ئارام رەفعەت

لەئەیلولی ئەمساڵ و لەماوەی كەمتر لە ٤٨ كاتژمێژدا كوردستان بووە ئامانجی پەلاماری سەربازیی هەریەك لەتوركیاو ئێران. رۆژی دووشەممە ٢٦ی ئەیلول فڕۆكەكانی توركیا سنووری شارباژێڕیان لەپارێزگای سلێمانی،  كە سەدان كیلۆمەتر لەسنووری توكیاوە دوورە، بۆردوومان كرد. دواتریش لە ٢٨ی مانگ، درۆن و تۆپخانەكانی ئێران كەوتنە وێزەی چەندین ناوچە لەهەردوو پارێزگای هەولێرو سلێمانی، لەوانەش كۆیە.

پەلاماری درۆنەكانی توركیا بۆ سەر باشوور بووەتە رۆتینێكی رۆژانەی وەها كەخەڵكی كوردستان لەگەڵی راهاتووە. لەدوو ساڵی رابردوودا، فرۆکەكانی توركیا بەردەوام بەئاسمانی كوردستانەوە بوون و هەر لەچەمچەماڵ و گەرمیان، شارباژێڕ و پشدەرو بیتوێن تادەگاتە ئامێدی و زاخۆو شەنگال، لەسەر رێگا گشتییەكان، لەناو ماڵ و بارەگاكان، لەدەشت و چۆڵەوانییەكان، كامە ئامانج ویستبێتی پێكاویەتی و خەڵكی باشوورو یان چالاكوانانی باكوور بوونەتە قوربانی. ئێستا وەك ئەمری واقیع ئاسمانی هەرێمی كوردستان لەژێر كۆنترۆڵی توركیادایەو سەرزەمینەكەشی تاكە بستێكی نییە كەدەستی ئەم دەوڵەتەی پێنەگات. ئامارەكان مەترسیدارو سامناكن. ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە راگەیانراوێكی رۆژی ٢٢ی تەمموزی ئەمساڵ، كۆی پیشێلكارییەكانی چوار ساڵی رابردووی توركیا بە ٢٢ هەزار ٧٠٠ پێشێلكاری دادەنێت. چالاكییەكانی توركیا حەسرن لەهەرێمی كوردستان و جگە لەشەنگال و مەخموور، ناگەنە سنووری دەسەڵاتی بەغدا. واتە نزیك بەهەموو ئەم پێشێلكاریانە لەهەرێم و باشوری كوردستان بوون. ئەمەش بەو واتایە دێت كە لەهەر رۆژێكدا توركیا زیاتر لە ١٥ پێشێلكاری لەباشوری كوردستان ئەنجامداوە. ئەمە جگە لەداگیركردنی سەربازیی نزیك بەسەرجەم سنووری نێوان باشوورو باكوور و بوونی دەیان بارەگای نهێنی و ئاشكرا لەسەرتاسەری كوردستان.

بوونی ئێران لەهەرێمی كوردستان لەهی توركیا كەمتر دیدەگرە، بەڵام بوونێكی بەرجەستەو كاریگەرە. جیاواز لەتوركیا، ئێران زیاتر لەفۆرمی رێكخستن و میدیادا، هەڵبەت رێكخستنی و پرۆژەی مایكڕۆ-میدیایی گروپ و تاكەكانی راستەوخۆ پەیوەست بەئێرانەوە، باڵی بەسەر باشووردا كێشاوە. ئەم دیوە هەواڵگریی و هێزی نەرمەی ئێران لەباشوور لە ٣٠ ساڵی رابردوودا، جگە لەوەی سەدان كاری تیرۆری لێكەوتۆتەوەو گوتارێكی دژە كوردی و دژە كوردستانی لەناو خەڵكی باشوردا لێ بەرهەم هاتووە. لەدوو ساڵی رابردوودا بوونی ئێران چووەتە ئاستێكی مەترسیداری ترەوە، ئەویش پێشبڕكێكردنە لەگەڵ توركیا لەجەنگی درۆن و لە بەسەربازگەكردنی فەزای باشور. ئەگەر ئێران لەڕووی چەندایەتیی هێرش و ئۆپەراسیۆنەكانییەوە بۆ سەر باشوور نەیتوانیبێت ركابەری توركیا بێت، ئەوا لەڕووی چۆنایەتییەوە، هەنگاوێك پێش توركیایە. ئێران لەدوو ساڵی رابردوودا، چ راستەوخۆ و چ لەڕێی میلیشیا پرۆكسییەكەی، حەشدی شەعبی، خودی پایتەختی هەرێمی كردووەتە ئامانجی درۆن و مووشەكەكانی.

