رێبین ئەحمەد رەشید

تەكلیف هەمیشە یەكسانە بە تەكەلوف و بارگرانی. خراپترین و بەدترین و ڕەقترین وشەیەك كە فەقیهانی ئیسلام بۆ فەرائیز و واجباتی دینی بەكاریانهێنابێت وشەی تەكلیفە. بەكارهێنانی ئەو وشەیە یەكەمین هەنگاوی كلۆركردن و بێبەها كردنی لەززەت و ئیمانی دینییە. قەراربوو عیبادەكان لەزەتبەخش ئارامیهێن بن پێش ئەوەی كڵێشەو حاشیەداربن،  ئاشتی ناوەكیی دروستبكەن لە مرۆڤدا و دواتر ئەم ئاشتییە ڕەنگدانەوەی دەرەكیی هەبێت و لە شێوەی تۆلێرانس و قەبوڵكردنی ئەوی دیكەدا "وەك ئەوەی كە خۆی هەیە نەوەك ئەوەی من دەمەوێت ببێت" خۆی بنوێنێت و كومەڵگایەكی موئمین نەوەك دیندار دروستبكات. 
 قەرار بوو واجباتی دینی ببنە هۆی دروستكردنی ویساڵ و عیشق و مەحەببەت نەوەك تەكلیف بن و لەكۆڵ خۆ بكرێنەوە و بكرێنە ئەداتێك بۆ ڕەنگڕێژكردنی كۆمەڵگا بە یەك ڕەنگ و ئایدۆلۆژیا و بیركردنەوە و پۆشینی زی موەحەد بە مەبەستی دەستبەسەرداگرتن و هاككردنی عەقڵ و ژیانی خەڵك لەلایەن دەستەبژێرێكی كاهینەوە كە  قورئان بە مەلەئی موتەكەبیر وەسفیان دەكات.  "قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا" چیرۆكی موسا و فیرعەون چیرۆكێك نییە كۆتایی هاتبت، چیرۆكێكە نەوەك هەرلەكۆمەڵگادا، بەڵكو لە ناو دەروونی تاك بە تاكماندا ڕۆژانە دووبارە و سەدبارە دەبێتەوە و نابێت ئەوەندە بەس بێ بۆ ئێمە كە دژی فیرعەون و جەبەروت و خۆسەپێنییەكەی بوەستینەوە، زیاد لەوە دەبێت پشتی موساش بگرین، بێ تەرەفی لە وەها دۆخێكدا خۆبەخۆ دەمانكاتە داشی یارییەكەی فیرعەون.
سەرلەبەری گوتاری دینی ئەمڕۆی ئێمە  خۆی لە تۆخكردنەوەی تەكلیف و كاڵكردنەوەی ئیمان و لەززەتی ئیمانییدا دەبینێتەوە. وتاری سەر مینبەرەكان، كۆڕ و سیمیناری سەر تیڤی و سۆشیال مێدیاكان، واعیزەكان، بانگخوازەكان، سایكۆلۆجیستەكان، بەرنامە ڕاستەوخۆ زۆر و زەوەندەكانی وەڵامدانەوەی پرسیاری حەرام و حەڵاڵەكان بە فەتوا و وڵامی ئامادەكراو و  بۆمببارانی خەڵك بە فەتوا بێ ڕۆح و خێراكان وایكردووە شتێك نەمێنێتەوە بە ناوی لەززەت و شەوقی ڕۆحانی، ئەوەی لە دین ماوەتەوە كۆمەڵێك بكە و مەكەی تیكراری و كۆمەڵە یاسایەكی چەند سەدەیەكی پێش ئێستان كە زۆربەیان لە شوناسی دین و كلتوری ئەو ڕۆژەی كۆمەڵگاكەوە سەرچاوەیان گرتووە نەوەك لە حەقیقەتی دینییەوە بن، ئەم یاساگەلەش لە خودی خۆیاندا پیرۆز نین و مەرجیش نییە باشترین یاسا بن بۆ هەموو سەردەم و كۆمەڵگایەك لە هەمووجێگایەك.
