان پەیوەندییەکی ئەوتۆ لە نێوان نوێنەرو سیستەمی باجدا بوونی نیە.  بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەگەر باج نەبێتە هۆکاری ئەوەی کەحکومەت خزمەتگوزارو شەفاف و دادپەروەر بێت، ئەوا خەڵکی باج وەها دەبینن کە سەرانەیە یان لێسەندنێکی ناهەقە. دیارە لێرەدا جیاوازییەکی گەورە هەیە لەنێوان جۆری باجدەراندا. کاتێک تاکێک بەهۆی کارو داهاتەکانیەوە باج دەکرێت زۆر زۆر جیاوازە لەکۆمپانیایەک. بەگشتی کۆمپانیا نابێت وەک تاک بێت. کۆمپانیا سوودمەندە لە دۆخی ئاسایشی، دۆخی کۆمەڵایەتی، دۆخی یاسایی، بونیادو ژێرخانی وڵات، بۆیە ئەرکیەتی کە دەبێت بەشداربێت لەبەڕێوەچوون. بەڵام ئەمە بۆ تاک جیاوازە. تاک هەمان بەرپرسیارێتی هەیە بەڵام بەڕێژەیەکی کەمتر. 
لەچەند دەیەی رابردوودا کارئاسانی بۆ کۆمپانیا زۆر کراوە بۆ ئەوەی باج نەدات. هەتا دەرفەتی کار زیاتر بخوڵقێنێت و کارکەران باج بدەن. ئەم سیستەمە لەزۆر جێگا بەکاردێت بۆ راکشانی کۆمپانیا گەورە نێودەوڵەتییەکان، بەڵام پڕ کێشەیە. دیارە ئەم سیستەمە بۆ کوردستان نابێت، چونکە زۆربەی کۆمپانیاکان سودمەندی سەرەکی سەرچاوەکانی کوردستانن، چ ژینگەبێت، کۆمەڵگابێت یان سروشت.  
حکومەتی هەرێم دەڵێت باج بەکاردێت بۆ پێدانی موچە. دیارە باجی تاریفەو کۆمپانیا گونجاوە بۆ ئەم بوارە. بەڵام باج وەرگرتن لەخەڵکی ئاسایی و پیشەسازییە بچکۆلەکان بۆ پێدانی موچەی فەرمانبەر تاوانە. هەموو دەزانین کە فەرمانبەر بوونەوەرێکی سیاسییە، نەک ئیداری یان خزمەتگوزاری، ئامانجە سیاسییەکەشیان زۆرجار هێندە بە بەرژەوەندی کۆمەڵگا نییە.  بۆ ئەوەی ئێمە لەکۆمەڵگایەکی کرێخۆرییەوە بگوێزینەوە بۆ سیستەمێکی حوکمداریی لەسەر بنەمای باج، دەبێت لەهەمانکاتدا بەچەند ئاستێک کار بکەین. پێش هەموو شتێک رەهەندی نۆرماتیڤی باج گرنگە. ئایا ئێمە لە سەر چ بنەمایەک ئەم پرۆسەیە بەڕێوە دەبەین؟ فەلسەفەی حوکمداری ئێمە چیە؟ دەبێت حکومەت بۆ خەڵکی روون بکاتەوە بۆچی باج وەردەگرێت؟ ئایا باج چۆن لە سودی هەموان دەبێت؟ چۆن جۆری حکومداری دەگۆڕێت؟ بێگومان سیستەمی باج سیستەمێکی بازنەیی سەقامگیرترە لەسیستەمی کرێخۆریی نەوت و غاز. سیستەمی کرێخۆری لەبەر هەڵکشان و داکشانی خێرای، لەهەردوو ساتی زۆری پارەو کەمی پارەدا حکومەت ناعەقلانیانە یان سیاسییانە خەرج دەکات. لەم پێناوەدا دەبێت حکومەت کەناڵی گفتوگۆی هەبێت. دەبێت ئەو پارەیەی کە کۆدەکرێتەوە وەک پارەی خەڵکی و رەنجی خەڵکی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. بۆیە دەبێت حکومەت وەها لەخۆی بنواڕێت کەڕەنجی خەڵکی دەخوات. دەبێت فەرمانبەر، لەکەلتورە بەعسییەکە بێتە دەرەوە کە بۆ ئەنجامدانی کارێکی ئاسایی چەندین مانگ و یەک لافیتەی پڕ لە مۆرو واژۆی دەوێت. لەسەرووی هەموویەوە دەبێت حکومەت شەفاف بێت. دەبێت خەڵکی باجدەر کاریگەری باجەکەیان لەژیانی رۆژانەیاندا ببینن. ناکرێت خەڵکی باج بدەن و هەموو خزمەتگوزارییەکانیش سەر بە کەرتی تایبەت بێت. سێیەم، دەبێت باج سەرەتایەک بێت بۆ هاتنە ئارانی پانتایی گشتی.