رێبین ئەحمەد رەشید

گیلبەرت رایل گەورە فەیلەسوفی ئینگلیزی لەساڵی 1949 كتێبێك دەنووسێت بەناوی: «كۆنسێپتی عەقڵ -Cncept of mind» . بەبڕوای زۆرێك لەڕەخنەگرانی كتێبەكە ئارگیومێنتی سەرەكی باسەكە ئەوەیە رایڵ دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت كەكۆنسێپتی «عەقڵ» لەوەهمێكی فەلسەفی دیكارتی زیاتر نییە. لەو كتێبەدا رایڵ دوابزمار دەدات لەكۆنسێپتی دوالیزمی نێوان عەقڵ و جەستە. بەدەر لەمە ئەوەی من مەبەستم بوو دووخاڵی گرنگ بوون كە رایڵ لەسەریان دەوەستێت و بەم شێوەیە ناویان لێدەنێت:
یەكەم/ Knowing that چی دەزانیت « مەعریفە»
دووەم/Knowing how چۆن دەزانیت «هونەر، توانایی یان مەهارەت»
رایڵ زۆر بەوردی لەسەر هەردوو كۆنسێپتەكە دەوەستێت و دەڵێت هەموو زانینەكان لەجنسی زانینی knowing that یا مەعریفی نین، بەوەی مەعریفە شتێكە لەدەرەوە دێتە نێو تۆوە، بەڵكو بەشێكی زۆر لەزانین هەن لەم پلەبەندییەدا جێیان نابێتەوەو لەجنسی زانینی مەهارەتین. بۆ نموونە من دەزانم زەوی خڕە، ساڵێك دوازدە مانگە، سەرمابوون دەبێتە هۆی نەخۆشكەوتن، ئەم جۆرە لەزانین لینكی راستەوخۆی بەهۆكارێكی دەرەكی هەیە بۆ فێربوون، واتە مەعلولێكی هەیە. بەڵام جۆری دووەم لەزانین زانینێكی مەهارەتییە، پەیوەندیدار نییە بەمەعلولێكەوە بەتەنها، زانینی مەهارەتی بەقەولی رایڵ Knowing how ئەو جۆرەیە لەزانین كە لەگوزارەكاندا جێگای نابێتەوە، وشە توانای ئەوەی نییە بگوازێتەوە بۆ كەسی بەرامبەر، بەزمانە دینییەكە قسەبكەین ئەم زانستە زەوقی حیسین زیاتر. مەعریفە بەتەنها ناتوانێت ببێتە هۆكاری گواستنەوەی ئەم جۆرە لەزانین، چونكە زانینێكی مەهارەتین. نموونەی ئەم جۆرە لەزانین پێچەوانەی زانینی مەعریفی لەناوەوە هەڵدەقوڵێت، كەسەكە خۆی پێیدەگات نەوەك ئەوەی سەرچاوەیەكی دەرەكی ببێتەهۆی ئەوەی پێی بگات، مەلەكردن، شۆفێری كردن، نەشتەرگەریكردن لەپزیشكیدا نموونەی ئەم جۆرەن لەزانین.
هەرچەندە ناكرێت رۆڵی مەعریفە تێیاندا نادیدە بگیردرێت، بەڵام هەرگیز بەمەعریفەی دەرەكی كەس نابێتە خاوەنی زانینێك لەجۆری زانینی مەهارەتی وەك ئەوەی ببێتە مەلەوان و شۆفێرو پزیشكی نەشتەركار.
دكتۆر زیگمۆند فرۆید پێی وایە مرۆڤ وردە وردەو بەهەراشبوون و پێگەیشتنی فێری ئەوە دەبێت كەباوەڕ، متمانە، خۆشەویستیی و یەقین لەدەستبدات بەدەوروبەرەكەی، گومان لەهەموو كەسێك و  هەموو شتێك بكات. كەئەمەش روویدا ئیدی زۆر درەنگە بۆ گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتا. مناڵێك كە لەدایك دەبێ بێ چەند و چۆن مەمكی دایكەكەی دەگرێت بێ ئەوەی پرسیارێك لەماهیەت و چۆنێتی و چییەتی ئەو شیرە بكات كەدایكەكەی دەیداتێ، وردە وردە بەهەراش بوونی ئیدی ئەو تەوەكولەی بێ چەندوچونەی سەرەتای نامێنێت و دەكەوێتە پرسیارو گومانكردن. بەبڕوای من ئەوەی مرۆڤ ناوی تەجرەبە یا ئەزموونی لێدەنێت شتێكی لەمە زیاتر نییە. كاتێك مرۆڤ پەتی نێوان خۆی و زهین و دڵی دەبچڕێت و بەدونیایەك هەڵەی ئەنقەست و نائەنقەستدا دەڕوات ئەوسا پێی دەڵێن خاوەن ئەزموون.
