ئازادی حاجی ئاقای

سێ میتافۆر لەجەستەی سیاسی

‹ئۆزبەك› شازادەیەكی فارسەو لەگەڵ هاوڕێكەی `ریكا` لەساڵی ١٧١١ وڵاتی پێرسیا بەرەو فەڕەنسا، بەجێدێڵێت. لەماوەی مانەوەی نۆ ساڵەی ئۆزبەك لەفەڕەنسا، هاوسەرەكانی لەناو حەرەمسەراكەیدا رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر یاخیتر دەبن. سەرەڕای ئەوەی ئۆزبەك كەسێكی رووناكبیرە، بەڵام دوای بینینی ئەم یاخیبوونە رێگا دەدا سەرۆكی حەرەمسەراكەی، ژنەكانی سەركوت بكات، ئەمەش وەك دەرەنجامێك دەرفەت بۆ ئاشتبوونەوەی نێوانیان لەناودەبات. سەرەڕای نامەی `رۆكسانا` خۆشەویستترین هاوسەری ئۆزبەك، كەتێیدا، باس لەدروستبوونی دۆخێكی پڕ لەترس و تاریكی و تۆقێنەر لەلایەن سەرۆكی حەرەمسەراكەی بۆ تەواوی ژنەكان دەكات، لەم نامەیەدا دەردەكەوێت؛ ئەگەرچی ئۆزبەك وای بیردەكردەوە كەپەیوەندیەكی مۆدێرن و ئەڤیندارانەی لەگەڵ رۆكسانا هەیە، بەڵام خۆی فریوداوەو رۆكسانای خستووەتە ناو جۆرێك لەدیلی و سەركوتەوە. ئۆزبەك لەم نامەیەدا تەنانەت تێدەگا رۆكسانا خۆشەویستێكی دیكەی بۆ خۆی هەڵبژاردووە.

لەنامەكەیدا رۆكسانا بەتوڕەییەوە هەستە درۆیینەكان و ئازادی ساختەی تەواوی ژنان و پیاوان دەخاتەڕوو كە لەژێر دەسەڵاتی رەهادان و بۆ ئۆزبەك دەنووسێت “راستە من تۆم فریودا، من كڵاوم نایە سەر سەری سەرۆكی حەرەمسەراكەت،  توانیم ژوورە پڕ لە ترسەكانی تۆ بكەم بەشوێنێك بۆ چێژە خۆشەكان… بەڵام چۆن دەتوانی ئاوا بیر بكەیتەوە ئەوەندە بەگەمژەم بزانی كە لەم جیهانەدا، من كەسێكم تەنیا بۆ حەزو ئارەزوو و چێژەكانی تۆ؟ ئەویش لەكاتێكدا رێگای هەموو شتێكت بەخۆت دا. رێگات بەخۆت دا، نكۆڵی لەتەواوی ویستەكانی من بكەی. بەڵام نا، رەنگە لەكۆیلەییدا ژیابم؛ بەڵام هەمیشە ئازاد بووم، من یاساكانی ئێوەم بەپێی یاساكانی سروشت سەرڕاست كردووەتەوە، بەردەوام خاوەن سەربەخۆیی تێڕامان و بیركردنەوە بووم.“.

لەكۆتاییدا رۆكسانا بەكوشتنی خۆی لەدژی دەسەڵاتی ئۆزبەك رادەپەڕێت. تەنیا دوای ئەم رووداوە تراژیكەیە ئۆزبەك لەواتای ئەڤین تێدەگا؛ چونكە تا ئەوكاتە وای زانیبوو خۆبەدەستەوەدانی ژن بەواتای رەوشتبەرزی و وەفا بەواتای حەیاو حەزو ئارەزووی ژنیش بەواتای بەرەنگاربوونەوەیە. ئۆزبەك لەوە تێنەگەیشتبوو بۆ هاوبەشبوون لەئەڤین، پێویستە بەهەمان شێوە خۆشەویستی لایەنی بەرامبەر وەڵام بدرێتەوە.