ئێستا وەك ئەمری واقیع، ئەوەی كە لەباشووردا غائیبە هەرێمێكە بەدەسەڵات و ستاتۆو شەرعییەكەیەوەو بەپارێزبەندییە یاساییەكەی وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی دانپێدانراوی خاوەن سەروەری ناوخۆیی سەر بەوڵاتێكی خاوەن سەروەر، كەعێراقە. ئەوەی كە لەباشووردا ئامادەیەو پیادەی سەروەری و مافی حەسری بەكارهێنانی هێز دەكات هەریەك لەتوركیا و ئێرانن، نەك هەرێم و عێراق. ئەوە توركیاو ئێرانن كە هێڵ و سنوورەكانی سەروەری خۆیان بەسەر هەرێمی كوردستاندا دەكێشن و ئەوە ئەوانن كە لەهەر بستێكی ئەم باشوورە بیانەوێت پیادەی مافی بەكارهێنانی هێز، لەفۆرمی كوشتن و تیرۆر، كە مافی حەسری دەوڵەتە، بەكاردێنن.

بەواتایەكی تر، هەریەك لەتوركیاو ئێران مافی حەسری بەكاربردنی هێز لەهەرێمی كوردستان و لەعێراق (سەروەری بەسەر ئاسمانی عێراقدا) زەوت دەكەن خۆیان پیادەی دەكەن. ئەم زەوتكردنەو ئەم دەستئاوەڵاییە، لەبەكاربردنی هێز لەهەرێمی كوردستان، ستاتۆو پێناسەی هەرێمێكی فیدڕاڵ لەكوردستان دادەماڵێت و ئەم هەرێمە دەكاتە ناوچەیەكی تیرا-نولیوس.

چەمكی تیرا-نولیوس زیاتر لەماناو مەغزایەكی هەیە. هەندێك لەوانەش: خاك یان ناوچەیەكی بێ خاوەن، هەرێمێكی موحەرەمە، هەرێمیكی كراوە بۆ هێرش و داگیركردن، هەرێمێكی بێ دەوڵەت و سەردارو سەركردە، هەرێمیك كە خەڵك و دانیشتوانەكەی شەرعییەتی خاوەندارێتی و سەروەری و پاراستنی هەرێمەكەیان نییە سەر بەهیچ دەوڵەتێك نین و بێخاوەنن. ئەمەش، دەروازەیەكی یاسایی تر دەكاتەوە، دەروازەی هێرشكردنەسەر ئەم ناوچەیەو داگیركردنی لەلایەن وڵاتانەوە، بێ ئەوەی ئەم وڵاتانە لەبەردەم یاساو رێسا نێودەوڵەتییەكاندا بەرپرس بن.  توركیاو ئێران رێك ئەم یاساو رێسایەی تیرا-نولیوس لەهەرێمی كوردستان پیادە دەكەن.

ریشەی یاساو رێسای تیرا-نولیوس دەگەڕێتەوە بۆ چاخی رۆمانی و شەرعییەتی زەوتكردن و دەستبەسەرداگرتنی شتێك كەهیچ كەس خاوەنی نییە دەداتە كەس و لایەنی خاوەن هێز. ئەم یاسایە لەسەدەی حەڤدەو هەژدەو لەگەڵ دەركەوتنی كۆڵۆنیالیزمی ئەوروپی رەهەندێكی نێودەوڵەتی وەردەگرێت. بەریتانییەكان و ئەوروپییەكان پێشتر بۆ داگیركردنی ئەمریكاو كەنەداو دواتریش بۆ داگیركردنی ئوسترالیا سوودیان لەم یاسایە وەرگرت.  لە ١٧٨٨دا بەریتانییەكان رایانگەیاند كەئوسترالیا وڵاتێكی «تیرا-نولیوس»ە و خاوەنی نییەو لەئێستاوە ئەم وڵاتە موڵكی پادشای بەریتانییە. یاسای تیرا-نیلیوس مافی خاوەندارێتی ئوسترالیا لەئەبرۆجینەڵەكان سەندەوەو بەریتانییەكانی كردە خاوەنی ئەم كیشوەرەو تا ئێستاش ئەم خاوەندارێتییەی بەریتانییەكان و بێ خاوەنێتییەی ئەبرۆجینەڵەكان بەردەوامە.

ئەو مامەڵەیەی هەریەك لەتوركیاو ئێران لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەیكەن، هەمان مامەڵەی بێ خاوەندارێتی هەرێمی كوردستانە كە بەریتانییەكان لە ١٧٨٨ بەدواوە لەئوسترالیا پیادەیان كرد. توركیاو ئێران ئێستا بەكردەوە ئەم خاوەندارێتییەیان لەخەڵك و هەرێمی كوردستان سەندووەتەوەو خۆیان وەك خاوەنی ئەو هەرێمە لەدەرگاو پەنجەرەكانەوە لەهامووشۆدان. هەرێمی كوردستان، لەسیاسەتی ئەم دوو وڵاتەدا جگە لەهەرێمێكی تیرا-نلیوس هیچی تر نییە.

