عەبدوڵا كۆمەڵە

1- لەمێژووی كۆندا وڵاتێك نەبووە ناوی مەنگۆلیا بووبێت، نەتەوەیەكی یەكگرتووش نەبووە ناوی نەتەوەی مەنگۆل بێت، بەڵكو تەنها چەن تیرەیەكی دژبەیەك و ناڕێك و گرێنەدراو بەهیچ خاكێكی دیاریكراوەوە لەئاسیای ناوەڕاست بەكاری كوشتن و تاڵانی و ئەسپ بەخێوكردنەوە لەو ناوچەیە دەژیان . بەڵام لەساڵی ١٢٠٦ سەركردەیەكی مەزن بەناوی تیمۆجین كەوتە كۆكرنەوەی ئەو تیرەو بنەماڵانەو سەركردایەتیكردن و یەكیخستن و دەوڵەت و دەسەڵاتێكی بەهێزی لێ دروستكردن، پاشان سنوورو سروشتی دەسەڵاتەكەی گۆڕی و لەدەسەڵاتێكی ناوچەییەوە كەوتە داگیركرنی گەل و نەتەوەكانی ناوچەكەو ئیمپراتۆریەتێكی مەزنی بەناوی ئیمپراتۆریەتی مەنگۆلیا دروستكرد، كە لەدواییدا سنوورەكانی لەڕووباری دانوبەوە بۆ دەریای ژاپۆن و لەسنووری روسیاوە هەتا كەمبۆدیا درێژ دەبووەوەو رووبەری ئەو خاكەی كەوتە ژێر قەڵەمڕەوی ئەو ئیمپراتۆریەتەوە گەیشتە ( ٣٣٠٠٠٠٠٠) سی و سێ ملیۆن كیلۆ مەتر چوارگۆشە كەدەكاتە رێژەی ٢٢%ی سەرجەم خاكی وشكایی سەر زەوی. ژمارەی ئەوكەسانەی دەكەوتنە سنووری ئەو ئیمپراتۆریەتەوە زیاتر لەسەد ملیۆن كەس بوون . هەرچەندە دواتر ئەو ئیمپراتۆریەتە هەڵوەشایەوە، بەڵام ئێستا دەوڵەت و نەتەوەیەكی سەربەخۆی لەپاش بەجێماوە بەناوی گەلی مەغۆل و دەوڵەتی مەنغۆلیا. ٢- بەهەمان شێوەی مەغۆل و مەنغۆلیا، لەمێژووی كۆندا نەتەوەیەك نەبووە بەناوی تورك و وڵاتێكیش نەبووە بەناوی توركیا. ساڵی ١٠٣٧ سەركردەیەكی مەزن بەناوی ( تۆغرۆل بەگ ) تیرە هاوزمانەكانی ناوەڕاستی ئاسیای یەكخست و سەركردایەتی كردن و دەوڵەتێكی بەناوی دەوڵەتی (سەلجوقی )یەوە دروستكردو سنووری قەڵەمڕەوی ئەم دەوڵەتەش گەیشتە ئێران و ئەفغانستان و عێراقی ئێستاو وڵاتی شام و ئەنادۆڵ و نزیك قوستەنتینیە (ئەستەنبوڵی ئێستا)، دواتر ئەم دەوڵەتە بووە بنەمایەك بۆ درستبوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانلی كەسەرجەم وڵاتانی ئیسلام و (جگە لەئێران ) بەشێك لەوڵاتانی ئەوروپای خستە ژێر ركێفی خۆیەوە. هەرچەندە ئەم ئیمپراتۆریەتی عوسمانلیە یان دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانلی لەكۆتاییەكانی جەنگی جیهانی یەكەمدا بەدەستی وڵاتانی هاوپەیمان شكستی هێناو زەویەكانی ژێردەسەڵاتی لێسەندرایەوەو رووخێنرا، بەڵام لەمنداڵدانی ئەم ئیمپراتۆریەتەدا دەوڵەتێك دروستبوو بەناوی كۆماری توركیاو گەلێك دروست بوو بەناوی گەلی تورك. ٣- لەم دوو خاڵەی سەرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم دوو وڵات و نەتەوەیە