مۆنتێسكیۆ لە (نامەكانی پێرسیا) داو بەتایبەت لە(نامەی ١٦١)-دا،  وەك میتافۆرێك بۆ رەخنەگرتن لەكۆمەڵگای فەڕەنسا، زۆر لایەنی سیاسی و كۆمەڵناسی دەخاتە ژێر تیشكی رەخنەكانی خۆی، بەڵام نامە ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوە جیا لەوانەی ئەخلاقی سەبارەت بەئازادی یان سەركوتی ژنان پرسێكی سەرەكیشی لەناخی خۆیدا حەشارداوە كەپەیوەندی راستەوخۆی لەگەڵ پرسی ئازادی و ژیان هەیە؛ ئاگاداربوونەوەی ژنان لەجێگەو پێگەی خۆیان كەدەتوانێ هەر چەشنە دەسەڵاتێكی رەهاو بەپیرۆزكراو بەرەو هەڵوەشانەوە ببات. بەڵام تێگەیشتن لەم دۆخەو ئەو رەوتەی بەسەر تێگەیشتنی ژنان لەمەڕ جێگەو پێگەی خۆیان هاتۆتەدی، یەكسەر پەیوندی بەدەسەڵاتی سیاسی و دەركەوتەكانی نواندنەوەی هێز لەسیمای جەستە پیرۆزەكانی وەك شاو باوك یان خوا لەتیۆلۆژیای سەدەكانی ناوەڕاستدا لەناو ئایینە ئیبراهیمییەكاندا هەیە؛ كەچۆن ژن توانی ئەم ئیماژە زاڵە تووشی تەنگەژە بكا یان لەهەندێك حاڵەتدا لەسیمای دروشمێكی سیاسی وەك ژن، ژیان، ئازادی دەسەڵاتە سیاسییەكان تووشی قەیران بكات.

ژن لەناو جەستەی سیاسی دەسەڵاتی رەها

(لوییزی پازدە) شای فەڕەنسا پێیوابوو؛ “ماف و بەرژەوەندییەكانی نەتەوە كەهەندێك دەیانویست لەجەستەی شا جودابكەنەوە، تەنیا لەژێر دەستی ئەودایەو لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی خۆی هاوتەریب و یەكە“ هەروەها لوییزی شانزەش لەسەر ئەم بڕوایە بوو؛ “لەفەڕەنسا نەتەوە جەستەیەكی جیا نەكراوەیەو بەتەواوی لەناو كەسایەتی و جەستەی شادا رەنگ ئەداتەوە…“ جەستەی سیاسی میتافۆری سەرەكی ناو دیسكۆرسی سیاسی دەسەڵاتە رەهاكانە. ئەگەرچی ئەم میتافۆرە دەگەڕێتەوە سەر هزری یۆنانی و هەرچەند رێی تێدەچێت ئەم شێوازە بیركردنەوەیە لەناو فەلسەفەی سیاسیدا لەڕێگای لێكدانەوەی (كالسیدیوس) لەسەر (تیمائوس)ی (ئەفلاتوون)ەوە هاتبێت، بەڵام ئەم مۆدێلە لەلایەن (جۆن سالیزبووریی)ەوە بۆ یەكەمجار وەك تێگەیەكی سیاسی لەناو ململانێكانی كڵێسا بۆ باڵادەستی و نواندنەوەی هێزی زۆرتر پەرەی پێدرا، هەر بۆیەش ئەم مۆدێلە تێفكرینەو پەلهاویشتنەكەی لەسەر بنەمای تێفكرینی ئایینی دامەزرابوو.

ئەم میتافۆرە لەبنەرەتەوە رەنگدرەوەی ئەم بیرۆكەیە بوو؛ جەستەی سیاسی، وەك جەستەی مرۆڤ، پارچەنەكراوەو لەئەگەری پارچەبوونیدا تەواوی جەستەی سیاسی، واتە ژیانی گشتی تووشی مەترسی دەبێت. یەكێك لەپێشگریمانەكانی دیكەی ئەم میتافۆرە ئەوە بوو كەتەنیا رێكخراوەیێكی یەكگرتوو و هیراركیكاڵ لەناو كۆمەڵگەدا دەتوانێت بگاتە ئاشتی و سەقامگیری و خۆشبژێوی. ژیانی ئۆرگانیزم گرێدراوی یەكگرتنی بەشەكانەو هەربۆیەش چاكەی گشتی پێویستی بەدەسەڵاتداری تاكە كەسێك، تاكە دەسەڵاتدارێك وەك نوێنەری خوا لەسەر زەوییە. ئەم زنجیرە گەورەیەی بوون كە لەئاسمانەوە بەرەو زەوی درێژ دەبووەوەو لەیەكەم دەركەوتندا وەك رێكخستنی خێزانی دەردەكەوت، لەلایەن باوكێكی خێرخوازەوە یان دەسەڵاتدارێك یان شایەك سەركردایەتی دەكرا. باوك یان باوكە پیرۆزەكان یان شا، بەپێی دەركەوتەكانی ئەم جەستە سیاسییە، پێداگرییان لەسەر هێز، مافەكان و بەرژەوەندییەكانی نەتەوە دەكرد كە لەگەڵ هێز، ماف و بەرژەوەندی شا هاوتەریب بوون. سیاسەتی جەستە لەسەر جەستەی خودی شا نووسرابوو.