گەر بمانەوێت لەبۆچوونەكەی دكتۆر فرۆیدو دكتۆر رایڵەوە دۆخە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكەی «سۆسیۆپۆڵەتیكس، سایكۆپۆڵەتیكس» خۆمان تەرجەمەكەین دەبینین ئەوەی ئێمە ناومان لێناوە ئەزمون نە ئەوەیە بەرهەمی مەعریفەو مەهارەت بێت، نە ئەوەشە  گومانكردن و  هەراشبوون و ویستی گەیشتن بێت بەداهاتوویەك. ئێمە لەبۆشایی و بازنەیەكدا بەردەوام بێ پەروا دەجوڵێین و دەدەین بەیەكدا بەبێ ئەوەی مەعریفەیەكی دەرەكی ئاڕاستەمان بكات، مەهارەتێكی ناوەكی بمانجوڵێنێت یاخود خاڵێک هەبێت بمانەوێت لەئەنجامی دووبارەكردنەوەی چەند جوڵەیەكی هەڵەو گومانكردن لەڕێگا كلاسیكییەكان پێی بگەین.
مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئێمە لەهەشتا ساڵی رابردوودا خاڵییە لەمەعریفەو مەهارەت و ئەزموون. تووشی شكانی خەیاڵ دەبین كاتێك دێین چاوەڕوانییەكی زۆر لەسەر ئەو مێژووە هەڵدەچنین، چونكە زۆر تاریكەو پڕیەتی لەگرێ و رق و كینەی كەسیی و مێژوویی. ئەوەی لەهەشتا ساڵی رابردووی «شۆڕشی» كوردیدا زاڵبووە خۆی لەبچڕاندنی پردی پەیوەندیی نێوان مەعریفەو مەهارەت لەلایەك و ئەزموون و گومان لەلایەكی دیكەوە دەبینێتەوە، لەئەنجامی ئەم لێكترازانەشدا بێ شیرازەیی كۆمەڵایەتی و لێكدووركەوتنەوەی دەسەڵاتدارو خەڵك و تێكدانی پردی پەیوەندی نێوان خەڵك و خەڵك زیاتر بەرهەمێكی دیكەمان نەبووە.
نەوەك هەر شۆڕشی كوردیی، مێژووی زۆرینەی شۆڕشەكانی دونیا دەڵێن شۆڕشەكان گوێ بۆ مەعریفە و مەهارەت و ئەزموونە تاقیكراوەكان ناگرن، ئەوەی ئەوان مەبەستیانە مشتێ تووڕەیی و كەفوكوڵی عاتیفییە لەپێناو پایەماڵكردنی ئەوەی كە هەیە، دواتر زۆر درەنگ بەئاگادێنەوە لەو وێرانەیەی كەعاتیفەو كەفوكوڵەكە وێرانكەرەكەی دروستیدەكەن. هەندێكجار ئەو وێرانەیەی عاتیفەیەكی دوور لەمەعریفە و مەهارەت دروستیدەكات بە عەقڵ و زانینی سەد فەیلەسوف نایەتەوە جێی خۆی. لەمێژوودا هیچ سیستمێكی دیموكراسیی ماف سەنتەر نییە لەئەنجامی شۆڕشێكەوە دروستبووبێت كەچاوی لەدروستكردنی ئەزموونی خۆی بووبێت.
گەر بەگشتی قسە بكەین و زۆر خاتری بگرین لەباشترین حاڵەتدا مەنزومەی شۆڕشی كوردیی لەشێخ مەحمودەوە تائەمڕۆ مەنزومەیەكە زیاتر پشتی بەئەزموون لەجۆرە فرۆیدییەكەی بەستووە نەوەك مەعریفە و مەهارەتی دەستەجەمعی. دیارە ئەوەشی كەئەمڕۆ بەرهەمی شۆڕشێكەو ناوی ئەزمونی لێدەندرێت «بە دیدە فرۆیدییەكە» لەتێكدان و بێباوەڕی و كوشتنی متمانە شتێكی زیاتری پێ نییە بۆ ژیان. چونكە ئەم ئەزمونە نەخشەڕێگایەكی زانستی نە لەمەعریفە و نە لەمەهارەتی شەخسی و دەستەجەمعی لەبەردەست نەبووە تابزانێت لەكوێدا هەڵەدەكات بۆئەوەی رەخنەی خۆی بكات و خۆی پێ بخوێنێتەوە. بەردەوام فیدباكی لەخۆی و ماستاوچی و دەربارو تەمەلوقچییەكانی دەوری خۆی وەرگرتووەتەوە نەوەك بەپێوەری زانستی خۆی هەڵسەنگاندبێت. چاڕڵز داروین دەڵێت : «جەهل و نەزانی زۆر زیاتر لەزانست و ئاگایی سیقە بەخۆبوون دروستدەكات، هەمیشە وایە نادان و نائاگاكان زۆر زیاتر لەزاناكان سیقەیان بەخۆیان و ئاكتەكانیانە».
