ئارام ڕفعەت

لەپەیوەست بە نێرو مێ یان ژن و پیاو لەزمانی ئینگلیزیدا دوو چەمك هەن، سێكس و جێندەر. ئەم دوو چەمكە لەكوردیدا هاوتاو رەدیفێكی گونجاویان نییەو زۆرجار چەمكی رەگەز بۆ هەردووكیان بەكاردێت. بەڵام سێكس و جێندەر لەوەزیفە مانا مەغزادا جیاوازو سەربەخۆن. سێكس ئاماژەیە بۆ رەهەندی بایۆلۆژی رەگەزی مرۆڤ و جێندەریش بۆ رەهەندە كۆمەڵایەتییەكەی رەگەز. لەكاتێكدا نۆرم و عادات و كەلتوور رەگەزی كۆمەڵایەتی مرۆڤ )جێندەر دیاری دەكەن، جۆری كرۆمۆسۆمەكانی هەر تاكێك رەگەزە بایۆلۆژییەكەی دیاری دەكات. مێینەی مرۆڤ هەڵگری دوو كرۆمۆسۆمی X و نێرینەی مرۆڤیش هەڵگری كرۆمۆسۆمێكی X و كڕۆمۆسۆمێكی y. ئەم هاوكێشەیە روونكردنەوەیەكی سادەی سێكسە: X + X =  

X + Y = . لەپاڵ كرۆمۆسۆمەكاندا كۆمەڵێك فاكتەری بایۆلۆژی تریش هەن كە بەشدارن لەجۆری نێرینەیی و مێینەیی تاكدا. كەم پیاو هەیە هەندێك تایبەتمەندی یان سیفەتی ژنانەی تێدا بێت و بۆ هەمان شت بۆ ژنیش راستە. زانستی سەردەم سێكسی بایۆلۆژی سێیەمیش دەستنیشان كردووە كە ترانس-جێندەری (نێرەمووكی)ە. بەڵام بەگشتی سێكس وەك سیفەتە بایۆلۆژییەكە نەگۆڕەو مەیل و ئاراستەی سێكسی مرۆڤیش راستەوخۆ پەیوەستە بە رەگەزی بایۆلۆژی سێكس نەك رەگەزە كۆمەڵایەتییەكەی. بەواتایەكی تر ئاراستەی سێكسی تاكێكی ترانسجێندەر؛ ئاراستەو مەیلی سێكسی ژن بۆ پیاوو پیاو بۆ ژن؛ مەیلی سێكسی تاك و تەرای خەڵك بۆ هاوڕەگەزەكەی خۆی (هاورەگەزخوازی) و مەیلی سێكسی هەندێك پیاو بۆ فرەژنی هەموویان سەرەڕای ئەوەی كایەی جیاوازن بەڵام هەموویان دەكەونە بازنەی سێكسچواڵەتی (رەگەزی بایەلۆژی) نەك جێندەری (رەگەز و ناسنامەی كۆمەڵایەتی). بۆچی جێندەر رەگەزی كۆمەڵایەتییە؟ جێندەر پەیوەستە یان هاوتایە بەو رۆڵ و پێگەیەی كەكۆمەڵگا لەسەر بنەمای سێكس (رەگەزی بایەلۆژی) بەهەریەك لەژن و پیاوی دەدات. واتە، جێندەر ئەو ئەو رۆڵ و تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتیانەن كە لەسەر بنەمای ئەو نۆرم و رەفتارو رۆڵ و چاوەروانییانە بونیادنراون كە كۆمەڵگا بۆ هەریەك لەژن و پیاو دیاری كردووە. نموونە هەرە باوەو تەقلیدی و سادەكەی ئەم حاڵەتە جێندەرییە لە دابەشكردنی ئەركی ژن و مێرد لەناو خێزانە تەقلیدییەكاندا بەرجەستە دەبێت. لەم دابەشكارییە جێندەرییەدا كاروباری دەرەوەی ماڵ و بەرپسیارێتی دابینكردنی بژێوی ژیان بەپیاو دەسپێرێت و كاروباری ناوماڵیش، لە چێشت لێنان و بەخێوكردنی منداڵ، دراوەتە ژن. بەم جۆرە كاری ژنانە و پیاوانە، رەفتاری ژنانە و پیاوانە، رۆڵ وبەرپرسیارێتی ژنانە و پیاوانە لەسەر بنەمای چاوەڕوانی كۆمەڵگا بۆ هەردوو رەگەز دیاری دەكرێن و سەرەنجام كۆمەڵگا ناسنامەی جێندەری ئەم دوو رەگەزە بایۆلۆژییە دیاریدەكات. هەڵبەت، كۆمەڵگا سروشتێكی داینەمیكی و لەگۆڕان و پەرەسەندنی بەردەوامدایە، بەهەمان شێوەش ئەو رۆڵ و پێگەو رەفتارو چاوەروانییانەی كە بۆ هەر كام لەژن و پیاوی هەیە بەردەوام لەگۆڕاندان و سەرەنجام رۆڵ و پێگەی رەگەزی كۆمەڵایەتی