بەدرێژایی مێژووی دەسەڵاتی رەها، لەلایەك (ویستی هێز) شانۆی رەهاخوازی باوك-شا دەكا بەسیمبولی واڵای دەسەڵاتە سیاسییەكان. ئاوێتەبوونی شەریعەت لەگەڵ هێز-یش رەوایی سیاسیی دەبەخشێتە ئەم ئاوێتەیە، هەربۆیە جەستەی (شا) واتایەكی دووانەی بەخۆیەوە دەگرێت. ئەگەرچی شا وەك تاكەكەس دەهات و دەڕۆشت، بەڵام جەستەكەی هاوكات؛ وەك چەمكێك و وەك تاكەكەس، ئیماژی سیاسی ئەو جیهان و ئەم جیهانەی دەنەخشاند.

ئەم تێگەیە پردێكی لەنێوان جیهانی سروشتی و سیاسی وەك جووڵەیەكی نەمری دەسەڵاتداری و سیمایەكی لێوڕێژ لەسەپاندنی دەسەڵاتی رەها پێكدەهێنا. لەلایەكی دیكەوە؛ جەستەی شا لەگەڵ سیمبۆلەكانی تر، لەڕێوڕەسمی تاج لەسەرنان، ناشتن دەگەیشت بە لووتكەی خۆی. بارەگای بنەماڵە، بارەگای شا و تەنانەت وێنەكەی لەسەر دراوو پارە وەك جەستەیەكی ئەفسوونگەر بۆ بەردەوامبوونی سەرچاوەكانی هێز دەنەخشاو دەنەخشێت.

پانتایی گشتی دەسەڵات بەهۆی تایبەتمەندی كردەیی خۆی پێگەیەكی پیرۆز بوو و بۆ پاراستنی ئەم پیرۆزییەش لەهەوڵداندابوو. هەر ئەم تایبەتمەندییەی پانتایی گشتی دەسەڵاتی رەهاخواز بوو؛ بەهۆی ئەوەی ئەم تایبەتمەندییە پێویستی بەدووبارە نواندنەوەی سەرچاوەو بەستێنەكانی هێزی گشتییەوە هەبوو؛ بەواتایەكی تر، تۆپ و ئاهەنگ و گۆرانی و سیمبۆلەكان ئەم دەسەڵاتەو ئەم هێزە رەهایەیان دووبارە دەنواندەوەو هێما ئایینیەكان، كۆبوونەوەكان بۆ نواندنەوەو بەرهەمهێنانەوەی دووبارەی هێزی شا- لەسەر بنەمای هەردوو جەستەكەدا- بەردەوام دووبارە دەكرانەوە.

ئەم جەستە خواییەی شا لەناخی خۆیدا لەناو پانتایی گشتی نواندنەوەی هێزێك بوو كەهەوڵیدەدا سوبژێكتێكی نێرینە لەدەسەڵات لەناو كۆمەڵگەدا بنەخشێنێت. واتە ئەم نواندنەوەیە لەناخی خۆیدا هەوڵدانێك بوو بۆ نواندنەوەی تەواوی بازنەكانی ئارەزوو بەرەو ئاڕاستەی هێزی رەهای نێرینەی شا؛ بەم پێیە نواندنەوەی هێزی باڵادەست بەسەر تەواوی جۆرەكانی تری پەیوەندیكردندا زاڵ بوو. ئۆبژێكتی ئەم پێكهاتە ئایكۆنیكەی نواندنەوە لەیەكەم هەنگاودا، شاییەكی خودایی و لەكۆتاییدا باوك بوو. هێز لەگرێدانێكی تاكەكەسی لە (شا) وە، بەشێوازێكی پلەبەندیكراو لەسەرەوە بەرەو خوارەوە سیستەمی پەیوەندییەكانی بەرهەم دەهێنایەوە، هەربۆیە بایەخەكانی پیاوسالاری بەتووندی لەناو پراكتیكەكانی كۆمەڵگایەكی ژێر دەسەڵاتی رەها جێگیر دەبوون.

روسۆ لەپێشەكی پێشكەشكراو بۆ كۆماری جێنێڤا، لە دیسكۆرسی دووهەمی خۆیدا، كە لەسەرەتادا پێدەچێت هەنگاوێكی شەرەفمەندانە بۆ لەبیرنەكردنی ژنان وەك نیوە بەنرخەكەی كۆمار بێت، ئاماژە ئەكاتە سەر نەرمی و نیانی و ئەقڵی ژنان لەپێناوی پاراستنی ئاشتی و مۆراڵە باشەكان. روسۆ وەك ئامۆژگاری ژنان و ئەو كەسانەی سەرسامی ژنانن دەنووسێت:

“ژنانی خۆشەویست و رەوشتبەرز، داهاتووی رەگەزی ئێوە بەردەوام حوكمڕانی بەسەر رەگەزی ئێمەدا دەبێت. جێگای بەختەوەرییە دەسەڵاتی پاكیزەیی ئێوە، تەنیا لەیەكگرتوییەكی ناو ژیانی هاوسەرگیریدا، تەنیا بۆ شكۆمەندی دەوڵەت و خۆشی گشتی بەكاربهێنرێت“. *