نادیدە گرتنی زانین بەهەردوو جۆرە مەعریفی و مەهارەتییەكەی لەسیاسەتی هەشتا ساڵەی رابردووماندا  نەرم نەرم خۆشی و خەڵكەكەشی زیاتر بە بەدگومانیی و تێكدان و نەهێشتنی متمانە گۆشكردووە تادەگاتە ئەوەی ئەمڕۆ هەیە، ئەم دۆخە سیاسییە بووەتە هەوێنی مەینی دۆخێكی كۆمەڵایەتی دوو جەمسەری دۆگمای ئەویتر قەبوڵنەكەر، ئەمڕۆ ئێمە لەكۆمەڵگایەكدا دەژین كەس دانوی لەگەڵ ئەوی دیكە ناكوڵێت، زانستیترین و یەقینیترین دیاردەكانیش بەسەر دووبەرەی نەیار و پرۆ-دا دابەش دەبن، چونكە كۆمەڵگاكە بەتەواوی دابەش بووە، بەدیهیترین فاكت ناكاتە ئەوەی ئەم دوو بەرەیە بەگژ یەكدیدا نەچنەوەو گرێ سایكۆلۆژییەكانی خۆیان بەیەك نەڕژن، هەر لەبەر ئەم هۆیە لەئێستادا رێگای گەڕانەوە بۆ خاڵی سفرو سەرەتاش زۆر ئەستەمە و مەحاڵە جارێكی دیكە ئەم شەرابە ببێتەوە بەبەرسیلە.
لەمەعریفەو مەهارەت گەڕێ كەهێشتا لەنێو ئێمەدا چەكداریكی تەندروستیان نەكردووە، ئەزمونیش بۆخۆی كێشەی جیددی هەیە لەناوماندا. «پێچەوانەی هەمو تاقیكردنەوە باوەكانی دونیا، ئەزمون زۆر غەددارە، سەرەتا تاقیتدەكاتەوە ئەوجا فێرت دەكات، ئێمە فێر دەبین ئەوسا تاقیكردنەوە ئەنجامدەدەین، ئەزموون دەقیق پێچەوانەیە». مرۆڤی ئێمە ئەمڕۆ لەبەردەم ئەزمونێكی تەواو تاقیكراوەی تۆكمەی مەعریفی و مەهاریشدایە هێشتا هەر ملەجەڕێ دەكات و گوێناگرێت. مەحاڵە لەدونیای نوێدا مرۆڤ بتوانێت بەبێ رەچاوكردنی ئەو زانینە هەنگاوێك بچێتە پێشەوە و هەر ملەجەڕێ بكات و بڵێت من ئەزمونی خۆم دەوێت، لەدیدی بەندەدا ئەمە سامناكترین دۆخێكە كۆمەڵگایەك لەسەروبەندی شەڕێكی جیهانیدا تێیبكەوێت و ئەوەندەش بێباك و بێ پلان و بێ زانین و مەعریفە و مەهارەتی كەسی و دەستەجەمعی بێت.
زانست بەگشتیی و زانستی سیاسیی و كۆمەڵایەتی بەتایبەتیش سەر بەدونیای مەعریفەو مەهارەتە زیاتر نەوەك ئەزموون. تەنها لەڕێگەی مەعریفەو مەهارەتەوە سیاسی دەتوانێت داهاتوو ببینێت، هەرچی ئەزمونی كەسی و نازانستی هەیە چاوەكانی سیاسی دەباتەوە بۆ ڕابردوو، لیاقەتی ئەوەی پێنابەخشێت كە داهاتوو ببینێت. مەعریفە بە مرۆڤ دەڵێت لەكوێدا دەبێت چ جۆرە روانین و ئاكتێك سەرڕێ بخات بۆ داهاتووی و مەهارەتیش بەپراكتیكی دەستی دەگرێت. كاتێك سیاسەت و كەسایەتی سیاسیی لەدونیایەكدا كە بەمەعریفە و مەهارەت رێكخراوە دەیانەوێت هەروەك سەردەمی ئەزموونی ئاڵم و ساتمی گەنم بەمێوژ سیاسەت بكەن و بیربكەنەوە و ژیانی خەڵكی رێكبخەن، ئەوا جگە لەبەدەستهێنانی ئەزمونێكی دیكە لەفەوزاو شڵەژاویی كۆمەڵایەتیی و ئابووریی و دەروونیی هیچی دیكەیان لێ دەستناكەوێت بۆ خەڵكەكەیان. هەموو ساتێك دەبێت لەئامادەباشییدا بن بۆ تەقینەوەی توڕەیی جەماوەرەكەیان. هەر رۆژەی دەبێ وێڵی بیانوویەك بن بۆ ئەو شەبەقانەی كە لەژیانی گشتی دەكەونەوە، نەوەك چارەسەریان بكەن. ئەم ئەزموونە خراپەش لەباشترین حاڵەتدا دەبێت توڕهەڵبدرێت نەوەك هەوڵبدرێت بەماكیاجكردنی ماشێنی ئیعلامیی زەبەلاح و راوێژكار و نووسەری پترۆقەڵەم بیانووی ساوابوون و باڵغ نەبوونی بۆ بهێندرێتەوە بۆ ئەوەی  بەردەوامیی بە سەرەڕۆییە نازانستی و دیراسەنەكراوەكانی بدات و رۆژ دوای رۆژ ژیانی گشتی وێرانتر و ئالودەتر بكات.