سەرەتای گواستنەوەی لەززەتی ئیمانی بۆ شەریعەتی تەكلیفیی لای یەهوودییەكانەوە دەست پێدەكات. بە بۆچوونی ئیبن عەرەبی "غير المغضوب عليهم"ڕووی لە بەنی ئیسرائیلە، چونكە هەموو فەریزەیەكیان وەك تەكلیف دەبینی، بە چاوی سوود وبەرژەوەندییەوە لە ئەمرە ئیلاهییەكانیان دەكۆڵییەوە، هەموو پێودانگێكی ئاسمانییان لێ دادەڕنین و بەتەواوی سیكۆلاریان دەكردن، چاوەڕوانیی ئەوەیان نەبوو ئیمان دەستكاریی شوێنێكی دیكەیان بكات، پرسیاری بەرژەوەندیخوازانەیان لەسەر هەموو ئەمرێكی قودسی دەكرد، دیوی پیرۆزی ئەو تەكلیفانەیان نەدەدی كە دەبوو ئەنجامی بدەن، لەگەڵ خودا و پێغەمبەرەكەیاندا لە سەر هەموو پرسێك دەیانگەیاندە مریشكە ڕەشە. 
حیكایەتی كوشتنی پیاوەكە و سەربڕینی مانگایەكی ئاسایی بۆ ئەوەی لە كەسی بكوژ دڵنیا بن لە سورەی بەقەڕەدا بەڕوونی هێمای بۆ كراوە، ملنەدانیان بۆ ئەمرە خودایەكە  هەر لەسەرەتاوە بۆ ئەوەی مانگایەكی ئاسایی سەرببڕن و پرسیارە زۆرەكانیان لەسەر جۆری مانگاكە خەریك بوو بەتەواوی بە هیلاكیان ببات، تەماشاكردنی ئەو فەرمانە وەك تەكلیفێك وایكرد هەموو ئەو ماڵەی دونیا كە كۆیانكردبوویەوە و زۆریش خۆشەویست بوو لایان دایبنێن لەبەرامبەر جیهابینییەكی هەڵەی تەكلیفیی بۆ واجباتە دینییەكانیان. لە ڕاستییدا ئەم چیرۆكە زیاتر چیرۆكێكی سێمبۆلیكییە، لە كۆتایی حیكایەتەكەدا خودا دەڵێت ئەم بەرخوردە تەكلیفیی و بەرژەوەندیخوازانەیان بۆ واجباتە دینییەكە دڵەكانی وەك بەرد ڕەقكردن، تامی ئیمان و زەوقی ڕۆحانیان لەدەستدا، یەكپارچە لەبری ئەوەی ببنە ئیماندار، بوون بە دەڵاڵ و قازیی و ئەهلی سەودا و مامەڵە. "ثم قست قلوبكم من بعد ذالك فهي كالحجارة او اشد قسوة"   ئەم ئایەتە نهێنییەكی زۆر گەورەی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، بەنی ئیسرائیل دەبوو ئەو مانگایە سەرببڕن و بە ئێسقانێكی بدەن لە جەستەی كەسی كوژراو بۆ ئەوەی زیندوو ببێتەوە و بە دەمی خۆی ئیعتراف بكات كە كێ كوشتوویەتی، ڕموزییەتی چیرۆكەكە  ئەوەیە تۆ تا جەستەی قەڵەوی بەرژەوەندیی و تەكلیف سەرنەبڕیت، تا لە حەرام و حەڵاڵی بێ ڕۆح دەرنەچیت تا ئەو بارە دانەنێیت، ئیمانی دینی هەر بارە و نابێت یار بۆت، دەقیق وەك ئەوەی ئەمڕۆ لە   ئێران و ئافغانستان و سوودان دەگوزەرێت. بەبێ سەربڕینی ئەم جەستە زەبەلاحەی تەكلیف  ڕۆح حیكایەتی بكوژی خۆیت بۆ ناگێڕێتەوە، گەر هاتی سەرتبڕی و لەو جۆرە ڕوانینە دەرچووی ئەوا بەیەكجار ئەوەی بارە دەبێتە یار، ئەوەی تەكلیفە دەبێتە لەزەت و شیرینی:

