رێبین ئەحمەد رەشید

بەبۆچوونی من گەورەترین داهێنانێك لەدوای درۆزینەوەی كشتوكاڵ لەمێژووی مرۆڤدا ئەنجامدرابێت داهێنانەكەی فەیلەسوفی ئینگلیزیی فرانچیس بەیكن بووە. بەیكن دیدو جیهانبینیی مرۆڤی یەكپارچە بەرامبەر زانست گۆڕی. كاتێك زانست ئامانجێكی كەشفیی هەبوو بۆ سروشت، ئەم هات ئامانجەكەی گۆڕی بۆ دۆزینەوەی خاڵە لاوازەكانی سروشت و پاشان بەكارهێنانەوەی لەبەرژەوەندی ئەو ویستەی مرۆڤ كەهەیەتی بۆ زاڵبوون بەسەر سروشتدا بۆ ئەوەی بیخاتە ژێرڕكێفی خۆیەوە. واتە سروشت لەوە كەوت پیرۆز بێت، بەڵكو بوو بەڕەقیبێك بۆ زانست تامرۆڤ بتوانێت وەك بەردەباز بەكاریبهێنێت بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی كە دەیەوێت پێیان بگات.
ئیدی لەدوای سەرڕێخستنی ئەم دیدە هارمۆنی و پێكەوەژیانی نێوان مرۆڤ و سروشت گۆڕا بۆ دژایەتییكردن و زاڵبوون بەسەر سروشتدا. هەر ئەم گۆڕینی قیبلەیە لەكەشفییەوە بۆ قیبلەیەكی دژوەستانەوەو بەكارهێنانی سروشت لەبەرژەوەندی مرۆڤ وایكرد هەموو مێژووی مرۆڤ لەسەر ئەم ئەستێرەیە هێندەی ئەم سەدساڵەی دوایی پێشكەوتنی زانستیی و تەكنەلۆژیی تێدا روونەدا و سروشتیش هەرگیز هێندەی ئەم سەدساڵە زەرەرمەند و دۆڕاو نەبووبێت لەبەرامبەر مرۆڤەوە.
ئەم دیدە گۆڕاوە بەتەنها زانستی نەگرتەوە، بەڵكو بووە هەوێنی دروستبوونی بۆچوونێكی فەندەمێنتاڵ بۆ شێوازی دینداریی، ژیان و سیاسەتكردن و كایە ژیارییەكانی دیكەی ژیانی مرۆڤ. مرۆڤی لەكائینێكی ئەركسەنتەرو خاوەن واجباتەوە گۆڕی بۆ مرۆڤێكی مافسەنتەر و بێ ئەرك. دین و خودا و پیرۆزییەكانی وادار كرد پێش ئەوەی  داوای واجبات لەمرۆڤ بكەن مافی پێبدەن. 
بەهاتنی كۆڵنیالیزمی ئەوروپی بۆ سەر میراتی پیاوەنەخۆشەكە و دابەشكردنی ئەو ئیمپراتۆریەتە گەورەیە لەنێوان خۆیاندا، ئەم دیدە بۆ دین زیاتر پەرەی سەند. لەبەرامبەر داگیركاریی ئەوروپیەوە جوڵانەوەی دینیی جیاواز دروستبوون كەپێیان وابوو دین و مەنزومە دینییەكان دەتوانن سنوورێك بۆئەم داگیركارییانە دابنێن و دووبارە نۆستالژیای خیلافەت لەبەركی مەنزومەی سیاسیی دینییدا بكەنەوە واقیع. 
دروستبوونی جوڵانەوەیەكی بێ پێشینەی سیاسیی دینیی وەك ئیخوان لەمیسر كە چەقی  بیركردنەوەكانی «الدین هو الحل- دین تاكە چارەسەرە» شتێكی زیاتر لەمە ناسەلمێنێت. دین دەبێت چارەسەری پێبێت بۆ كۆژانە سیاسیی و مێژووییەكانی ئەمان دژی داگیركاری و ڕووخاندنی خیلافەتێك كە خۆبەخۆ زەمەنەكەی تەواو بووە. خاڵی بەهێزی ئەمان ئەوەیە داوای ماف و چارەسەری كێشەكانیان لەدین دەكەن. لێرەدا گواستنەوە لەئەركسەنتەریی بۆ مافسەنتەریی بەڕوونی خۆی نیشاندەدات. 
هەر ئەم گواستنەوەیەی كە لەڕەحمی ئیستیعمارەوە دەزێ، دەبێتە هەوێنی لەدایكبوونی حكومەت و مەنزومەی دینی و دابەشكردنی كۆمەڵگاو سیاسەت و تەواوی كایە ژیارییەكان بۆ بەرەی ئیسلام و كوفر. كۆمەڵگای ئیسلامیی و كۆمەڵگای جاهیلیی، ئەمە بەڕوونی لەمەعالیمەكەی سەید قوتبدا دەركی پێدەكرێت. پێش ئەم وادەیە لەهیچ پارچەیەكی مێژوویی مێژووی ئیسلامدا دابەشكارییەكی لەمجۆرە نابیندرێت، لەخەلیفەكانی راشیدین بۆ عەبدولحەمیدی دووەم، كۆتا سوڵتانی عوسمانیی هیچ دەوڵەت و مەنزومەیەكمان نییە بەناوی دەوڵەتی یان خیلافەتی ئیسلامیی. تەنانەت ئەو شارەی لەمەدینە لەسەر دەستی پێغەمبەر»د.خ» دروستكرا شارێكی دینیی نەبوو حكومەتەكەشی حكومەتێكی دینیی نەبوو. 
گەر بەزمانی هاوكێشە كیمیاییەكان  قسە بكەین مەنزوومەی حزب و حكومەتی دینیی مەنزومەیەكی تەواو نالەخۆو هاوردەیە، لەهەناوی ئاینی ئیسلامەوە هەڵناقوڵێت، پەرچەكرداری گۆڕانی دیدی موسوڵمانانە بۆ زانست و سیاسەت و ژیان و ئیستعماری ئەوروپی ژینگەی لەبار سازاند تا لەدایك ببێت.