واتە دەوترێتە ژنانی جێنێڤا، كەجێگەو پێگەی ئەوان لەناو ماڵەوە، سەرچاوەی هێزی ئەوانە، هێزی پاكیزەیی ژنانە دەرفەتی حكومەتكردن بەسەر پیاوانیان بۆ دەڕەخسێنێت. بەڵام ئەم دەربڕینە نیشاندەری لایەنێكی شاراوەی دیكەیە؛ واتە ژنان دڵنیادەكرێنەوە گشت ئەمانە تەنیا بۆ چاكەی گشتی و شادی زۆرتری گشتمانە، نەك تەنیا بۆ خۆشبژێوی پیاوان. ئەوە بەم واتایە دێت ژنان هاندەدرێن تاكۆمەڵگە یان پێگەیەكی بەفەرمی ناسێنراو بۆ خۆیان بدۆزنەوەو هاوكات بە شێوازێكی زمان لووسانە، لە گەڵ (ژنانی سپارتا)ی كۆنیش بەراورد دەكرێن. روسۆ لەبەردەوامی ئەم دیسكۆرسەیدا دەنووسێت:

كام پیاوی بەربەر دەیتوانی لە هەمبەر دەنگی شەرەف و عەقڵ لەزاری ژنێكی ناسكدا بوەستێتەوە؟ و كێ بەبینینی جلوبەرگی سادە، سووكایەتی بەجلو بەرگە پۆشتە و گرانەكان ناكا؟ ئەوە ئەركی ئێوەیە بەردەوام بە باڵادەستی دۆستانە و پاكیزە و بێتاوانتان و بەژیری پڕ لەمەكرتان، خۆشەویستی یاساكان لەوڵات و هاودەنگی لەنێوان هاووڵاتیان بپارێزن.  بەهاوسەرگیرییە شادەكان لەپێناوی یەكگرتنەوەی خێزانە دابەشكراوەكان و لەسەرووی هەمووانەوە بۆ راستكردنەوەی… بۆیە هەمیشە بەم شێوەیە بن كە خۆتانن، ئێوەن پارێزەرانی پاكیزەی ئەخلاق و بەدیهێنەرانی نەرم و نیانیی ئاشتی…**

ئەم بڕگەیە لەزمانی روسۆ ئاوێتەیەكی بەرچاو لەزمانی زاڵبوون، چەوساندنەوەو كۆیلایەتی لەگەڵ فەزیلەتەكانی پەیوەندیدار بەهەست و سۆزی ژنان، ناسكی دایكانە و ئەڤینی رۆمانتیكەو لەڕاستیدا بەڕوونی دەردەكەوێت سیفەتەكانی دووهەم بەمەبەستی خزمەتكردنی چەوساندنەوەو كۆیلایەتی و لەئاكامدا زاڵبوون بەكارهێنراون.

سەرەڕای ئەوەی بە نیسبەت یەكەم میتافۆری سیاسی، كە ژنان لەناویدا ئامادە نەبوون، لەدووهەم وێنادا ژنان سەرەڕای ئامادەبوونیان، دەكەونە ناو دۆخێكی كۆنسێرڤاتیڤ و پاسیڤ بەمەبەستی خزمەتكردن بەدەوڵەت یان كۆمار. واتە؛ ئەركی ژن ملكەچكردن و چاوپۆشیكردن لەئامانج و بەرژەوەندییەكانی خۆی لەپێناو ئامانجێكی واڵاتر، واتە ژیانی ئەخلاقی كۆمەڵگادایە. بەڵام بەپێچەوانەی هاوڕێ نێرەكەی -كە روسۆ بەناوی چاكەی گشتی خوازیاری بەرزكردنەوەی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیەتی- ژن بەتەواوی لەبەشداری چالاكانە كۆمەڵگا دەردەكرێت یان رێگای پێنادرێت.

ژنانی رەوشتبەرزی كۆمار، بەپێچەوانەی ئەو ژنانەی روسۆ لەناو پانتای گشیتی دەسەڵاتی رەهای سەردەمی خۆیدا بینیبوونی، بە تایبەتمەندی پاكیزەیی رەگەزیی خۆیانەوە جیا دەكرێنەوە و لەم پێناوەدا لە زمانێكی ئەخلاقیانەی خاوەن ستانداردی دووانەی مێیینەی (پاك/ناپاك) و ( پاكیزە/ ناپاكیزە) پەیوەندی سێكسی لەناو ئاپاڕاتوسی خێزان یان دەرەوەی خێزان، ناو ماڵ یان دەرەوەی ماڵ كەڵك وەردەگرێت. لە ئاكامدا قەتیسمانەوەی ژن لە دەرەوەی پانتای گشتی وەك هێمایەك بۆ فەزیلەی سیاسی دووبارە بەرهەم دێتەوە و تەنانەت دەكرێ بەپێوەرێكیش بۆ هەڵسەنگاندن.

