رێبین ئەحمەد رەشید

بەیەك وشە نەخێر هەڵەناكات، گەر بشیكات ئێمە ناتوانین بیبینین، خۆ گەر كەسێك بوێری ئەوەی هەبێت هەڵەی مەرجەع ببینێت ئەوا دەبێت لەناخی خۆیدا بینێژێت دەنا بەهاكەی بەگیانی خۆی تەواو دەبێت.

سادەترین پێناسە بۆ حكومەتی دیموكراتیك ئەو پێناسەیەیە كەپێی وایە حكومەت نوێنەری خەڵكە نەوەك خوداو رۆحی نەتەوەو بابەتی ئایدۆلۆژیی، لەهەمانكاتدا ئەم سیستمە لەهەڵەكانی خۆی پەندو وانە وەردەگرێت. هەڵەكردن و پاشان پەندوەرگرتن لەهەڵەكان و نادیدە نەگرتنیان جەوهەریترین سیمای ناسینەوەی حكومەتە یاسایی و خەڵك سەنتەر و دیموكراتەكانە.

گەورەترین سەرچاوەی ژیان و قووتی حكومەتێكی دیموكرات ئەنجامدانی هەڵەیە، بەڵام ئەوەی جیای دەكاتەوە لەحكومەتێكی دیكتاتۆرو تۆتالیتار ئەوەیە ئەم بازنادات بەسەر هەڵەكانیداو هەمیشە دەرگای بۆ رەخنەی سیاسیی و ئیداریی لەسەر پشتە، ئەگەرچی رەخنەكان لەدژی سیستمەكەش بن و تالێواری لێكهەڵوەشانەوەشی بەرن.  هەڵە بۆ ئەم جۆرە لە سیستم سووتەمەنی و ئەنەرژییە بۆ جوڵە و دەرچوون لەمەنگی، ئەویش تەنها لەپێناو چاكەو  بەرژەوەندیی گشتییدا.

كاتێك سیستمێك نیەتی ئەوە دەهێنێت لەهەڵەكانی خۆی پەند وەربگرێت، ئیدی هەموو شتێك بۆی وەك رووبارێك لەدۆخی جەرەیان و جووڵەدایە، هیچ شتێك لەشوێنی خۆی جێگیرنابێت، كە جووڵە هەبوو هیچ شتێك ئیدی جێگیرو هەمیشەیی نابێت. پەیكەری دۆگماو نەجوڵاوی فیگەرە سیاسییەكان لەمەیدانە سیاسییەكەیدا جێگایان نابێتەوە.

 كاتیی بوون و جوڵەی بەردەوامی هەموو  كەس و هەموو شتێك لەهەموو جێگایەك ئۆتۆماتیكیی دەبێتە عورفێكی چەسپاو كەس ناتوانێت لێی لابدات. ئەم جوڵە بەردەوامە وادەكات ئیدی ئاینیش وەزیفەی خۆی بگۆڕێت لەكایە ژیاریی و سیاسییەكاندا، بەپێچەوانەی ئیدیعای زۆر نووسەرو رۆشنگەری ئیسلامیست و عەلمانیی  كوردەوە، لەم جۆرە سیستمانەدا ئایین ناكرێتە دەرەوە بەڵكو تەنها وەزیفەكەی دەگۆڕێت.

لەبەرئەوەی سیتمەكە تەواو عەقڵانییە ئیدی چەمكە ئەركسەنتەرو عاتیفیی و رۆحییەكانی وەك خۆبەختكردن، خوێنڕشتن لەپێناو سیستم و دەوڵەت و نیشتمان، سووتان بۆ سیستم، چەمكەكانی شەهیدبوون، خوێنڕشتن و ئەدەبیاتی بەرگری موزەیەف بۆ سەركردەو مەرجەع و خەلیفەو سوڵتان گرنگییەكەی جارانیان نامێنێت، لەبری ئەمان ژیانسەنتەری دەبێتە عورفی جێگرەوە. لەبری ئەرك ئەمجارە ماف دێتە پێشەوە. تۆ تاكێكی خاوەن مافی پێش ئەوەی ئەركدار بیت بەرامبەر سیستمەكە. مافسەنتەریی جێ بە ئەركسەنتەریی لێژ دەكات. هەموو هەوڵێكی كودەتا گەر هەشبێت لەم جۆرە سیستمەدا بەچاكسازیی و لەبەرژەوەندی سیستمەكە كۆتایی دێت.

