ئارام رەفعەت

لەم رۆژانەدا خانەوادەی ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان رایانگەیاند كە ئەو پەرلەمانتارە ژەهرخوارد كراوەو باری تەندرووستی ناجێگیرە. پێشتریش چەند ئەندامێكی باڵای حزبێكی دەسەڵات ئیدیعای ئەوەیان دەكرد كە ژەهرخوارد كراون. لەدوو دەیەی رابردووشدا، مەرگی چەند كەسایەتییەكی دیاری حزبێكی تری دەسەڵات دەنگۆو گومانی ژەهر خواردكردنی بەدوادا هات. ئەو دەنگۆو ئیدیعایانە راست بن یان نا، كاریگەری نەرێنی و نەخوازراوی لەسەر ژینگەی سیاسی و ململانێی ئاشتیانە و پرۆسەی بەدیموكراسیكردن هەیە. پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە ئەو دۆخ و فاكتەرانە چین كەسیاسییەكان ناچار دەكات ژەهر وەك چەكێك بۆ تەسفیەی نەیارو ركابەرەكانیان بەكاربێنن؟

لەبەرئەوەی هیچ كام لە ئیدیعاكانی ژەهرخوارد كردنی كەسایەتییەكانی باشور لەلایەن دادگا یان راپۆرتی پزیشكی پشتڕاست نەكراونەتەوە، بۆیە ناكرێت وەك كەیسێك بۆ گەیشتن بەوەڵامی ئەم پرسیارە سوودیان لێوەربگیرێت. لەبری ئەوە، چەند كەیسێكی بەناوبانگی مێژوویی وەك نموونە بۆ تیشك خستنەسەر زەمینەو فاكتەرەكانی پشت ژەهرخوارد كردن وەردەگرین.

كەیسی ژەهرخوارد كردنی بەرهەڵستكارەكانی پۆتین سەرنجراكێشترین كەیسی لەو جۆرەی سەدەی بیست و یەكن. پێشنیوەڕۆی یەكی نۆڤەمبەری ٢٠٠٦ ئەلێكساندەر لیتڤینێنكۆ، ئەندامی پێشووی دەزگای هەواڵگری كەی جی پی رووسی و بەرهەڵستكارێكی دیاری ئەوسای پۆتین لەهۆتێلێكی لەندەندا لەگەڵ دوو لەكۆنە هاوڕێكانیدا دیدارێكی دەبێت و چایەك دەخواتەوە. دوای نیوەڕۆكەی هەست بەو هەڵە گەورەیەی ژیانی دەكات و ئەو چایە دەبێتە دوا چا خواردنەوەی ژیانی. دواتر پزیشكەكان رایانگەیاند لیتڤینێنكۆ ژەهرخوارد كراوەو دوای چەند رۆژ گیانی لەدەستدا. ١٤ ساڵ دواترو لە ٢٠ی ئابی ٢٠٢دا، ئەلەكسی ناڤالنی، بەرهەڵستكاری قسە لەڕووی پۆتین لەفرۆكەخانەی تۆمسك و پێش چوونە ناو فرۆكەكەی چایەك دەخواتەوە. لەناو فرۆكەكەیدا باری تەندرووستی تێكدەچێت و فرۆكەكە ناچار بەنیشتنەوە دەبێت دەگەیەنرێتە نەخۆشخانە. ناڤالنی، وەك لیتڤینێنكۆ بەدبەخت نەبوو و لەمەرگێكی حەتمی رزگاری بوو. بەڵام ئەو دكتۆرە نەگبەتەی ئەو رۆژە ئێشكگری نەخۆشخانەكە بوو و پشكنین و چارەسەری بۆ ناڤاڵنی كرد دوای ماوەیەك كتوپڕو بەمەرگێكی گوماناوی دەمرێت.

كەیسێكی تری سەرنجراكێش، ژەهرخوارد كرنەكەی راسپۆتینە. لەدوا رۆژەكانی ساڵی ١٩١٦، وەك زۆرجاری تر، راسپۆتین لەلایەن هەردوو شازادەی روسیا، فلیكس یوسوپۆڤ و دەمتری پاڤلۆڤیچ بانگهێشتی كۆشكەكەیان دەكرێت. بەڵام ئەمجارە بەئامانجێكی جیاواز، بۆ تەسفیەكردنی هاوڕێ و دۆستی قەیسەرو ژنەكانی خانەوادەكەیان بوو لە رێگای ژەهرەوە. ئەو رۆژە دەبوایە راسپۆتین بمرێت، باشترین مەرگێكیش كە هەندێك لە شكۆو ئابڕوی خانەوادەی قەیسەر بپارێزێت، ژەهرخوارد كردن بوو. ژەهرێكە و لەجەوێكی هاوڕێیانەداو لەعزووری شازادەكاندا دەخورێتەوەو دواتریش رادەگەیەنرێت راسپۆتین بەمەرگی ئیلاهی ئۆغری كرد و نهێنییەكانیشی لەگەڵ خۆی دەمرن. شازادەكان كێك و شەرابی تژی لەژەهرییان خستە بەردەم راسپۆتین. ئەم بەچێژەوە كەوتە خواردنیان، بەڵام وەك ئەوەی هەنگوین نۆش بكات نەك ژەهر، بەخەیاڵیدا نایەت و بەردەوامە لە نۆشكردنی شەراب و كێك. ناچار شازادەكان راستەوخۆ دەیدەنە بەر دەسڕێژی گوللەو راسپۆتین و نهێنییەكانیش دەبنە مۆركێكی هەمیشەیی بەتەوێڵی خانەوادەی قەیسەرو پەڵەیەكی نەسڕاوەی مێژوویان.