ژن لەناو جەستەی سیاسی كۆماریی

شۆڕشی فەڕەنسا كرانەوەیێكی نوێ بوو بۆ ئەوەی ژن وەك بەشەكەیتری كۆمەڵگە، بێتە ناو پانتای سیاسی. (ماركویز دێ كۆندۆرسێ) ئەریستۆكرات-لیبراڵی فەرەنسی بە نوێنەرایەتی لەلایەن ژنانەوە، پرسی نایەكسانی مەدەنی و سیاسی ژنان بەپێی پێوەرەكانی پانتای گشتی لیبڕاڵی دەخاتە ڕوو. تێڕوانینەكانی لەلایەن (شۆڕشگێرانی ژاكۆبەن) سەر راست دەكرێنەوە. كۆندۆرسێ لەسەر ئەم بڕوایە بوو؛ “هەر كەسێك بەهۆی رەنگ و رەگەز و ئایین، بەرەنگاری مافەكانی كەسێكی تر  بێتەوە، لەڕاستیدا ئەوە لەدژی بەرەنگاری مافەكانی خۆی بۆتەوە…“

هەربۆیە كۆندۆرسێ دژی لاوازكردنی مافەكانی ژنانیش بوو. بەم حاڵەشەوە كۆندۆرسێ نیگەرانی ئەوە بوو ژنان لەدوای رزگاری، لەئەركەكانی تایبەت بەخۆیان دووربكەونەوە. هاوكات لەگەڵ سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی بونیاتەكانی سیاسەت، كۆندۆرسێ-ش هێدی هێدی سەر بۆ دەمارگرژییەكانی پیاوانەی كۆماریخوازەكان دادەنەوێنێ كە پێیانوایە؛ دەكرێ و ئەتوانن دۆخی كابانی ماڵ و ماڵداری لەپێناو خزمەتكردن بەسیاسەت زیاتر پەرەپێبدەن یان بیچەسپێنن.

لەسەر ئەم بنەمایە بوو كۆندۆرسێ بەڵێنی ئەوەیدا؛ كە هەرچەند پێویستە مافە سیاسییەكان بۆ ژنان دابین بكرێت، بەڵام پێویست ناكات لەدەسەڵاتی راستەقینەو سەركردایەتی سیاسیدا بەشداربن. ژنان تەنیا بۆ پەروەردەكردنی مناڵەكانیان و بۆ مێردەكانیان باشترن. ئەوە تەواو بابەتێكی سروشتییە ژن شیر بدا بەمناڵەكانی و لەساڵە سەرەتاییەكانی ژیانی مناڵانی، ئاگادارییان لێبكات. بەڵام هەرچییەك بێت ئەو ژنانەی پێشتر تەنیا وەك ئامرازو كەرەستەی ناو ماڵ وابوون، دەبن بەخاوەن كەسایەتی و هەروەها هاووڵاتیانی دەوڵەت.

لەناو جەستەی سیاسی نوێ كە دەوڵەت وەك سیمای باوكی نوێ بە تەواوی تایبەتمەندییە خواییەكانەوە دەردەكەوێت، ژن ئەركێكی دیكەی پێدەسپێردرێت. بەوتەی (وۆلستۆن كرافت) و وەك بەرسڤێك بۆ روسۆ، لەم نەخشە نوێیە سیاسیەدا؛ ئەگەر ژنان لەڕێگای پەروەردەكردنەوە بۆ هاونشینی و هاوڕێی پیاوان ئامادە نەكرێن، ئەوە پێشكەوتنی زانست و رەوشتبەرزی رادەوستێت. لەناو جەستەی سیاسی سەردەمی شۆڕش و دواتر كۆماری فەڕەنساو تەنانەت لەلایەن وۆڵستۆن كرافتیشەوە، ژنانی ڕەوشتبەرز پێویستیان بەجلوبەرگی گرانبەها و خشڵ نەبووە؛ چونكە جلوبەرگی حەیا جوانترین جل وبەرگی رەوشتبەرزانە بۆ ژن بوو. ئەو پۆرترێتەی وۆڵستۆن كرافت لەسیمای ژن لە سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسادا دەیكێشێتەوە بریتییە لە (ژنایەتێیكی پاكیزە) و (ژنبوونێكی رەوشتبەرزانە) بەڵام ئاماژی بەوە دەكرد، كەبەجێهێنانی ئەم ویستە بەدڵنیاییەوە كردەیەكی قورس و دژوارە. لەبەرئەوەی كەوزەی ژن بەردەوام بەرەو هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵی خۆی رادەكێشێت.

