سەردار عەزیز

پێش ئەوەی ئەم دزییە گەورەیە ئاشكرابێت، گەورەترین دزی لەمێژووی ئەوەی پێی دەڵێن عێراق، لەلایەن قوسەی سەدامەوە بوو. لەكاتژمێر چواری بەربەیانی رۆژی ١٨ی ئازاری ساڵی ٢٠٠٣؛ قوسەی سێ ئۆتۆمبیل دەنێرێتە بانكی ناوەندیی و بڕی یەك ملیار دۆلار دەدزێت. ئەو بڕە ئەوكاتە نزیكەی چارەكێك بوو، لەكۆی هەموو سەرمایەی دارایی عێراق. قوسەی پارەكەی بۆ ئەوە دزی هەتا بەكاری بهێنێت بۆ شەڕ دژ بەئەمریكاییەكان، بەڵام هەرزوو خۆی بەئەمریكاییەكان فرۆشرا.
ئەم دزییەی كەچەند هەفتەی پێشوو ئاشكرابوو، نەك تەنها لەڕووی بڕەكەیەوە، بەڵكو لەزۆر رووەوە جیاوازە. 
لەبەر ئاڵۆزی و هەبوونی دەستی چەندین لایەن و گروپ و ناوەندو دەزگاو وڵاتان، هەوڵدەدەین بەشێوەیەكی سادەو پرسیارو وەڵام لەسەر پرسەكە بدوێین. 
گرنگترین پرسیار ئەوەیە، ئایا ئەو پارەیە هی كێیە؟ بەكورتی ئەم پارەیە دەگەڕێتەوە بۆ كۆمپانیاكان، بەتایبەتی كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان. لەسەردەمی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، عەبادیدا، هەوڵدرا كەبڕی داهاتی نانەوتی عێراق زۆر بكرێت. یەكێك لەم پلانانە ئەوەبوو كە ئەو كۆمپانیایانەی لەوڵاتدا كاردەكەن دەبێت بڕی پێنج لەسەد لەسەرمایەیان لەلای باجی گومرگی دابنێن و هەروەها بڕی سێ لەسەدی سەرمایەیان وەك ئەمانەت یان دیپۆسێت دابنێن، بۆ ئەوەی گەرەنتی ئەوە بكرێت كە لەباج هەڵنایەن.
ئەم بڕە پارەیە ئەگەر بۆ ماوەی پێنج ساڵ هیچ جوڵەیەكی پێنەكرا، ئەوا دەچێتە لای حكومەت، پاشان ئەگەر بۆ ماوەی پێنج ساڵی تر كۆمپانیاكان نەیانتوانی بەهانەیەكی بڕواپێكراو بدەنە حكومەت كە پارەكەیان بۆ بگەڕێنێتەوە ئەوا دەبێتە موڵكی گشتی یان حكومەت. ئەمە لەبڕگەی ٢٦ی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠١٩ی حكومەتی عێراقیدا چەسپیوە. كەواتە بڕە پارەكە دەگەڕێتەوە بۆ كۆمپانیاكان، بەزۆری كۆمپانیا بیانییەكان، كە ئێستا دەستیان بەجوڵە كردووە بۆ داواكردن و گێڕانەوەی. ئەگەر حكومەتی عێراقی نەتوانێت ئەو پارانە بگەڕێنێتەوە، ئەوا دەبێت لەخەزێنەی خۆی بیداتەوە بەئەو كۆمپانیایانە. كەواتە حكومەت دوو قات زەرەر دەكات.
بۆچی ئەم پارانە كەڵەكە بوون؟ وەها دیارە پرسی پارەو مامەڵەی بانكی لەعێراق زۆر زۆر پڕ رۆتین و سەرئێشەو ئاڵۆزە. بەڵام ئەم دۆخە زیاتر ئاڵۆزبووە، كاتێك عەبادی داوا لەدیوانی رقابە دەكات كە ئەو بڕە پارانە بەبێ وردبینی نەگەڕێنرێتەوە بۆ خاوەنەكانیان. ئەم وردبینیە وەهایكردووە كەگەڕانەوە زۆر سەخت و بگرە موستەحیل بووە. لێرەدا دوو دیاردە هەیە جێگای ئاماژەپێدانن: یەكەم، بیرۆكراسی دیكتاتۆریی و دووەم، بیرۆكراسی گەندەڵی. لەسایەی رژێمی دیكتاتۆریدا، دەزگای بیرۆكراسی زۆر كافكایانە دەبێت، بەو مانایە هەوڵدەدات كە بەرپرسیارو بڕیاردەر تیایدا ون بێت، چونكە لەڕژێمی دیكتاتۆریدا باجی هەڵە زۆرجار ژیانە. بۆیە ئێستا ئەگەر بچووكترین كارت هەبێت لەهەر دەزگایەكی حكومی ئەوا بەردەوام ئەم دەتنێرێت بۆ ئەوو ئەو دەتنێرێت بۆ لای ئەویترو ئیتر ئاوا لەبازنە هاوڵاتیدائرە)دا دەتخولێننەوە هەتا لە كۆتاییدا جێگا نامێنێت بۆ مۆرو واژۆ، زۆرجارییش كارەكە رایی ناكرێت. دیارە زۆرینەی فەرمانبەر هۆكاری ئەمە نازانن، بەڵكو وەك گومان لێنەكراوێك مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن. 
هەرچی بیرۆكراسیەت وەك گەندەڵییە، دیاردەیەكی بڵاوە لەشێوازە زۆرەكانی گەندەڵیدا. فەرمانبەر كارەكە رایی ناكات هەتا سودێكی لێنەبینت. ئەمەشە دیاردەی واستەو رەشوە و بەرتیل لەوڵاتێكی وەك عێراقدا لەهەموو شتێك زیاتر بڵاوەو زیانی ئێجگار گەورە بەخەڵكی ئاسایی دەگەیەنێت. 
ئەو پارانەی كەكۆمپانیاكان لەهۆبەی باج دایانناوە، بەزۆری لەبەر هۆكاری دواكەوتن و داواكردنی رەشوەو هۆكاری تری وەك كات كوژی و ئەوەی لەئەدەبیاتی گەندەڵیدا پێی دەڵێن Red Tape دەستبەرداری ئەو بڕە پارانە دەبن. لەبەر ئەم هۆكارانە ئەم برە پارە زۆرە لەهۆبەی باجدا كۆبووەتەوە.

