سەردار عەزیز

١٧ی مانگ رۆژی فەلسەفەی جیهانییە. بابەتی ئەمساڵ سەبارەت بەمرۆڤی داهاتووە. من لێرەدا باسی ئەوە ناكەم. لەم نووسینە كورتەدا دەمەوێت قسە لەپرسێكی ئاڵۆز بكەم، ئەویش پەیوەندی فەلسەفەو حوكمڕانییە لەدونیای ئێمەدا. زیاتر بەدیاریكراوی ئایا چۆن ئێمە حوكم بكەین یان خۆمان حوكم دەكەین، بە هەبوونی ئاگاییەك بەفەلسەفە.

فەلسەفە لەدونیای ئێمەدا مێژوویەكی كورتی هەیە، یان نیەتی. بەڵام ئەوەی من جەختی لەسەر دەكەمەوە ئەوەیە كەئێمە پێویستمان بەفەلسەفەیە بۆ حوكمڕانی، بەڵام نەك بەئەو شێوازەی كەئێستا ئێمە مامەڵە لەگەڵ فەلسەفەدا دەكەین. لێرەدا لەفەلسەفە مەبەستم كارو بەرهەمی فەیلەسوفان نیە. هەروەها مێژووی درێژی فەلسەفە نیە، بەڵكو زیاتر مەبەستم فەلسەفەیە وەك رێچكە یان میتۆد. دەمەوێت ئەم مەبەستەم بە نموونەیەك روونبكەمەوە.

چەندڕۆژێك لەمەوپێش كەسێكی بیانی پەیوەندی پێوەكردم بۆ كاركردن لەسەر راپۆرتێك دەربارەی ئازادیی رۆژنامەوانی لەسلێمانی. لەمیانی گفتوگۆكەماندا پرسێكم لەلا گەڵاڵە بوو، ئەویش چۆنێتی تێگەیشتن لەچەمكی ئازادیی لەناو كایەی یاسایەك وەك یاسای رۆژنامەگەریی و هەروەها لەناو كایەی رۆژنامەگەریی خۆیدا.

لەو كاتەدا بەكەسە بیانییەكەم گوت، قسەكردن لەسەر ئازادی رۆژنامەگەریی و رۆژنامەوانی لەكوردستان لەئێستادا لەبوارێكی تەسكدا كورت دەكرێتەوە، كە گرتن یان رێگریی لەڕۆژنامەنووسە لەلایەن دەسەڵاتەوە. ئەم كورتكردنەوەیە چەندین كێشەی گەورەی لەپشتەوەیە، كەڕاستەوخۆ پەیوەندییان هەیە بەئاستی تێگەیشتنی ئێمە بۆ ئازادی، وەك مافێك، خەسڵەتێك، پێدراوێك یان دۆخێك.

سەرەتا با لەیاساكەوە دەستپێبكەم. سەرجەم یاساكە لەسەر ئەو بنەمایە داڕێژراوە كە چۆن رێگرییەكان كەم بكرێنەوە یان نەمێنێن لەبەردەم كەسی رۆژنامەواندا. بەم پێیە ئازادی وەها بینراوە كە لابردنی رێگرییەكانە لەبەردەم كەسێكدا بۆ پیادەكردنی ئازادییەكانی، لەم كەیسەدا، ئازادیی كاری رۆژنامەوانی. دیارە كاتێك لەمێژووی چەمكی ئازادی دەڕوانیت، هەرزوو بۆت دەردەكەوێت كەئەم پێناسەیە تەنها یەك پێناسەو هەروەها تەنها یەك خەسڵەتی ئازادییە، كە لەئەدەبیاتی ئازادیدا بەئازادی نێگەتیف ناسراوە. بەكورتی ئازادی نێگەتیف یانی نەبوونی بەربەست لەبەردەم پیادەكردنی ئازادیدا. بەڵام هەرزوو بۆمان دەردەكەوێت كە ئازادی تەنها لەڕێگای نەبوونی بەربەستەوە بەرجەستە نابێت بەڵكو لەهەمانكاتدا پێویستی بەبوونی پشتیوانیشە.