سەرەڕای ئەوەی لەسەردەمی شۆڕشی فەڕەنسا سیمبولیزمی نواندنەوەی ژن چاوپۆشی لەدەسەڵاتی پیاوانەشی تێدا دەبینرێت، بەڵام لەكردەوەدا، هێرشكردنە سەر پیاو یان دەسەڵاتی پیاوانە لەڕێگای گوشارو هەمیشە لەڕێگای ئاڕاستەكردنی هەستە ژنانەكان وەك هێمایەكی نوێی ژیانی خێزانیانەی كۆماریخوازانەو ڕەوشتبەرز گیرا. وەك دەرەنجامیش  كۆمەڵەی ژنانی كۆماریی شۆرشگێڕ هەڵوەشایەوە و نكۆڵی لەمافە سیاسییەكانی ژنان كرا.

 سەرەڕای دروشمە رادیكاڵەكانی شۆڕشی فەرەنسا، ئەوەی لەم ناوەدا خاوەن گرنگی بوو، ئایرۆنیكبوونی وشەی ئازادی بوو، بەهۆی ئەوەی كە نواندنەوەی ژن لەناو پانتای گشتیدا، نیشاندەری داكۆكیكردن لە سەر ڕۆڵی بەرتەسككراوەی ژن لەناو ماڵدا بوو. بە وتەی `مارینا وارنێر` لەم ماوەیەدا  چیتر لەدادپەروەری وەك ژن قسە ناكرێت، چونكە بەگشتی ئەو باوەڕەیان چەسپاندبوو؛ كە ژن ئیتر ئازادە و پێویست نییە ئەمە وەك پرسێكی چارەسەر نەكراو باسی لەسەر بكرێت… 

سەرەڕای كپكردنی گشتی دەنگی ژنان لە سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسادا، لەسەرەتای ساڵانی ١٨٣٠، بۆ جارێكیتر ژنان بەڕێكخراوە كران تاوەكو بۆ جارێكیتر لەدامەزراوە پیاوسالارەكان داوای چاكسازی بكەن. ڕەنگە بگوترێت هەر ئەو كاتە بوو فێمینیزم وەك بەرسڤێك بۆ رەتكردنەوەی شێوە روانینی لیبەراڵەكان و كۆماریخوازەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەی ژێردەستەیی مەدەنی و سیاسی ژنان، شێوە هۆشیاریێكی مۆدێڕنی نزیك لەڕۆژی ئەمڕۆكەی خۆی وەدەستهێنا.

ژنان و نەك تەنیا فێمینستەكان كەوتبوونە ژێر كاریگەری داڕمانی پانتایی گشتی رەهاخواز؛ ئەگەر لەسەردەمی پێش شۆڕش و تەنانەت دوای شۆڕش-یش ژنان بەكاراكتەری لاوازو نەبوونی پەروەردەی گوونجاو یان تەنانەت سروشتی تایبەتیی خۆیانەوە تاوانبار دەكران، بەڵام لەم ماوەیەدا هەوڵێكی تریان وەگەڕخست. لەسەر ئەم بنەمایە بوو ژنان بۆ جارێكیتر، لەدژی جیاكاری تووندو رەقی رەگەزیی كەخۆی لەناو جەستەیەكی یەكپارچەی یاساكاندا لەلایەن ناپلیۆنەوە جوومگەبەندی كرابوو، چالاكیان دەستیپێكرد.

وەرچەرخان لەسیمای ئایكۆنیكی رژێمی كۆن لەفەڕەنسا و دواتر لەتەواوی ئەوڕوپا، بەرەو پێكهاتەی سیمبولیكی نواندنەوەی بورژوازی بەواتای خوڵقانی سیاسەتی مۆدێرن لەپەیوەندی لەگەڵ پرسی جێندەر بوو. بەڵام هاوكات لەگەڵ ئەم پێشكەوتنە، ئامادەنەبوونی ژن لەناو پانتایی سیاسی مۆدێرن رووداوێكی بەڕێكەوت نەبوو؛ و هاوكات نیشانەیەكیش نەبوو لەبەردەوامیی پەشیمانبوونەوە لەپیاوسالاری كۆن. لەڕوانگەی ژنان و بەرژەوەندییەكانیانەوە، تەنانەت رۆشنگەری خۆیشی بەشێوازێكی گوماناوی وەك دژە رۆشنگەری لەقەڵەم دەدراو شۆڕشیش وەك دژە شۆڕش؛ وەك پیلانێكی نێرینە؛ ئەم پاڕادۆكسە لەسەردەمی مۆدێرندا بەدیهێنەری یەكتربڕێكی intersection  گەورە بۆ پرسی جێندەر لەناو پانتایی گشتی سیاسی بوو. واتە پرسی ژن هاوكات هەڵگری چەندین پرسی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ناسنامەیی و رەگەزی چارەسەرنەكراو بوو.

