سه‌ردار عه‌زیز

سەرەتا من كۆمەڵناس نیم و كار لەسەر بواری خێزان ناكەم. لەماوەی یەك دوو ساڵی رابوردوودا بەچڕی كارمان لەسەر بەخێزانی بوونی نوخبەی سیاسی كوردی و عێراقی كردووە لەگەڵ هاوڕێم د.بیلال وەهاب، بەهیواین لەداهاتوویەكی نزیكدا بەزمانی ئینگلیزی بڵاوبێتەوە. پرسی خێزان لەوێدا پرسێكی جودایە، لەپرس و قەیرانی خێزان بەگشتی.
چەمكی قەیران بەو مانایە بەكاردەبەم كە ئێمە لەدۆخێكداین كە گەڕانەوەی بۆ دواوە ئەستەمە یان زۆر سەختە. بەداخەوە هیچ كارێكم نەدی لەسەر ئەم بوارە كرابێت. لەكاتێكدا خێزان تووشی قەیران دەبێت یان دەمرێت، قسەكردن لەسەری زیاترو زیاتر ناعەقڵانی دەبێت. من لە پانزە بیست ساڵی رابوردودا نەمدیوە كورد توانیبێتی راشناڵانە لەسەر هیچ بوارێك بدوێت.
پێم باشە سەرەتا بەپرسێكی میتۆدۆلۆجی دەستپێبكەم. دونیای بیرو فەلسەفە بەگشتی دونیای رامانی بیرمەندان بووە لە كارو بەرهەمی یەكتر. ئەمەش دۆخێكی دروستكردوە یان كردبوو، كە بیر لەبیر دەدوا، نەك لەواقیع و رووداو. بەڵام ئەم دۆخە لەشۆڕشی فەرەنسییەوە گۆڕانكاری بەسەرداهات. لەشۆڕشی فەرەنسییەوە رووداو دەبێتە بەشێكی سەرەكی كایەی فیكرو فەلسەفە. مەبەستم لەئەمە ئەوەیە قسەكردن لەسەر خێزان و كێشەكانی بوارێك نیە كە ئێمە لەكایەی فیكرو فەلسەفەدا قسەی لەسەر بكەین، بەڵكو پرسێكی ئاڵۆزی رووداوییە، بەو مانایە لەژیانی رۆژانەو لەناو كایەی كۆمەڵگاو لەژیانی تاكە كەسەكاندا روودەدات. چۆن لەم رووداوە بدوێین، چۆن رووداوو تیورە پێكەوە گرێبدەین بوارێكی نامۆیە بەدونیای بیركردنەوەی ئێمە. گۆڤارێكی فەلسەفی تایبەت هەیە بەم بوارە بەناوی تیورەو رووداو.
ئێستا لەدونیای ئێمەدا جەدەلێك هاتووەتە ئاراوە، كەجێندەر یان هەر چەمكێكی تر مەترسییە لەسەر خێزان. بەڵام لەواقیعدا رووداو و وەرچەرخانی زۆر روودەدات كە زۆر كاریگەرترە لەچەمكێكی وەك جێندەر یان هەر چەمكێكی تر. لەڕاستیدا ئەگەر زانستیانەو بەبێ مەبەستی شێواندن لەجێندەر بنواڕین بریتیە لەقسەكردن لەسەر رەهەندە فیكریی و كۆمەڵایەتی و كەلتورییەكانی ژن و پیاو. ئەگەر نەیارانی جێندەر دەڵێن فیكری جێندەر نامۆیە بەدونیای ئێمە، كەئەمە بۆ خۆی دەربڕینێكی پڕ كێشەیە. ئەوا كۆمەڵێك واقیعی زۆر هەیە كەكەس ناتوانێت نكوڵییان لێبكات. 
لێرەدا شەڕی جێندەر بەم شێوەیەیە ئایا ئێمە باسی ئەم گۆڕانكارییانە دەكەین یان نا؟ دەكرێت باسی بكەین بەبێ ئەوەی ناوی جێندەر بهێنین، چونكە كەلتوری ئێمە كەلتورێكی دەنگییە. هەمیشە بیرمەندی كۆنە وەهابی سعودی عبدالله القصیمی م بیردەكەوێتەوە، كەچەندێك دەربڕین گرنگترە لەواقیع.