ئایا دەوڵەت یاحزبی دینیی شتێكی مومكینە؟
شتێكی ئاشكرایە دامەزراندنی دەوڵەت یا مەنزومەیەکی فاشیی، دیكتاتۆریی و تۆتالیتارو شتێكی مومكینەو مێژووش ئەمەی نیشانداوە. بەڵام دامەزراندنی مەنزومەو دەوڵەتێكی دینیی شتێكە زۆر لەمەحاڵ نزیكە.  
رەنگە لەڕووی تیۆرییەوە بتوانین نەخشەو پایەكانی لەمێكشی خۆماندا بكێشین، زۆریش نایاب و یۆتۆپیی دەركەوێت بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع دروستكردنی دامەزراوەیەكی لەم شێوەیە هێندەی مەحاڵ نەكردەو نامومكینە، لەپراكتیكدا ئەم پرسە پارادۆكس و دژیەكە لەگەڵ خۆیدا. سەرەتاییترین پێناسە بۆ دەوڵەت و حكومەت كۆنترۆڵكردن و جڵەوكردنی كۆمەڵگایە تا نەهێڵێت تاكەكان بەیەكدا بدەن، مافەكان بەیەكسانی بدات، كەس دەستدرێژی نەكاتە سەر مافی ئەوی دیكەو دەوڵەت هەموان بەیەك ئاست كۆنترۆڵ بكات.
دەوڵەت و هێزە ماددی و مەعنەوییەكەی دەتوانێت بەزۆرو زەبر زۆر شت بسەپێنێت، باج بسەنێت، كۆمەڵێك جووڵە قەدەغەبكات، یاسا جێبەجێ بكات چونكە لەبنەڕەتەوە بۆ ئەمە دروستبووە. بەڵام شتێك كە ناتوانێت بیكات ئەوەیە كە 
ناتوانێت ئیمان بەزۆر لەدڵی كەسدا بچەسپێنێت. چونكە لەبنەڕەتەوە بۆ ئەمە دروست نەبووە. ئیمان لەجنسی عیشقە، بەزۆر نەكردەیە لەدڵێكدا بچەسپێت. دینەكانیش لەبنەڕەتەوە نەهاتوون ئیدارەی ژیانی رۆژانەی سیاسیی و ئابووری خەڵك بدەن، ئەوا هاتوون پەیامێكی ئیمانیی و ئیلاهی بەگوێی ئینساندا بچرپێنن، ئاسمان و زەوی پێكەوە ئاشتبكەنەوە.  بەهۆی یەكتاپەرەستییەوە مانا بدەنە دیاردە سروشتییەكان، راستە هەندێ رێوشێنی ئیدارەدانی رۆژانەی خەڵك تێیاندا هەیە  ئینكاریی ناكرێن، بەڵام لەبنەڕەتەوە هەروەك چۆن قورئان و ئینجیل و تەورات كتێبی مێژوو و جوگرافیا و فیزیا نین، بەهەمان شێوە كتێبی سیاسەت و ئابووریی و یاساش نین. دەشێت هەندێ ئاماژەیان بۆ سروشت و زانستەكانی وەك فیزیاو جوگرافیا تێدا بێت بەڵام هەر هێندەی فیزیاو جوگرافیا لەبارەی سیاسەت و یاساو ئابووریشەوە دەڵێن.

ئەنجام
لەبەر سێ هۆكاری سەرەكی ناتوانین حزب و حكومەتێكی دینییمان هەبێت:
یەكەم/ ئیمان كە سەرەكیترین پایەی دینە بەهێزو زەبرو زۆر لەدادا ناچەسپێت، سەرەكیتریین پایەی هەر دەوڵەتێكیش هێزە.
دووەم/ ئایینەكە لەهەناویانداو بەتایبەتیش ئیسلام باوەڕیان بە بەجێهێنانی واجبات هەیە، زیاتر ئەركسەنتەرن، لەدونیای نوێشدا مرۆڤ بیركردنەوەكانی گۆڕاون و زیاتر بەشوێن مافەكانیەوەیەتی وەك لەئەركەكانی. گەر لەڕابردوودا دامەزراندنی دەوڵەتێكی دینی مومكین بووبێ تەنها لەبەرئەوە بووە تاكەكانی كۆمەڵگا ئەركسەنتەرو بەجێهێنەرێكی باشی ئەركەكانیان بوون، بەڵام ئەمڕۆ كەمرۆڤ لەهەموو چركەیەدا بەشوێن مافەوەیە دروستكردنی حزبی دینی و حكومەتی دینیی نزیكە لەمەحاڵ. تەنها لەتیۆرییدا دەشێ بڕوامان پێی هەبێت.
سێییەم/ئەمڕۆ شتێك نەماوە بەناوی دونیای ئیسلام، ئەوەی هەیە جوگرفیایەك هەیە موسوڵمانان تێیدا زۆرینەن و جوگرافیایەكیش هەیە كە كەمینەن تێیدا. ئایا دەیانەوێت چۆن لەم دوو جوگرافیا جیاوازەدا تەلی سازەكەی خۆیان كۆكبكەن لەگەڵ سیستمە جیهانییەكەدا؟