يا كِرامي اَذبحوا هذا البقر

اِن اردتم حشرَ ارواح النظر

فەریدەدینی عەتتار لە یەكەمین غەزەلی دیوانەكەیدا دەڵێت : كەسێك كە شەوقی ڕۆحانی هەبێت، خۆی بۆ ئاستی چەشتنی زەوقی جیسمانی دانابەزێنێت و نایهەوێت، تۆ كە شیرنیی وەسڵی یارت دەستكەوت ئیدی وەك جیهانبینییە تەكلیفاوییەكەی بەنی ئیسرائیل ناكەویتە داوی داواكردنی مەن و سەلوا دابەزینەوە بۆ سیر و پیازەكەی فیرعەون.

كسی با شوق روحانی نخواهد زوق جسمانی
برای گڵبن وسلش رها كن من و سلوی را

لەقورئاندا ئایەتێك هەیە زۆر دەقیق و وردە، زۆرجار فەقیهانی زاهیریی دینی وەك جوێن دژی نەیارە فیكری و سیاسییەكانیان بەكاری دەهێنن، لەكاتێكدا چواندنەكەی قورئان چواندنێكی دەقیقە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت حوكمێكی دینی بە زۆرەملێ تەعمیم بكەن و كۆمەڵگا بەو جۆرەی ویستە شەخسییەكانی خۆیان دەیخوازێت ڕەنگڕێژ بكەن:
"كمثل الحمار يحمل اسفارا "  واتای وردی ئەم ئایەتە دەبێت بەم جۆرە بكرێت: "شەرع گەر لەدڵدا جێگیر بوو دەبێتە حەمباڵت، مەراتیبت پێ دەبڕێت، گەر لە زمان  مێشكدا جێگیر بوو دەبیتە حەمباڵی و حەفتا هەزار ساڵ لەشوێنی خۆتدا بە قیل و قالەوە دەتچەقێنێت "
پێمان خۆش بێت یا ناخۆش شتێكی بەدیهییە ئێمە ئەمڕۆ لە دونیایەكدا دەژین كەمتر گوێ بۆ ئەوە دەگرین واجباتمان چییە، خوا چی ئەوێ لێمان، زیاتر لەدووی ئەوە وێڵین مافەكانمان چین و خوا چیمان بۆ دەكات. تەنانەت هێما و مۆتۆی گەورەترین و گرنگترین كۆمەڵەی ئیسلامی وەك كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین لەدەوری ئەم باسە دەسوڕێتەوە "الاسلام هو الحل" ئیسلام چارەسەرە بۆ كێشەكانمان، داوای مافی لێدەكا، حلی كێشەكانی بكات پێش واجباتەكان.
ئەم دۆخە لای یەكەمین و فەندەمێنتاڵترین گروپی دینی بەم جۆرە ڕەنگی دابێتەوە، چی دەڵێیت لەسەر كۆمەڵە و گروپەكانی دیكە؟
دونیای ئەمڕۆ دونیایەكە كەمتر گوێ بۆ واجبات دەگرێت، جا نەخوازەڵا ئەو واجباتە وەك تەكلیف و تەكەلوفیش بدرێت بە گوێی خەڵكدا و مەقاسیدی شەریعەتی ئەو ئەركانە لەبەرچاو نەگیردرێت تێیاندا، داخۆ دەبێت چ گۆڕانكارییەكی فەردی و ناوەكی لە كۆمەڵێ ئەوامیر و نەواهی قورسی پشتنەبەستوو بە مەقاسیدی شەریعەت و جیهانبینی فراوان  چاوەڕوان بكرێت! 
لەڕاستیدا ئەركسەنتەریی و بەجێهێنانی بێ چەندووچۆنی واجبات سەر بەدونیاكەی ئێستامان نییە، مافەكان ئەمڕۆ ڕاوایەتی زیاتر بەخۆیان دەدەن و چاوەكانیش هەر لەسەر ئەوانن نەوەك واجبات. ڕیچارد ڕورتی دەیگوت خوا لەسەدەكانی ناوەڕاستدا دەیتوانی بەو جۆرەی پیاوانی ئاینیی دەیانەوێت خوایەتی بكات، ئەمڕۆ ئیدی خوا لەو جۆرە لە خوایەتی كەوتووە كە پیاوانی ئاینیی دەیانەوێت فەرمان بـكات و ئەمان سێبەری بن و ئێمەش بەگوێیان بكەین و جێبەجێی بكەین. 