گومانی تیادا نیە خێزانی كوردی لەگۆڕانكاریدایە، هەندێكی نێگەتیف و هەندێكی پۆزەتیف، سروشتی نێگەتیف و پۆزەتیفەكان لای گروپەكان بەپێی دونیابینییەكانیان دەگۆڕێت. هاورێم كاك د.كەنعان لە كۆمێنتێكی فەیسبوكدا سەرەتای گۆڕانكاری خێزان دەگەڕێنێتەوە بۆ شەڕی عێراق و ئێران. بێگومان شەڕ یەكێكە لەهەرە گەورەترین و ئاڵۆزترین رووداوە كۆمەڵایەتی و ئابوریی و شەخسیی و دەرونییەكان. بۆ نموونە هاتنە دەرەوەی ئافرەت لەئەوروپا هۆكاری هەرە سەرەكی جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی بوو. جەنگ نەك تەنها راستەوخۆ لەكوشتن و هەڵهاتن و تەنیاخستن و هەتیوبوون و هەژاری بەڵكو لەئاستی تری ئابوریی و دەروونی و سیاسی گۆڕانكاری زۆر دروست دەكات. لەهەمانكاتدا رووداوەكانی تری وەك هاتن بۆ شار، ژیان و ژیاری شاریی كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر بونیادی خێزان، چ لەئاستی كۆمەڵایەتی یان جۆرو شێوازی نیشتەجێبون، پەیوەندیی، كەوتنە ژێركاریگەریی بازارو زۆر بواری تر. شار خێزان بچوك دەكاتەوە، هەردوو هاوسەر ناچار بەكار دەكات. گۆڕانی سروشت و سەرچاوەی داهات وەها دەكات كەجۆری پەیوەندیش بگۆڕێت. رووداوەكانی تری وەك خوێندەواریی، تەكنەلۆجیا، كۆچ، گۆڕانی تامو چێژو ئارەزوو، كرانەوە بە رووی دونیادا، هاتنی بیری جیاواز، هەموو كاریگەرییان هەیە لەسەر خەیاڵ و ئارەزوی تاكەكان. وەك پیار بۆردیو لەكتێبی جوداكردنەوە بۆمان روون دەكاتەوە، چێژو ئارەزوو بونیادێكی كۆمەڵایەتی و چینایەتی هەیە، مرۆڤەكان بەكاری دەبەن بۆ خۆجوداكردنەوە. 
ئێمە رۆژانە لەگلەییەكانی ناو میدیاكان زۆر شت دەربارەی دۆخی خێزان دەبیستین. دیاردەكانی وەك تەڵاق، جیابوونەوە، رەبەنی، قەیرەیی، فرەژنیی، كەمی یان زۆری منداڵ. هەموو ئەمانە دەرخەری رووداوێكی گەورەترن كە گۆڕانكاریی ریشەییە لەخێزاندا. بچووكبوونەوە یان هەڵوەشانەوەی خێزانی تەقلیدی یان گۆڕانكاریی لەبونیادی هەرەمی خێزاندا ترسێكی زۆری لای تاك و گروپەكان دروستكردووە. دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین كەخێزان یەكێكە لەهەرە دەزگا تۆكمەكانی دونیای ئێمە، كە مرۆڤەكان لەدۆخی هابیتۆسدان تیایدا، هابیتۆس چەمكێكی تری بۆردیویە بەمانای ئاوێزانبونێكی وەها كەهەردوولا یەك لەیەكتری تێكەڵ دەبن و لەمیانەی رەفتارو هەڵسوكەوتەكانیاندا یەكتر درێژە پێدەدەن. ئەمە پەیوەندی نێوان تاك و خێزانە، ئاوێزانبوونێكی وەها كە یەك یەكتری لەخۆدەگرن و بەردەوامی پێدەدەن. لێرەدا كاتێك ئەم دەزگایە لەقەیراندایە، ئایا چی روودەدات؟ چی روودەدات لەكوردستان نەك لەسوید؟ كاتێك خێزانێكی كورد لەسوید هەڵدەوەشێت دەوڵەت ئامادەیە بەهەموو جۆرێك بۆ بەهاناوە هاتن، بەڵام لەكوردستان ئەمەت نیە. جگە لەهەموو ئەو دۆخە سەختە دەروونیی و ئابورییە كە هەڵوەشانەوەی خێزان بەدوای خۆیدا دەهێنێت. زانستی جێندەر لێرەدا بەسودە، بۆ ئافرەتێكی بێوەژن بەكەم تەماشا دەكرێت و مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت لەكۆمەڵگای ئێمەدا؟ ئەو تێگەیشتنانە چین كە ئەم پەیوەندی و دیدو رەفتارانە بەرهەمدەهێنن؟ 
لەبەرامبەر قەیرانی خێزاندا ترسێكی فرەچەشن دونیای ئێمەی تەنیوە. ترس لەهەڵوەشانەوەو پشێویی، ترس لەنەمانی باوەڕو بەهاكان، ترس لەداڕوخانی كۆمەڵگا، ترس لەونبوونی تاكەكان. 