وێنا ئاماژەپێكراوەكانی سەرەوە، نیشاندەری دژواربوونی جیاكردنەوەی ژن لەژیانی ناوماڵ، هاتنە ناو پانتای سیاسی و گەیشتن بەئازادی و هاوكات خاڵە پارادۆكسەكانی ئەم مژارە لەناو بەستێنی جەستەی سیاسی پیاوسالاردایە. درووشمی ژن، ژیان ئازادی وەك دابڕانێك لەجەستەی سیاسی رەهاخوازی لەژێر هەر ناوێك، لەناو بەستێنی The Political تەنانەت دابڕانێك لەژانرێكی سیاسی فێمینیزمی مۆدێرنی كۆمەڵگەی بۆرژوازییش نییە؛ بەڵكو بەنیشاندانی وێنایەكی نوێ لەجەستەی سیاسی، نەك تەنیا خوازیاری ئامادەبوونی ژن لەناو پانتایی گشتی سیاسییە، بەڵكو وێنای ئەمێستاكە لەئازادیش دەگۆڕێت؛ هەربۆیە وەك وەرچەرخانێكی پارادایمیك لەتیۆری سیاسیشدا دەكرێ باسی لەسەربكرێت.

بەرەو كێشانەی نەخشەیەكی تر لەجەستەی سیاسی

بە لەبەرچاوگرتنی بەردەوامیی ئامادەنەبوونی ژن لەناو پانتایی سیاسی، یان دابەزاندنی رۆڵی ژن بۆ سیمایەكی دایكانە، دایكی وڵات یان دایكی پاسەوانی وڵات، یان هاوسەرێكی بەحەیاو رەوشتبەرز، دەبینرێت نێرینەبوون لەجەستەی سیاسیدا، وەك سیستەمێك خوڵقێنەری چینی دەسەڵاتدار، دەوڵەت یان بەرهەمهێنەرەوەی فۆڕمەكانی دەسەڵات و زاڵبوونە. هەر بۆیە ئەم دروشمە تێكدەرە بەرەنگاری باری باو دەبێتەوەو بەهەوڵدان بۆ لەناوبردنی جەستەی سیاسی رەهاخواز لەفۆڕمەكانی باوكی پیرۆز، شا، مێرد، وەك كوژەری هێزی باڵادەست یان هەر چەشنە ملكەچبوونێك لەئاست هێز خۆی دەنوێنێتەوە؛ هەر ئەو ئەركەی لەسەردەمی شۆڕشی فەڕەنسا لەگەیشتن بەئامانجەكانی تووشی شكست بووەوە. واتە كوشتنی باڵادەستی یان زاڵێتی تاك ڕەهەندییانەی دیكتاتۆری و سەرەڕۆیی. لەسەر ئەم بنەمایەیەو لەم دروشمەدا، ژن دەبێتە ئەڵقەی پەیوەندی نێوان (ژیان و ئازادی)ە لەپانتایی گشتی، چونكە ئازادیی لەژیان تەنیا بەبەشداربوونی كردەیی ژن لەناو پانتایی گشتی سیاسی و لەناو شۆڕشێكی رادیكاڵی ژنانەدا، كە بتوانێ مێنتالیتی و هۆشی پیاوان بگۆڕێت، دەستەبەر دەبێت. لەڕوودانی ئەم ئەگەرەدا، ئەڵقەكانی هێزی پیاوسالار لێكدەترازێن و چیتر رێگایان پێنادرێت بەپاساوی پیرۆزییە ئاسمانییەكان، بنەمایەك بۆ شەرعیەتی كردەی سیاسی خۆیان دابین بكەن و هاوكات هێزی سیاسی وەك ناوەندێك لەناو جەستەیەكی سیاسی بەكاربێنن.

ئەگەر تەنانەت لەسەردەمی رۆشنگەریشدا، فەیلەسوفە سیاسییەكان وەك ئایدیالەكانی سەردەمی مۆدێرن، پیاوەكانیان بەتەواو سیاسی لەقەڵەم دەداو ژنانیان وەك بابەتێكی سروشتی، وەك بوونەوەرێكی ناوماڵ سەیر دەكرد، ئەوە لەبنەڕەتدا تەنیا لەناو هزری كەسانێكی وەك هێگڵ و ماركس-یشدا نواندنەوە یان رێزلێنانێك لەهزری یۆنانی (كەڤنار) و (ئیمپڕاتۆریای ڕۆم)بوو. بۆیە تێفكرینی سەردەمی رۆشنگەریش دامەزرانی جەستەیەكی سیاسی ناوەندخوازی لێكەوتەوەو نەیتوانێ هەلی جێگیربوونی ژن لەناو یەكتربڕی كێشە كۆمەڵایەتی-سیاسییەكاندا بقۆزێتەوە یان تەنانەت وەك تیۆرێكی سیاسی لەپێناو هەڵوەشاندنەوەی جەستەی سیاسی ناوەندخواز جوومگەبەندی بكات.