ستاتۆی تیرا-نولیوسی هەرێمی كوردستان، دەروازە بۆ پیادەكردنی یاسایەكی تری رۆمانی دەكاتەوە، كەیاسای هۆمۆ-ساكەرە. هەرچەندە تووێژەرانی بواری زانستە سیاسییەكان كەمتر لەسەر بەیەكەوەگرێدانی ئەم دوو چەمكە وەستاون. بەڵام پەیوەندییەكی لازم و مەلزوم هەیە لەنێوان تیرا-نولیوس و هۆمۆ-ساكەر.

لەئیمپراتۆریەتی رۆمانیدا چەمكی هۆمۆ-ساكەر، كە لەبنەڕەتدا، بەمانای مرۆڤی پیرۆز دێت، بۆ ئەو كەسانە بەكاردەهێنرا كە بەپێی یاساكە لەهەموو پیرۆزییەكی مرۆڤبوون دادەماڵدران و بێ نرخ دەكران و دەخرانە دەرەوەی هەموو ئەو یاساو رێسایانەی دەوڵەت كە پاراستنی ژیانی تاكەكان دابین دەكات. واتە لەسای یاسا رۆمانییەدا، كوشتنی ئەم جۆرە كەسانە نەك هەر رێپێدراوەو دەبێتە مافێك و هەركەس دەتوانێت مرۆڤی هۆمۆ-ساكەر بكوژێت و بێ ئەوەی تووشی هیچ لێپرسینەوەیەك بێت. پرۆسەی بە تیرا-نیلیۆس كردنی ئوسترالیا هاوتا بوو لەگەڵ پیادەكردنی یاسای هۆمۆ-ساكەر لەلایەن بەریتانییە داگیركەرەكانەوە دژی ئەبرۆ-جینەڵی بە هۆمۆ-ساكەر بوو. هەموو كەس ئازاد بوو لەكوشتنی ئەبرۆجینەڵەكان و بێ ئەوەی هیچ لێپرسینەوەیەكی بەدوادا بێت.

مەگەر ئێران و توركیا تەواو ئازاد نین لەكوشتنی كورد لەهەرێمی كوردستان؟  لەنزیكەی ٢٣ هەزار پێشێلكاری توركەكان لەهەرێمی كوردستان، وەك پەرلەمانی عێراق دانی پێداناوە، جگە لەپێشێلكاری كوژرانی نۆ گەشتیاری عەڕەب لەپارێزگای دهۆك، دەوڵەتی عێراق یان كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بۆ كامە پێشێلكاری تری توركیا و ئێران هاتنە دەنگ؟

پەرچەكرداری جەماوەری، حكومی و نێودەوڵەتی لەهەمبەر كوژرانی نۆ گەشتیاری عەڕەب لە تەمموزی ئەمساڵدا، لەلایەن توركیاوەو بێدەنگی سامناك و شەرم ئامێزی چەند ساڵەش لەئاست گۆڕینی هەرێم بەناوچەیەكی كراوە بۆ هێرشە بەردەوامەكانی ئەم دوو وڵاتە، كە دەرەنجامەكەی گیانلەدەستدانی سەدان لەدانیشتوانی هەرێمی لێكەوتووەتەوە، ئاماژەن بۆ حەقیقەتێكی تاڵ. حەقیقەتێك كە پێمان دەڵێت، كەبێدەنگی چەندساڵەی عێراق و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و تەنانەت دەسەڵاتدارانی هەرێمیش لەئاست پیادەكردنی مافی بەكاربردنی هێز لەلایەن توركیاو ئێرانەوە لەهەرێمی كوردستان، نە لەبێدەسەڵاتی و بێ توانایی و بێهێزی ئەم لایەنانە نییە. بەپێچەوانەوە، چۆن عێراق و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەهەمبەر كوشتنی نۆ گەشتیارەكە هاتنەمەدیان و توركیا مەحكوم و بەرپرس كراو پاشەكشەی پێكرا، بیانەوێت دەتوانن هەمان دەسەڵات بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی پیادە بكەن و دەتوانن سنوور بۆ هەریەك لەئێران و توركیا دابنێن. بەڵام وەك ئەمری واقیع ئەم لایەنانە نە خاوەندارێتی لەهەرێمی كوردستان دەكەن و نە لەخەڵكەكەی. لەڕاستیدا، جۆرێك لەتێگەییشتنێكی عێراقی و نیودەوڵەتی هەیە، بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كوردستان وەك ناوچەیەكی تیرا-نولیوس و خەڵكەكەیشی وەك بوونەوەرێكی هۆمۆ-ساكەر، حزبە حاكمەكانی كوردستانیش بەشێكن لەو تێگەییشتنە.

ئێستا هەرێمی كوردستان هێندەی مەحكومە بەیاسا كۆنە رۆمانییەكانی وەك تیرا-نولیوس و هۆمۆساكەر هێندە سوودمەندی یاسا سەردەمییەكانی وەك فیدڕاڵی و سەروەری نییە.