ئەوانە كێن كەداوای ئەم پارانە دەكەن؟
رامان لەناوی كۆمپانیاكان، حوتی چەماوە، داهێنەر، باكانی بەغداد، ئێوارانی بیابان، پەرستەران، زۆر شتمان پێدەڵێت. یەكەم، ناوەكان هەرچەندە شاعیریی دیارن بەڵام دەرخەری ئەوەن كە بەهیچ شێوەیەك ئاماژە نین بۆ كارو شوێن و كرداری كۆمپانیاكان. بەم پێیە ئامانجی سەرەكی ئەم ناوانە ئەوەیە مەبەستی سەرەكی ئامانجی كۆمپانیاكان بشاردرێتەوە. دووەم، ئاماژە ئەوەیە كەچۆن كۆمپانیاكان لەماوەیەكی كورتدا دروستكراون، هەروەها بۆ كارێكی تایبەتی ماوە كورتن. سێیەم، ناوەكان بۆ ئەوەنین كۆمپانیاو خاوەنەكانی بناسرێنەوە. پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە لەوڵاتێكدا كەبچوكترین كاری حكومی تووشی چەندەها بێرەو بردەو سەرئێشەو دواخستن و نەكردنت دەكات، كەچی ئەم كۆمپانیایانە لەكورتترین كاتدا، بەناوێكی وەهمییەوە، بەسەرمایەیەكی كەمەوە، دەتوانن بەقاچاخترین كار هەستن لەگەڵ چەندین وەزارەت و سەرۆك وەزیران و هۆبەو دەزگاو كەسایەتی ناو حكومەتدا. ئەمە بۆخۆی ئاماژەیەكی روونە كەسەرتاپا دەوڵەتی عێراق و حكومەتی عێراقی كاری هەرە سەرەكی دزیكردنە. حكومەتی عێراقی لەمێژوویدا بەڵام بەتایبەتی پاش ٢٠٠٣ بۆ ئەوە دروستدەكرێت كەبەكاربێت بۆ دزیكردن. یەكێك لەگرێكوێرەكانی حكومەتی عێراقی ئەوەیە كە چۆن دزییەكە بەش بكرێت، بەپێی سیستەمی بەشبەشێنە. لێرەدا بۆ خۆشی ئاماژەیەك بەبیرمەندی هۆڵەندی ئارند لایپهارت دەكەم. ئەو باوكی تیورەی موحاسەسەیە. ئەم سیستەمە وەها داڕێژراوە كە ئەو وڵاتانەی لەپاش جەنگ بتوانن هەموو پێكەوە حوكم بكەن و كەس تەریك نەكرێت و هەموو مافی ڤیتۆی هەبێت. بەڵام لەعێراقدا زۆر لێهاتوانە گۆڕیویانە بۆ ئەوەی چۆن هەموو پێكەوە بیدزن. 