پێش ئەوەی بێمەوە سەر بوون و نەبوون لەپەیوەند بەئازادییەوە. حەز دەكەم قسەیەك لەسەر پەرلەمانی كوردستان بكەم، لەپەیوەست بەپرۆسەی یاساداڕێژیدا. بەتێڕوانینێكی خێرا، هەرزوو ئەوەت بۆ دەردەكەوێت پرۆسەی یاسا دەركردن لەپەرلەمانی كوردستان، پرۆسەی رەنگدانەوەی رۆژە، بەو مانایە كاتێك لەبوارێكدا یاسایەك دەردەكرێت، ئەوا لەو ساتەدا چی دەگوزەرێت، بەبێ بیركردنەوەیەكی ئەوتۆ، دەكرێت بەیاسا. بۆ نموونە یاسای رۆژنامەگەریی، لەدۆخێكدا بووە كە سیاسییەكان و حكومەت و ئەوانیتر رێگرییان كردووە لەبەردەم رۆژنامەواناندا، ئەوانیش وەهایان زانیوە ئەگەر ئەم رێگرییانە نەمێنێت یان كەمبكرێتەوە ئەوا ئازادیی رۆژنامەوانان بەرجەستە دەبێت. ئەم تێگەیشتنە ساتەوەختییە، كاتییە، پەرچەكردارییە، لەئەنجامدا یاسایەكی سنورداری كاتی بەرهەم هێنا. تەنها رێگایەك بۆ رزگاربوون لەم دۆخە بەرتەسكیی و رۆژانەیی و پەرچەكردارە، بوونی تێگەیشتنی فەلسەفییە لەچەمكی ئازادی و هەبوونی توانایە بۆ چۆنێتی بەكاربردنی لەم دۆخەدا. هەروەها بوونی ئاگایی قووڵە دەربارەی زانیاری، داتا، چۆنێتی بەكاربردنی. لەهەمانكاتدا نەك چۆنێتی فەراهەمبونی ئازادی گرنگە، بەڵكو خودی چەمكی ئازادی گرنگە، كە چۆن مێژوویەكی درێژی هەیە لەدونیای فەلسەفەدا. ئایا رۆژنامەوان دەتوانێت ئازادبێت لەكۆمەڵگایەكدا كە ئازادی تیایدا بابەت نیە یان مژارنیە. ئایا ئازادی رەهەندێكی پیشەیی هەیە یان كۆمەڵایەتی؟ ئەگەر ئازادی رۆژنامەوانی لەبەر سودی گشتییە، ئەوا دەبێت زەمینەیەكی گشتی هەبێت هەتا ئەو كارە بەرجەستە ببێت. 

بۆ ئەوەی كەسێك یان رۆژنامەیەك بتوانێت ئازادانە كارەكەی خۆی بكات، تەنها ئەوە بەس نیە كەڕێگریی لێنەكرێت، بەڵكو لەهەمانكاتدا پێویستی بەهەبوونی كۆمەڵێك خەسڵەت و تواناو پشتیوانی و زەمینەسازی هەیە بۆ بەرجەستەكردنی ئازادی، كە بەئازادی پۆزەتیف ناوی دەبەین. ئەمە پەیوەندی هەیە بەئابوریی، ئاستی ئاگایی، ئامانج لەبەدەستهێنان و بەرهەمهێنانی زانیاریی، بازاڕ، خوێنەر.

ئێمە ئێستا دەزانین كەزانیاریی چەند ژەهرێكی كوشندەیە، بەتایبەتی لەكۆمەڵگایەكدا كە خاوەن كەلتورێكی تەواو لاوازە.  وەك دەزانین ژەهر دەكرێت بكرێت بەدەرمان یان هەروەك ژەهر بمێنێتەوە (لێرەدا دەتوانیت سود لەچەمكی فارمەكۆن ببینیت لای درێدا لەخوێندنەوەی بۆ فیدەرۆسی ئەفلاتۆن). هەروەها دەكرێت، دیالیكتیكیان (هێگڵی) بیر لەپەیوەندی نێوان ژەهرو دەرمان بكەیتەوە. لای هێگڵ كاتێك دوو دژ دەكەونە پرۆسەی دیالیكتیكەوە، ئەوا دەبنە بەشێك لەیەكتر.