یان جێندەریش لەگۆڕان و پەرەسەندنێكی بەردەوامدایە. لێرەدا چەند نموونەیەك، لەسەر گۆڕان و پەرەسەندنی رۆڵ و ئەرك و مافی جێندەر رەنگە بەرچاوڕوونی زیاتر بداتە خوێنەر. نموونەی یەكەم: پایسكل-سواری مێژووی ئەزموونی پایسكل-سواری ژن و پیاو لەكۆمەڵگای ئەمریكیدا نموونەیەكی باشە بۆ تێگەییشتن. ساڵی ١٨٩٥ پایسكلسواری كارێكی تەواو پیاوانە بوو و بوار بەژنان نەدەدرا پایسكلسواری بكەن نە كۆمەڵگا چاوەڕوانی ئەم هەنگاوەی لێدەكردن و نە ژنانیش خۆیان ئەم چاوەڕوانییەیان هەبوو. لەو ساڵەدا، گۆڤاری «ئەمریكای زانستی»دا توێژینەوەیەكی جەست چامپۆنیەر، كەپزیشكێكی بەناوبانگی ئەو سەردەمە بوو، بڵاودەكاتەوە. لەتوێژینەەكەیدا، چامپۆنیەر لەتوێژینەوەكەیدا ئەو ئەنجامە دەخاتە روو كەژنان لەڕووی جەستەییەوە گونجان و نین بۆ پایسكل-سواری و ئەم توانا و ئامادەییەیان تێدا نییە. دوای ١٢٥ ساڵ لەبڵاوبوونەوەی ئەو توێژینەوەیەدا ئەم رۆڵ و دابەشكارییە جێندەرییە لەبواری پایسكل-سواری لەئەمریكادا گۆڕانێكی ریشەیی بەسەردادێت. بەگوێرەی سەرژمێری گشتی ساڵی ٢٠١٩، ژنان رێژەی ٢٨٪ی ئەوانە پێكدێنن كە بەپایسكل دەڕۆن و ٤٤٪ی ئەوانەش كە بۆ كات بەسەربردن و لە٦٠٪ ئەوانەش كە بۆ چوونە سەركار. بەمجۆرە لەماوەی سەدەیەكدا، ژن لە غیابی تەواوەوە دەبێتە روخسارێكی بەرچاوی پایسكلسواری لەئەمریكا. هەرچەندە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست، لەوانەش كۆمەڵگای كوردەواری و عەرەبستانی سعودی، دواجار ئەو بەربەست و رێگرییە كۆمەڵایەتییانەی بەردەم ژنان بۆ ئاژۆتنی ئۆتۆمبێل تێكشكاون، بەلام هێشتا رێگری و بەربەستە كۆمەڵایەتییەكانی بەردەم پایسكلسواری هەر ماون. تەنانەت لەئێراندا دوای دەركردنی فەتوایەك لە نۆڤەمبەری ٢٠١٧ لەلایەن ئایەتوڵا خامنەئی دژی پایسكلسواری ژنان، رەهەندێكی دینی و شەرعی و یاسایی ئیزافەی بەربەستە كەلتووری و كۆمەڵایەتییەكان دەبێت. بەمجۆرە، وەك لە ئەزموونی پایسكلسواریدا دەردەكەوێت، دابەشكردنی جێندەری بەگوێرەی كات و شوێن لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر دەگۆڕێت. نموونەی دووەم: حەرەم و حەرەمسەرای حەرەم نموونەیەكی نزیكترو زیندووترە بۆ تێگەییشتن لە دابەشبوونی كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای جێندەر. لە ١٨٩٥ كاتێك ئەمریكییەكان سەرقاڵی رێپێدان و پێنەدانی پایسكلسواری ژنان بوون، لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم زیاتر لە ٥٠٠ ژن لەحەرەمسەراكەیدا هەبوون. ئەو ژنانە پێكهاتبوون لەزۆرینەیەكی كەنیزەك و جارییە كەتایبەت بوون بەسەرگەرمی و شەوە سورەكانی سوڵتان و كەمینەیەك لەژنە فەرمییەكانی سوڵتان و كەسوكارە نزیكەكانی. جگە لەخودی سوڵتان عەبدولحەمید هیچ نێرینەیەكی تر، واتە هیچ پیاوێكی تر بۆی نەبوو بچێتە ناو حەرەمسەراكەیەوە ئەم ژنانە بەتەواوی لە دوونیای نێرینە دابڕێنرابوون. لە حەرەمسەراكەی سوڵتاندا جۆری سێیەمی رەگەز هەبوو، كە ئەو پیاوە كۆیلانە بوون كە لەمنداڵییەوە