لەبنچینەدا بەم ناوو سنوورانەی ئێستایانەوە بوونیان نەبووە، بەڵام دوو كەسێتی و سەركردەی مەزن توانیان نەتەوەو خاكیش دروستبكەن. ٤- گەلی كورد مێژوویەكی چەند هەزار ساڵەی لەناوچەكەدا هەیە، خاكی هاوبەش، زمانی هاوبەش، كەلتورو مێژووی هاوبەش، بەڵام كورد هەتا ئێستاش بەدوای ناسنامەی خۆیدا وێڵەو لەسەر خاكی خۆی بەمیوانی دەژی، سەرەڕای ئەو هەموو شۆڕش و راپەڕین و قوربانیدان و گیانبەختكردنەی لەپێناوی رزگاری و سەربەخۆییدا پێشكەشی كردووە، بەڵام هەتا ئێستاش هیچی بەهیچ نەكردووەو لەبازنەیەكی بۆشدا دەسوڕێتەوە. ئەوەی كە لەم وتارەمدا دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە ئەو دوو گەلەی لەسەرەوە باسمكردن لەبنچینەدا نە نەتەوەبوون و نە نیشتیمانێكی بەم سنورو ناوەی ئێستایان هەبووە ، واتە هیچ بنچینەیەكی بوون بەدەوڵەت بوونیان نەبووە ، بەڵام لەبەرئەوەی سەركردەو پێشڕەوی مەزنیان هەبووە ئێستا خاوەنی خاك و نیشتیمان و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیانن. بەڵام بەپێچەوانەوە كورد هەموو رەگەزە سەرەكییەكانی نەتەوەی یەكگرتوو خاك و نیشتیمانی هەیە كەبنەمای سەرەكین بۆ دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی، بەڵام هەتا ئێستا مافی ئەوەی پێنەدراوە كەدەوڵەتی سەربەخۆ دروستبكات. كەهۆكاری ئەمەش بەپلەی یەك دەگەڕێتەوە بۆ دووحاڵەت، ئەوانیش : ا. سەركردەكانی كورد ئەگەر لەخاڵێكدا بەهێز بووبێتن ئەوا لەدە لاوە خاڵی لاوازیان هەبووەو نەیانتوانیوە كاروانەكەیان بگەیەننە ئامانج، جا ئەویش بەهۆی ئەو خاڵە لاوازانەیەوە یان دوژمن لەخشتەی بردووەو خیانەتی پێكردوە یان بەفێڵ لەناویانبردوە، كەئەویش سوود لەو خاڵە لاوازەی وەرگیراوە یان دەسەڵات ئیغرای كردووەو بەهۆی گەندەڵییەوە متمانەی جەماوەرو هێزەكەی لەدەسداوە یان لەئاستی ئەو بەرپرسیارێتیە گەورەیەدا نەبووە یان سوپایەكی لەكەسوكارو بنەماڵەی خۆی لەدەوری خۆی كۆكردووەتەوەو ئەوانیش دیوارێكیان بەدەوریا دروستكردووە، كە نەیانهێشتووە وەكو پێویست ئاگای لەڕووداوەكانی خوارەوە بێت، ئیتر بەو شێوەیە وردە وردە ئەو شۆڕش و سەرهەڵدان و راپەڕینانە تووشی گەندەڵی بوونەو لەناوەوە خوراونەتەوەو لەئەنجامدا هەرەسیان هێناوە. ب. یان سەركردەی باش و بەتوانا هەبوونە، بەڵام بەهۆی خیانەتی نێوخۆوە لەناوبراون و كۆتایی بەشۆڕشەكەیان هاتووە . كەواتە بەشێوەیەكی گشتی ئەگەر لای خەڵكی سەركردەیەك هەڵبكەوێت گەل و نیشتیمان دروستبكات، ئەوا لای ئێمە هەمیشە سەركردەكان هۆكاری لەدەستدان و دۆڕاندنی نیشتیمان بوونە.