نهێنی سەركەوتنی سیستمە لیبراڵ دیموكراتەكانی ئەوروپا لەبەرامبەر سیستمەكانی وەك كۆمیونیزم و فاشیزم و نازیزم هەر لێرەوە سەرچاوە دەگرێت: هەڵە نادیدە ناگیردرێت و لەكەس قەبوڵ ناكرێت، هەموو شتێك لەحاڵەتی جوڵەدایە، كەس جێگیرو هەمیشەیی نییەو ئەبەدی نییە.

بەپێچەوانەوە سادەتریین پێناسە بۆ سیستمی دیكتاتۆریی یا تۆتالیتاریی ئەوەیە كەسی «مەرجەع، خەلیفە، سەرۆك، قائیدی چەرورە یا ویلایەتی فەقیێ» لەبری خەڵك نوێنەرایەتی وەهمێك دەكات  كە خۆی ناوی خودا یاڕۆحی نەتەو یا هەر ئایدۆلۆژیایەكی دیكەی لێدەنێت. هەندێك جار لەنوێنەرایەتییەوە بەرزتر دەبێتەوە بۆ باوك و باوكی رۆحیش.

لەم جۆرە سیستمانەدا نەك هەر پەند لەهەڵە وەرناگیردرێت، كەسی مەرجەع یان خەلیفە لەئەساسەوە هەر هەڵە ناكات. هەڵە واتە شكانی ئیرادەو ئیگۆی كەسی یەكەمی سیستم. ئەوەی هەیە خەڵك دەبێت ئیتاعەتی بێ چەندوچوونی مەرجەع و مەرجەعیەت بكات. ژێردەستە مافی رەخنەگرتنی نییە چونكە قەرار وایە كەسی یەكەمی سیستمەكە هەڵە نەكات، گەر هەڵەیەكیشی كرد ئەوا لەتوانای بینینی ئێمەدا نییەو بۆ ئێمە نییە هەڵە دیاری بكەین، ئەو خۆی دواتر لەگەڵ خوای خۆی چارەسەری دەكات.

دیارترین سیمای ئەم جۆرە لەسیستم وەستاویی و جێگیرییەتی. سادەتر قسەبكەین سیستمەكە دەقیق  سیستمێكی بت پەرەستە. بچووكترین بەرەوپێشچوون لەهیچ دەروازەیەك سیستمەكەوە بەدی ناكرێت، چونكە وەستاوو جێگیرە. هەموو كەس و شتێك لەجێگاكەی خۆیدا سەنگین و جێگیرە. ئەم جۆرە سیستمانە بەگوێرەی خۆیان فەلسەفەش بۆخۆیان دادەتاشن، هەندێكیان وەك خەلیفە «لای سوننە» هەندێكیان ویلایەتی فەقێ «شیعە» هەندێكی دیكەیان ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی «كوردایەتی، چەپبوون یان بلۆریتاریا» دەكەنە چەق و دەستكەلای ئارگیومێت و یارییەكانیان. 

لەم جۆرە سیستمانەدا دین هەر دینە كلاسیكەكەی جارانەو بەوەزیفە كۆنەكەیەوە دێت تەقوییەی سیستمەكە دەكات لەبەرژەوەندی و هەوەسی كەسی یەكەمی هەرەمی سیستم. تێرمەكانی شەهیدیی لەپێناو سیستم، سۆز بۆ سیستم، هۆنینەوەی شیعر بەباڵای كەسی یەكەمی سیستمەكە و تەركیزكردنەوە لەوەی كەئەم كەسە هەڵە ناكات سیمای هەرە دیاری دەبن. مادەم دین وەزیفەی خۆی لەبەرامبەر سیستەمەكەوە ناگۆڕێت هەروەك جاران تاك ئەركسەنتەرە، دەبێت بەشوێن واجباتی خۆی بەرامبەر بەسیستمەكە بگەڕێت و بەجێیانبهێنێت بەبێ ئەوەی كەس باسی مافەكانی لەبەرامبەر سیستمەكەوە بكات. تاك لێردا تاكێكی پاسیڤی ئەركسەنتەری بێ ماف و ئیرادە و خەسیوە.

لەم جۆرە سیستمە كەسی یەكەم سەنتەرانەدا هەموو هەوڵێكی چاكسازیی بەقڵپكردنەوەی سیستمەكەو كودەتاو گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر كۆتایی پێدێت. سوڕانەوە لەنێو ئەم بازنەیەدا بەردەوامە تاسیستمەكە خۆی دەگۆڕێت و دەبێتە سیستمێكی عەقڵانیی جوڵاوی كاتیی و لەنوێنەرایەتی خوداوە دەگوازێتەوە بۆ نوێنەرایەتیی خەڵك.