ئەم دروشمە بەتێگەیشتن لەڕۆڵی وەچەخستنەوە وەك یەكەم دابەشبوونی كاری نێوان ژن و پیاو كەدەبێتە هۆكاری یەكەم پارادۆكسی چینایەتی، بۆ رەتكردنەوەی فۆڕمە جیاوازەكانی زاڵبوون و ملكەچی لەئاست هێز، رزگاری تەواوی كۆمەڵگە وەك ئامانجی سیاسی خۆی پێناسە دەكات. هەر لەسەر ئەم بنەمایە، بەپێچەوانەی شۆڕشی فەڕەنسا خولیای كێشانەوەی سیمایێكی تری لەجەستەی سیاسی هەیە، چونكە لەوە ئاگادارە پرسی ژن لەناو یەكتربڕی كێشە سیاسییە-كۆمەڵایەتییەكاندا زەقبووەتەوە.

لەسەر ئەم بنەمایەی ئەم دروشمە تەنانەت دێتەسەر ئەم بڕوایەش كەڕەخنەی قووڵ لەپیاوسالاری و رێكخراوە نێرسالارەكانیش ناتوانێ رێگایەك بەرەو چارەسەری وەدەست بێنێت، چونكە لەبنەڕەتەوە، خێزانیش بەرهەمهێنەرەوەی باڵادەستی و زاڵبوونی دەوڵەت یان پیرۆزییەكانی دیكە بەئامانجی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە. لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵدان بۆ گرتنەوەی پانتای سیاسی، بەواتای هەوڵدان بۆ خوڵقاندنی جەستەیەكی سیاسی بەدوور لەچەمكی زاڵبوون و باڵادەستی، دروشمێكی بەرەنگاری باوو هەڵوەشێنەرە.

سەرەڕای ئەوەی رەنگە ئەم دروشمە نیشاندەری باڵادەستی لایەنی سوبژێكتیڤ بەسەر لایەنی ئۆبژێكتیڤ بێت، یان رەهەندێكی یۆتوپیایی بەسەردا زاڵ بێت. بەڵام بەگرنگ بینینی كردەی سیاسی لەچوارچێوەی پانتایی سیاسی و لەشێوەی  كردەی رۆژانەو رادیكاڵ، جگە لەوەی كە پازدانێكە بەسەر ویستێكی سۆشیالیستیش- چونكە لەبنەڕەتدا پەیوەندی پیاوان و تەنانەت چینی كرێكاریش لەگەڵ شۆڕش، وەك پەیوەندی بۆرژوازی بچووك لەشۆڕشە- گەڕانەوەیەكە بۆ چەمكی (شا كوژی) وەك مێتافۆری باڵادەستی هێز، نەك بەسەر ژنان، بەڵكو لەفۆڕمی هەر چەشنە باڵادەستیەك.

لەوانە بوو ئەگەر (ئۆزبەك) وەك دەركەوتەی باری باو، وەك شازادەیەك، زووتر لەهەست و ویستەكانی رۆكسانا تێگەیشتبایە، سەرۆكی حەرەمسەراكەی بۆ خوڵقانی دۆخێكی تۆقێنەر لەناو كۆشكەكەی ئەركدار نەكردبایەو هاوسەرەكانی بەردەوام حەیاو پاكیزەییان بەپێی باری باوی نەریت وەك رەوشتبەرزی ژنانە، پەیڕەو كردبایە بەڵام كە ژنەكان لەپێگەو دۆخی خۆیان ئاگاداربوونەوە، چیتر ئەو نەزمە هێمایینە نەیتوانی بەردەوام بێت. دروشمەكان یان ئایدیاكان جەستەی سیاسی وێنادەكەن و ئەوكاتەی دەكەونە ناو پانتایی گشتی وەك چەك بۆ گۆڕینی باری باو دەردەكەون. دەبێ چاوەڕوان بكرێت ئاخۆ تەنینەوەی ئەم دروشمە دەتوانێ لەكردەی رۆژانەی خۆیدا، جەستەیەكی سیاسی تر بخوڵقێنێت یان نا؟

سەرچاوەكان:

Jean Jacques Rousseau, The Social Contract and The First and Second Discourses, Edited and with an Introduction by Susan Dunn with essays by Gita May Robert N. Bellah David Bromwich Conor Cruise OBrien, Yale University, Press, 2002, P: 79

*Jean-Jacques Rousseau, First and Second Discourses, p. 89;

**Rousseau, Second Discourse, p. 89, emphasis added; Oeuvres completes, vol. 3, pp. 119-120.