تەسفییەو لەناوبردنی ركابەرو نەیارەكان بە ژەهرخوارد كردن دیاردەیەكی تایبەت نییە بەمۆدێرنەتەوە، بەپێچەوانەوە، لەسەدەكانی ناوەراستیش دەیان چیرۆكی بەناوبانگی ژەهرخوارد كردن تۆمار كراون، بەتایبەتی لە ئیتاڵیای سەروبەندی رێنسانسدا. بەڵام، بۆ خوێنەری كورد نزیكترین نموونەی ئەو چیرۆكانە ژەهرخوارد كردنی میر سلێمان، میری میرنشینی سۆرانە لەكۆتاییەكانی سەدەی شازدەهەمدا. میر سلێمان لەكاتی سەردانی بۆ بەغدا و دانوسانكردن لەگەڵ والی عوسمانییەكاندا، بەپیلانی والی و بە هاوكاری لەشكری ژەهرخوارد كرا. دیوە خەمناكەكانی ئەم رووداوانە فرەن، بەڵام هەرە خەمناكەكەیان غەدر و خیانەتی والی بەغدا بوو. میر بۆ دانوسان لەگەڵ والی عوسمانییەكان دەچێتە بەغداو دەبێتە میوانی والی. بەڵام والی دوور لەعورف و ئەخلاقی سیاسی و میوانداری، پیلانی ژەهرخوارد كردنی میر دادەڕێژێت . لەخیانەتی والی خەمناكتر، خیانەتی لەشكرییە لە میر. لەشكری جێی متمانە و دەستەراسی میرو سەر لەشكری سوپاكەشی بوو، ئەو متمانە و باوەی میری قۆستەوە بۆ ژەهر خواردكردنی بەو ئومێدەی ئەم لە شوێنی میر سڵێمان ببێتە میری سۆران، هەر وك والی پەیمانی پێدابوو. رەنگە ئەمە كۆنترین كەیسی ژەهرخوارد كردن و تاكە كەیسی لەوجۆرەش نەبێت لە مێژووی كورددا، بەڵام بەناوبانگترین كەیسە. شۆكی رووداوەكە و دەرهاویشتە و دەرەنجامەكانی هێندە كاریگەربوون تائێستاش هەم لەكۆنەست و لە فۆلكۆری كوردیدا بەنەمری ماونەتەوە. لەڕاستیدا ئەگەر ژەهرخوارد كردن وەك بەشێكی كەلتوری سیاسی تەماشای بكرێت، ئەوا ریشەی ئەو كەلتورە دەگەڕێتەوە بۆ پێش زایین. دوو رووداوی مێژوویی ژەهرخوارد كردن لەچوار سەدەی ێش زاییندا شایستەی هەڵوێستە لەسەر كردنن. رووداوی یەكەم ژەهرخواردنەوەی سوقراتە. سەدەی چوارەمی پێش زایین و بەدیاریكراویش لەساڵی ٣٩٩ی پێش زاییندا، مێژوو دەبێتە شاهیدی بەناوبانگترین كەیسی ژاراویكردن، ئەمیش ژەهر خواردنەوەی سوقرات، فەیلەسوفی مەزنی یۆنانی، بوو. هەرچەندە، سوقرات خۆی ژەهرەكەی ئاگاییانە خواردەوە و وەك كردەیەكی خودكوژی چاوی لێدەكرێت، بەڵام ئەو، خۆبەخشانە فەرمانی دادگای جێبەجێكرد نەك بەویستی خۆی خودكوژی بكات. دادگای ئەسینا، فەرمانی مردنی سوقراتی لەڕێگای خواردنەوەی كوپێك لەژەهری هێملۆكی دەركرد. بەگوێرەی یاساكە، سوقرات دەبوایە خۆی ئەم ژەهرە بخواتەوە، واتە خۆی ببێتە جەلادی خۆی. رەنگە، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، ئەمە ئاشكراترین و مەردانەترین شكۆمەندترین كردەی ژەهرخوارد كردن بێت. ئاشكراترین كەیسی ژەهرخوارد كردنە، چونكە سوقرات دەیزانی ئەو بادەیەی دەیخواتەوە ژەهری هێملۆكی كوشندەیە. مەردانەترینی كردەی ژەهرخواردكردنیشە، چونكە هەم لایەنی بكوژ لەڕێگای دادگایی كردنێكی ئاشكرا كە سوقرات خۆی تێیدا بەشدار بوو و بەرگری لەمافی خۆی دەكرد بڕیاری ژەهرخوارد كردنی سوقراتی دەركرد. ئەم كردەیە، شكۆمەندانەترین كردەی ژەهر خواردكردنیشە چونكە سوقرات لەپێناوی بیروباوەڕەكەیدا ئامادەی ژەهر خواردنەوەو مەرگی حەتمی بوو.