خێزان وەها دەبینرێت كەكرۆكی پێكەوەگرێدانی كۆمەڵگایە، ئەگەر خێزان نەمێنێت ئەوا كۆمەڵگا هەڵدەوەشێتەوە. تیورەی پێكەوەگرێدان دەگەڕێتەوە بۆ دۆركهایم كەئەو چەمكی چیمەنتۆ بەكاردەبات. لای دۆركهایم، لەكۆمەڵگای فەرەنسیدا ئاین رۆڵی چیمەنتۆی دەبینی، بەڵام بەسێكیولاربون چی جێگای دەگرێتەوە؟ كاتێك چیمەنتۆ نامێنێت، چی جێگەی دەگرێتەوە، ئەگەر ئێمە نەتوانین چیمەنتۆیەكی تر دروست بكەین، ئەوا هیچ. كەواتە دەرئەنجام پشێوییە. لێرەدا سود لەكتێبەكەی یون ئیلیستەر دەبینم بۆ پۆلێنكردن پشێویی. یەكەم شێواز یان خەسڵەتی زاڵی پشێویی نەمانی چاوەڕوانكراوە یان زاڵبونی چاوەڕواننەكراوە. ئیلیستەر بۆ روونكردنەوەی ئەم جۆرە دێڕێك لەشانۆنامەی ماكبسی شكسپیر وەردەگرێت كەدەڵێت، ژیان هاوارو ترسە، چیرۆكێكە  گەمژەیەك دەیگێڕێتەوە هیچ بایەخێكی ئەوتۆی نیە. دووەم، جۆری هۆبزییانەیە، كە لەئەنجامی پشێوییدا هاوكاریی نامێنێت و ترس باڵادەست دەبێت و ژیان كورت و سەخت و دڵرەق دەبێت. 
لەكرۆكی هەموو ئەمەدا چەمكی ئازادیی خۆی پەنهان داوە. ئازادی لەیەكێك لەپێناسەكانیدا یانی گوێڕایەڵبون بەنۆرەمەكانی خود یان ئۆتۆنۆمۆس بوون. زۆر سەختە دوو مرۆڤی ئازاد بتوانن بۆ ماوەیەكی درێژ پێكەوەبن. بەڵام كاتێك دوو كەس یەكێكیان ئازادە و ئەویتریش كەمتر ئازاد، ئەوا پێكەوەبون ئاسانترە. بەڵام ئازادی تازە ناتوانرێت رێگەی لێبگیرێت. ئەمە وەها دەكات ئێمە بخاتە بەردەم دووڕیانی هەڵوەشانەوە یان گۆڕانكاریی؟ دەبێت ئاماژە بەئەوە بدەم، ئازادی خواستێكی ئاگاییانەنیە لەدونیای ئێمەدا، بەڵكو دەرئەنجامە. زۆری ئەو كەس و لایەنانەی بانگەشەی بۆ دەكەن، مەبەستیان ئازادی نیە. كاتێك بە كەسێكت گووت ئەمە ئازادییە، كەواتە ئازادیی ئەو كەسە كۆتایی هات. 
بەكورتی ئەمە دیاردەیەكی نوێ نیە. لەسەرەتای هاتنی مۆدێرنەوە بۆ ناو كایەكانی دونیای ئێمە، ئێمە هەمیشە بەترس و پەرچەكردارو نكوڵیكردن مامەڵەمان لەگەڵ هەموو دیاردەو چەمك و تەكنێ نوێكاندا كردووە، پاشان بەئاگایی و زۆرجار بەبێئاگایی قبوڵمان كردووە، بەڵام هەرگیز نەمانوێراوە لێی تێبگەین. ئێستاش خێزانی كوردی دەگۆڕێت، بەڵام ئێمە دەترسین باسی بكەین. هەمیشە كورتە چیرۆكەكەی حەسەنی قزڵجیم بیردەكەوێتەوە، بیهێنەو ناوی مەبە. باڕووبدات بەس باسی مەكە.