كێ بەرپرسیارە؟
بەگشتی هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەن كەسەرەتای كارەكە لەلایەن سەرۆكی لیژنەی دارایی دەورەی پێشوی پەرلەمانەوە بەناوی هەیسەم جبوری دەستیپێكردوە. هەیسەم ئەو كەسەیە كەكتاب دەكات بۆ ئەوەی كارئاسانی بكرێت بۆ بەدەستهێنانەوەی ئەو پارانەی كە لەهەژماری كۆمپانیاكاندان. هەیسەم خۆی دەڵێت بەپشتبەستن بەبڕگەی ٢٦ی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠١٩ ئەم كارەی كردووە. بەڵام ئەوەی روونە كەكارەكە بەتەنها ناكرێت و بەتەنهاش ناخورێت. بۆیە هەیسەم تەنها سەرەتایە. ئەوەی مایەی نوكتەیە بۆ دەستگەیشتن بەم پارانە لەپرۆسەیەكی ئاساییدا، دەبێت بەدوانزە فلتەردا تێپەڕێت، وەك بەرێز كاك ئەحمەدی حاجی رەشید بۆی روون كردمەوە. بەڵام ئەم دوانزەیە كەمكراوەتەوە بۆ سێ فلتەرو ئەو سێ فلتەرەش هەماهەنگییان كردووە بۆ بردنی پارەكە. وەزیری دارایی لەم پرسە بەئاگابووە، بەڵام خۆی لێ پاراستووە، رەنگە ئەوەش هۆكاری كشانەوەكەی بێت. بەڵام سەرۆك وەزیران هەتا بینەقاقای تیایدا نوقمە.

چۆن ئاشكرابوو؟ 
هۆكاری ئاشكرابوونی ئەم ئابڕوچوونە بەگشتی دوو دید هەیە، یەكەم، گوایە لەنێوان وەزیرێك و پەرلەمانتارێك و كۆمەڵێك سەڕافدا كێشە دروستبووە لەسەر بەش. دیارە شایانی باسە كەدیاردەی پارە گۆڕینەوە لەعێراق  یەكێكە لەگەورەترین سەرچاوەكانی پارە دزین، هاوڵاتیئەحمەد چەلەبی لەسەر ئەو پرسە دەرمانخوارد كرا). دیدی دووەم، لەلایەن وەزیری نەوتەوەیە كەماوەیەك لەلایەن كازمییەوە كرا بەوەزیری داراییش بەوەكالەت. كاتێك كەپەرلەمان پۆستی وەزیری داراییان لێسەندەوە ئاشكرای كرد.

دەتوانرێت چی بكرێت؟
بەگشتی دزینی دوو بلیۆن و نیو دۆلار، رەنگە وەك بڕێكی گەورە دیاربێت بەڵام بەپێی سەرجەم پرۆسەی دزی ناو عێراق بەهیچ شێوەیەك بڕێكی زۆرنیە. بڕی پارەی دزراوی عێراق لەدەیان و بگرە سەد بلیۆن دۆلار زیاترە. ئەم دزییە وەها دیارە كە هەموو لایەنەكان تیایدا سوودمەندن، بۆیە ئەگەری زۆرە كە دێزە بەدەرخۆنە بكرێت یان ئەگەر ناچاربكرێن یەك دوو كەسی لاو هەندێك پارەیان پێبدرێت و لەبەرامبەردا ئامادەبن بچنە بەندیخانە بۆ ئەوەی پرسەکە دێزە بەدەرخۆنە بكرێت. كەواتە دەوڵەتی عێراقی نەك هەر پارەكەی دەستناكەوێتەوە، بەڵكو رەنگە ناچار بكرێت كەدوو بلیۆن و نیو دۆلارەكەی كۆمپانیاكان ببژێرێت. بەڵام گوێی مەدەنێ، ئەمە نابێت بەدزی سەدە، بەڵكو بەدڵنیاییەوە، عێراق خۆش بێت هی تریشی بەدوادا دێت.