لەئەفریقا و بەلقان رفێنرابوون و هەر لەمنداڵیشەوە خەسێنرابوون. موسا عەنتەر لەبیرەوەرییەكانیدا بەدرێژی لەسەر ئەو پیاوە خەسێنراوانە دەدوێت و هەم خۆی و هەم هاوڕێكانی لەو پیاوە خەسێنراوانەیان بینیبوو. كاری ئەم پیاوە خەسێنراوانە پارێزگاری لەحەرەمسەرای سوڵتان بوو. ئەگەر سوڵتانەكانی ئەو سەردەمە كەسی یەكەمی توركیا بووبن، ئەوا سەرۆك و سەرۆكوەزیرەكانی ئێستای توركیا كەسی یەكەمی ئەم سەردەمەن. پێچەوانەی حەریمەكانی سوڵتان، سەرۆك و سەرۆكوەزیرەكانی توركیا نەك هەر ژنەكانییان لەحەرەمسەرا دیل و بەند ناكەن، بەڵكو بۆ زۆرینەی دەركەوتنە گشتییەكانیان و سەردانە فەرمییەكانیان دەبێت هاوشانی ژنەكانیان دەربكەون هەم كۆیلە و هەم خەساندنیش بەپێی جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤ قەدەغە كراون. ئەوێ رۆژێ، نەك هەر سوڵتان، بەڵكو زۆرینەی ماڵباتە توركەكانیش لەماڵەكانییاندا حەرەم هەبوو كە مێینەكانی ئەو ماڵەی لەسەرجەم نێرینە نامەحرەمەكان جیادەكردەوە. لەئێستاداو دوای ١٢٥ ساڵ نەك هەر دیوارو بەربەستی حەرەم لەناو ماڵی توركەكاندا نەماوە، بەڵكو لەسەرتاپای كۆمەڵگای توركیشدا، هەر لەقوتابخانەو نەخۆشخانەكانەوە، تا فەرمانگە و یاریگاو بازاڕەكان ئەم بەربەستانە یان نەماون یان تەواو كاڵبوونەتەوە. نموونەكانی كوردستان سەدەی بیست و یەك سەدەی گۆڕانكارییە ریشەییەكان بوو لەكۆمەڵگای كوردەواری. وەك هەر پرۆسەیەكی گەشەسەندن و پەرەسەندن لەجیهاندا، پرۆسەی سەرلەنوێ ئاراییشدانەوەی چاوەڕوانییەكانی كۆمەڵگای كوردەواری و ئەو ئەرك و رۆڵ و بەرپرسیارێتییەی بۆ هەركام لەو دوو جێندەرە دیاریكردووە بەردەوام لەهەڵبەز و دابەزدا بووە، بەڵام روو لەپێشەوە بووە. رێژەی خوێندكارانی كچ لەزانكۆكانی كوردستاندا، رێژەی ژنان لەهێزی كارو سەرەنجام لەفەزای گشتیدا، رۆڵ و پێگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و تەنانەت سەربازی ژنیش بەهیچ شێوەیەك بەراوردناكرێت لەگەڵ ئەوەی نیو سەدە لەمەوبەر. ئەم ئاراستەیە لەچوونەسەری چاوەڕوانییەكانی كۆمەڵگا بۆ ژن بەردەوام دەبێت، سەرەڕای بەربەست و رێگرییەكانی. خەباتی جێندەری دابەشبوونی جێندەرییانەی ژن و پیاو هۆكاری سەرەكی نایەكسانی و نادادپەروەریی و كەلێنی گەورەی نێوان ژن و پیاوە لەبوارەكانی ئەرك و ماف و بەرپرسیارێتیدا. خەباتی جێندەری رێك بەمانای خەبات بۆ كەمكردنەوەی ئەو جیاوازییەی نێوان ژن و پیاوە. ئەم خەباتە پەیوەست نییە بەیەك گۆشەی ژیان، بە یەك بواری كۆمەڵایەتی، یان یەك رەهەندی ئابوری، بەڵكو هەموو كایەكانی ژیان دەگرێتەوە هەر لە مافی لێخوڕینی سەیارە و پۆشینی جل و بەرگەوە تا دەگاتە بوارەكانی خوێندن، كار، سیاسەت، پیشە، تەندرووستی، وەرزش، سەربازی، میرات، هاوسەرگیری و سەرجەم بوار و كایەكانی تر. ئەم هەوڵەی ئێستای هەندێك لە هێزە ئایدیۆلۆژیستەكان بۆ كورتكردنەوە و هاوتاكردنی یان بەستنەوەی جەندەر بەهاورەگەزخوازییەوە جگە لە جەهل و نامۆیی بە زانستی جێندەری و رۆحی ئەم سەدەیە هیچی تر نییە.