ئەم قسەیەی ریچارد ڕورتی زۆر دەقیق و بەجێیە بۆ ئەو دۆخەی ئەمڕۆ لە ئێران و لای ئاخوندەكانی ئەو وڵاتە و ئیسلامی سیاسی و سەلەفیزیم وەهابی و جیهادی دەگوزەرێت. پیاوانی ئاینی ئێمە ئەمڕۆ بەجۆرێك دواكەوتوون لە زەمەنەكەی خۆیان كە ئەوسەری تونێلەكەیان لێوە دیار نییە. ئەوەی بەدەستیانەوە ماوە كۆمەڵێك دنەدانی عاتیفییە، نەوەك هەدەفی ڕۆحانی و مەعریفی و عەقڵانی لەپشت ئەو فەتوای بكەو مەكە زۆرانەی كە خەڵكی پێ قەسف و بۆمباردمان دەكەن. تۆفانێك وا لە درگایە و دێت هەموو شتێك لەگەڵ خۆی ڕادەماڵێت و لەشوێنیشیان شتگەلێكی نوێ دادەنێت، ئەوان تازە بەتازە دێن باس لە تەكلیفی شەرعی بەمانا تەنكەكەی دەكەن و دەیانەوێت هەرچەندە تەكەلوفیش بێت خەڵك هەر بە گوێیان بكات، ناتوانن لەوە بگەن دونیاكە لە دونیای واجباتەوە گۆڕاوە بۆ دونیای مافەكان.
ئەوەندەی باس لەوە دەكەن سەرفیترە بە پارە دەبێت یان بە خۆراك ئەوەندە باس لە لەززەتی ئەو  فەزیلەت و ئەركە ئەخلاقییە ناكەن كە كەسی سەرفیترەدەر دەستیدەكەوێت لە بەخشینیدا، ئەوەندە باسی ئەو یاسا ئەخلاقییە گرنگەی بەخشین ناكەن كە پێی وایە دەبێت لەوە ببەخشێت كە دڵخوازتە و دڵت پێوەی نووساوە "لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون" ئەمە ئەخلاقییترین  گەورەترین یاسایەكە كە پێغەمبەر د.خ دەیویست لە ناخی هەموو موسوڵمانێكدا بیچێنێت. گەورەترین فەیلەسوفی ئەخلاقی وەك ئیمانوێڵ كانت ناتوانێت سەرسامی خۆی بە فەلسەفەی پشت بەخشین دەرنەبڕێت لە ئیسلامدا كاتێك كەسێك تێیدا دەگاتە پلەیەك كە ئیساری هەبێت، نەوەك هەر لەوەی دڵخوازێتی دەبەخشێت، بەڵكو لەوەی پێویستی خۆشێتی دەگرێتەوە و دەبەخشێت "و يٷثرون علي انفسهم ولو كان به خصاصة".
ئەمڕۆ پیاوانی ئاینیی ناتوانن دەركی ئەو هێزە بكەن كە بەخشین لەسەر ڕۆح و ئەخلاق و دەروونی مرۆڤی چاوچنۆك و تەماحكاری ئەم سەدەیە جێیدەهێڵێت بەڵام دێن جەدەل لەسەر بەخشینی گەنم و مێوژ و پارە دەكەن.  ڕوحی بەخشین و لەززەتی ئەخلاقیی بەخشین ونكراوە لەبەرامبەردا باسە ڕوكەشییەكانی وەك بەخشین بە گەنم و جۆ و مێوژ، بەخشین لە یارەوە گۆڕاوە بۆ بار لەسەر شانی موسوڵمانان. خۆی چەندە قورسە لەسەر دەروون ئەوەندەی دیكە قورس و نەكردەی دەكەن. ئەمە بۆ نوێژو ڕۆژو و هەموو فەرائیزەكانی دیكەش ڕاستە. دەپرسم ئەم جەدەلەی ئەمان و پرسیارەكانی بەنی ئیسرائیل لەسەر مەسەلەی مانگاكە جیاوازییان چییە؟
ئەم باسە بۆ  پۆشینی سەرپۆش و حیجابی شەرعیش  هەر ڕاستە. قاعیدەیەكی ئوسوڵی هەیە دەڵێت لەكاتی زۆرەملێ و تەنگ پێهەڵچنیندا دەتوانیت دواكاری تەرەفی بەرامبەر جێبەجێ بكەیت تەنانەت گەر داوای كوفر و شیركیشت لێبكەن كە گەورەترین پایەی دینە، وەك چیرۆكەكەی عەماری كوڕی یاسر، كاتێك ناوی خوداكانی ئەوانی هێنا لەژێر زەبردا، پێغەمبەر پێی گوت گەر ئەمجارەش وداریان كردیتەوە هەمان كار بكە، سەیر لەوەدایە ئەم قاعیدە ئوسوڵییە هەیە بۆ مەسەلەیكی گرنگی وەك كوفر، بەڵام