دەبێت ئەوە روون بكەمەوە، لێرەدا بەهیچ شێوەیەك بانگەشە بۆ فەیلەسوفی پادشا یان فەیلەسوفی دەسەڵاتدار ناكەم، كە هەمومان دەزانین ئەفلاتۆن بانگەشەی بۆ دەكات بەوەی فەیلەسوفان عەشقە راستی و دژە چەوتین. بەڵكو مەبەستم ئەوەیە كە ئێمە بە سودبینین لە كەلتوری رۆژئاوایی دەبوو كاتێك دەكەوینە پرۆسەی یاساداڕێژی بۆ هەر بوارێك ئەوا هەوڵ بدەین كە هەموو لایەنەكانی ببینین بۆ ئەوەی كورتبین و تەسكبین و زوو ئیكسپایەر نەبین. لێرەدا مەعریفە لەبەرامبەر كاتتدا توانای بەرگریی هەیە، بەڵام پەرچەكردار توانای بەرگریی كاتی نیە یان زۆر كەمە. لەهەمانكاتدا دەبێت ئەوەش روون بكەمەوە كە من لێرەدا مەبەستم حوكمی شارەزا یان ئیدارەچێتی managerialism یش نیە. [دیارە بێگومان لەساڵانی رابردوودا چەمكی شارەزا  بووە بە چەمكێكی زاڵ، بەتایبەتی كاتێك شارەزایی بەبڕوانامە دەپێورێت، هەمووشمان دەزانین كە دۆخی بڕوانامە بەدەستهێنان لەكوردستان چۆنە]. چەندین شەپۆلی پەرچەكرداری هەیە بۆ حوكمی شارەزاو حوكمی مانیجەر لەڕۆژئاوا چ لەئاستی فیكریی و چ لەئاستی عەوام. بۆ نموونە دواكەوتوانی ترەمپ بەزۆری خەڵكانێكن كە دژ بەخەڵكانی شارەزان. [لێرەدا بواری ئەوەنیە بچینە تان و پۆی ئەو پرسە].

ئازادیم لێرەدا تەنها وەك نموونەیەك وەرگرتەوە. ئەمە بۆ هەموو بوارەكانی تر راستن. بواری ئاسایش، ژینگە، دادپەروەریی، داهات، وزە، مرۆڤ، ئاژەڵ، هەرچیەك ناوی دەهێنیت. بێئاگایی ئێمە لە كەلتورو میتۆدە فەلسەفییەكان وەهایانكردووە كە چەمكەكان و ئامرازەكان بهێنین بەڵام لەهەناو چوارچێوە باڵادەستەكانی دونیای خۆماندا بەرهەمیان بهێنینەوە. بۆ نموونە بایەخدانمان بەكەسی رۆژنامەنووس، لەبری رۆژنامەو كواڵیتی و جۆرو شێوازو دەرئەنجامەكانی، بەشێكە لەو كەلتورە زاڵەی پێگەی شەخس و كەس لەدونیای ئێمەدا. لەهەمانكاتدا فەلسەفە هاتە دونیای ئێمەوە، دیسانەوە نەك وەك نوێیەك بەڵكو وەك كەرەستەیەك بۆ درێژەپێدانی قاڵبە كۆنەكان.

وەك چۆن دەروێش و مورید شێخیان هەیە. گروپی تایبەت تایبەتیش فەیلەسوفی تایبەتیان هەیە یان ناوی چەند فەیلەسوفێكی دیاریكراو دەهێنن و دەیانەوێت لەم رێگایەوە شوناسێك بۆ خۆیان دیاری بكەن. بۆ نموونە لەزمانی گشتی ئێمەدا باوە كەدەڵێن، كابرا ماركسییە یان هێگڵییە یان فۆكۆییە یان دەروێش عەبدواللەییە.

كاتێك لەپەرلەمان بووم پرۆژەیەكم هەبوو، بۆ ئەوەی فەرهەنگ و كەلتورێك بۆ پەرلەمان بەرهەم بهێنم. بەشێكی باش كارم لەسەر كرد، كتێبی پرسە پەرلەمانییەكان كە چیەتی پەرلەمان و بودجەو دیپلۆماسی پەرلەمانی لەخۆی دەگرت، چاپ بوو. هێشتا بەشێكی زۆری نووسراوە، بەڵام زەمینەی چاپ و بڵاوكردنەوەی نیە لەئێستادا.

بە بەكاردبردنی فەلسەفە وەك میتۆد، لێرەدا نابێت سادەو ئاسان و عەوامانە بڵێین خەتای ئەمە یان ئەو. ئەمڕۆ لەدونیای میدیای كوردیدا خەتاباركردن جۆرێكە لەبازرگانی، كە دەتوانین بەبازرگانی خەتاباركردن ناوی ببەین. شەبەنگێك لەخەتابار هەن، هەریەكەو بەڕۆڵ و پێگەی خۆی، هەندێك راستەوخۆو هەندێك ناڕاستەوخۆ.

بەم پێیە دەبێت جۆری پەیوەندیمان لەگەڵ فەلسەفەدا بگۆڕین، بتوانین بەكاربەری بین نەك هەڵگری. هەروەها پەیوەندیمان لەگەڵ چیەتی و چۆنێتی كاركردنی دەزگاكاندا بگۆڕین، هەروەها لەگەڵ پیادەكردنی یاساو رێساكاندا