دووەم رووداوی بەناوبانگی پێش زایین دەركردنی یاسای لێكس كۆرنیلیان لەلایەن ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە. یاساكە تایبەتە بەسزادانی ئەوانەی تاوانی ژەهرخوارد كردن ئەنجام دەدەن و بەیەكەم یاسای لەم شێوەیە هەژماردەكرێت لەمێژووی مرۆڤایەتیدا. لەسەدەی چوارەم تا سەدەی یەكەمی پێش زایین، لەهەرێمەكانی ژێر قەڵەمڕەوی رۆمانەكاندا ژەهرخوارد كردن دەبێتە مۆدێكی باوی كوشتن و مۆتەكەیەكیش بۆ سەقامگیری و ئاشتەوایی بەو هۆیەشەوە ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەو ئیمپراتۆرە بەتەواوی ئاڵودە دەبێت. فراوانی ئەو شێوازی تەسفیەیە بەڕادەیەك فراوان بووە كە لەساڵی ٨٢ پێش زاییندا، ئیمپراتۆری رۆمانی ناچار دەبێت ئەو یاسایە دەربكات. دوای دەركردنی یاساكە بەدەیان تاوانبار، لەوانەی لەتاوانی ژەهرخوارد كردن تێوەگلابوون سزای مەرگیان بەسەردا سەپێنرا دوا چیرۆكی سەرنجڕاكێش. دەمەقاڵێی ژەهرخوارد كردنە لەنێوان ناسنی ئەستۆرو وێنستن چێرچڵ، كە دوو لەبەناوبانگترین سیاسییەكانی سەدەی بیستی بەریتانیان و جێپەنجەیان بەسەر مێژووی بەریتانیا و جیهانەوە هەیە. ناسنی یەكەم ژنە پەرلەمانتاری بەریتانیەو چێرچڵیش بەكاریگەرترین سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە دادەنرێت. ناسنی بەچێرچڵ دەڵێت «وینستن، ئەگەر تۆ مێردم بویتایە ژەهرم دەكردە چایەكەت». چێرچڵیش لەوەڵامدا دەڵێت «ناسنی، ئەگەر تۆ ژنم بویتایە چایەكەم دەخواردەوە». ئەگەر بەسەر دیوە گاڵتەجاڕییەكەی ئەم گفتوگۆیەدا بازبدەین ئەوا دیمەنێكی تر دەبینین، دیمەنی رق یان ترس تا رادەی بیركردنەوە لەژەهرخوارد كردنی ئەوی تر.

ئێستا دەگەڕێینەوە بۆ پرسیارە سەرەكییەكە، زەمینەو فاكتەرەكانی پشت ژەهرخوارد كردن چین؟ لەو كەیسە مێژووییانەدا كە لەسەروە ئاماژەمان پێداوە، سێ فاكتەری سەرەكی هاوبەش هەن كە وادەكەن ژەهرخوارد كردن ببێتە بەدیل و شێوازێكی گونجاوی تەسفییەو لەناوبردن. فاكتەری یەكەم رق یان ترسە لەقوربانییەكە، رق و ترسێك تا رادەی ئارەزووی تەسفییە و لەناوبردن. ئەم رقە یان ترسە، لە پۆتین بەرامبەر لیتڤینێنكۆ و ناڤالنی؛ رق و ترسی شازادەكانی روسیای قەیسەری بەرامبەر راسپۆتین و والی بەغداش بەرامبەر میر سلێمان بە ئاشكرا دەردەكەوێت. فاكتەری دووەم، متمانەیە. هەمیشە لەنێوان تاوانكار و قوربانییەكەدا متمانەیەك هەیەو تاوانكار پێویستی بەو كەشی متمانەیە بۆ ژەهرخوارد كردنی قوربانییەكەی. ئەمەش لەمتمانەی لیتڤینێنكۆ و ناڤاڵنی بەچایخانەكان، لەمیر سڵێمان بە لەشكری و والی بەغدا، لە راسپۆتین بەشازادە ‹هاوڕێ›كانیدا دەردەكەوێت. ناسنیش پێویستی بەمتمانەی ژن و مێردایەتی بوو بۆ ژەهرخوارد كردنی چێرچل. فاكتەری سێیەمیش، ونبوونی ئاسەوارەكانی ژەهرخوارد كردنە. جا چ لەبەرئەوەی زۆربەی جارەكان ژەهرخوارد كردن لەگەڵ مردنی ئاساییدا تێكەڵ دەكرێت، یان لەبەرئەوەی كەسی تاوانكار هێندە نزیكە لەقوربانییەكەوە، كەمتر شك و گومانی دەچێتە سەر. زۆربەی جارەكانیش، كەسی ژەهرخوارد كراو یەكسەر نامرێت و ئەمەش وادەكات كەس و لایەنی تاوانكار لەناو كۆمەڵێك گومانلێكراودا، ون ببێت.