پیاوانی ئاینی لەم جوگرافیایەی ئێمە دێنهەمان ئەم میتۆدەی زەبر و زەنگ بەكاردێنن بۆ جێبەجێكردنی قاعیدە شەرعییەكان. قاعیدەی شەرعی بەرئەنجامی ئیمانی ناوەكییە، میوەی ئیمانی دینییە، لەدەرەوە ناسەپێ بەڵكو لەناوەوڕا هەڵدەقوڵێت، یەكەمین داخوازی ئیمانیش ئازادیی و بوونی ئیختیارە، بەڵام تۆ كاتێك دێیت ئازادی زەوت دەكەیت و  بەزۆر دەتەوێت قاعیدەكە كە حوكمی یاسایەكی وشكی هەیە بەبێ بوونی ئیمانەكە بچەسپێنیت، دبێت چاوەڕوانی دروستبوونی كۆمەڵگایەكی موخلیس و موئمییشت نەبێ، لەباشترین دۆخدا و گەر بەگوێشت بكەن مونافیق بەرهەم دێنێت، چونكە تۆ ئازادیت لە مەنگەنەی فیه داوە و ئیمانت تێدا تەنگەنەفەس كردووە.
 بە دڵنیایی عیبادات دەبێت یار بن نەوەك بار، ئەوەشی عیبادەت لەبارەوە دەكاتە یار ئیمانە، ئەوەشی گارەنتی ئیمان دەكات ئازادی بێمەرج و  بێ پێشمەرج و بێ پێشگریمانەیە. جێكەوت و لێكەوتەكانی ئازادی لەسەر ئیمان ڕاستەوانەیە.
 وشەی تەكلیف زیاتر مانای بار دەدات نەوەك یار و هاودەم. عیبادەت گەر وەك بابەتێكی زانستی یا فیقهی لێی بڕوانین فیعلەن وشك و بێ لەزەتە و بارێكی قورسیشە لەسەر شان، دەبێتە تەكەلوفێكی ڕەق و ڕەكیك و بێمانا. بەڵام گەر وەك لەززەت و ویساڵ تەماشا بكرێن كە هەر واشە  "میعراج یەكسانە بە نوێژی ئیماندار"، مەقسەدە پیرۆزەكەی پشتیان ببیندرێت ئەوا چەندە گران و قورس و نەكردەش بن لەسەر جەستە، مرۆڤ ناتوانێت  لە پشكی جەستەی نەگرێتەوە بۆ پشكی ڕۆحی و ئەنجامیان نەدات.
 ئیدی بەمجۆرە مەسەلەكانی حەڵاڵ و حەرام و بەرنامە و مینبەر و باسوخواسەكانی تەكلیف گەر بەیەكجارییش كۆتاییان نەیەت ئەوا ئەو قەڵەوییەی ئێستاشیان نامێنێت و كاڵ دەبنەوە، لەجێگای ئەوانە لەزەتی ڕۆحانی و سنگفراوانیی دەبنە جێگرەوەیان، ئیدی واجبات لەبری ئەوەی ببنە با دەبنە یار بۆ مرۆڤ. مەولانا جەلالەدینی بەڵخی وتی: زانستەكانی ئەهلی دڵ و دڵپەرەستان حەمباڵی خاوەنەكانیانن، دەبنە مەركەب و سواریی بۆیان، لەمەقامێك بۆ مەقامێكی دیكە دەیانگوازنەوە، زانستەكانی ئەهلی تەكلیف و جەستە و جەستەپەرەستان خاوەنەكانیان دەكەن بە حەمباڵ و باربەری خۆیان، قورس و بێ جوڵەیان دەخەن "كمثل الحمار يحمل اسفارا". زانستی دڵ یارە، زانستی جەستە بارە.

علمهای اهل دل حمالشان
 علمهای اهل تن احمالشان
علم چون بر دل زند یاری شود
 علم چون بر تن زند باری شود

 غەزالی ئازاترین زانای ئیسلامە كە فیقهی دینی سیكۆلار و دونیایی كرد و پێی وتین فیقه لەباشترین حاڵەتدا توێكڵێك "قشرە" زیاتر نییە، ئەوەی گرنگە ڕۆحی ئەو فیقهەیە، ئەمری قودسی پشت ئەو فیقهەیە. ئەو دینەی ئەمڕۆ حزوری هەیە ناتوانێ توێكڵ تێپەڕێنێت. بەقەولی مەحوی خیتامی ئەم باسە بە میسك دێنم:

دوهاتی ئەورۆپا وەك ئەهلی دێهات
لە چارەی دەردی عیشقا جوملە دامان
بە كولفەت ئەو، بە ئولفەت ئەم گرفتار
وەكوو یەك زاهید و مەحوی لە دامان