ڕێبین ئەحمەد ڕەشید

سەعید حەجاریان ستراتیژیستێكی سیاسیی و  مونەویرێكی ئێرانییە، باوەڕی وایە كاتێك ئێمە پارچەیەكی زێڕ یا شتێكی گرنگ و مێژووییمان لە باوباپیرانمانەوە بۆ دەمێنێتەوە زۆر بەنرخە لامان چونكە بەتەنها پارچەیەك كانزا نایبینین، بەڵكو ئەو پارچەیە گرێدراوی دونیایەك یادەوەریی و ئیعتبارو رەهەندی خێزانیی جۆراوجۆری پڕ بەهایە بە نیسبەت ئێمە. بەڵام هەر ئەو پارچەیەی كە بەلای ئێمەوە زۆر گرنگە كاتێك دەیبەینە بازاڕ بۆ لای زێڕنگەرێك ئەو زێڕنگەرە بەبێ ئەوەی حیساب بۆ ئەوە بكات ئەو پارچە كانزایە چ ئیعتبار و تایبەتمەندێتییەكی هەیە لای ئێمە كانزاكە بە گوێرەی بازاڕی ئەو رۆژە هەڵدەسەنگێنێت و  نرخێكی لەسەر دادەنێت. ئەو ناتوانێت لەوە بگات ئەو پارچەیە چەندە لای ئێمە بەنرخە، چونكە وەك مانا لەكانزایەك زیاتر ناگەیەنێت بۆ بازاڕەكەو لەباشترین حاڵەتیشدا ئەو وەك ماددەیەكی بێ شكڵ شێوەو خام دەیبینێت چونكە كە لە تۆی كڕی خێرا دەیتوێنێتەوە و بەگوێرەی بازاڕ و ڕۆژەكە و ویستی بازاڕ شكڵ و شێوازی نوێی لێ دروستدەكاتەوە.

دۆخی سیاسی و  ژیاریی كۆمەڵگاكانیش زۆر نزیكە لەم بۆچوونەی حەجاریانەوە. زۆرجار دین، ئایدۆلۆژیا، زۆر بۆچوونی سیاسیی و فیكریی بەنیسبەت ئێمەوە ماناو دەلالەتی زۆر گرنگ و  نەجوڵاوو تایبەتیان هەیە، تا لەدەست خۆمان زیهن و دڵی خۆماندان زۆر گەورەو مانادارن، هەر ئەوەندەی رازی بووین بەوەی بیانكەینە كەرەستەی سەوداو مامەڵەو لاریمان نەبوو لەوەی بیانبەینە نێو بازاڕی رۆژ بۆ ئاڵم و ساتم و بوونە كەرەستەی دانوستاندن، ئەوا دەبێ قەبووڵی ئەوە بكەین وەك كاڵایەكی بێلایەن و موجەڕەدی رۆژەكە تەماشا بكرێن و هیچ جۆرە ئیعتبارێك بۆ ئەو مانا قوڵانە دانەندرێت كە ئێمە لەسەر ئەو بۆچوونە یا ئەو ئایدۆلۆژیایە هەڵمانچنیوە.

ترسناكترین شتێك بشێت مرۆڤ بیكات ئەوەیە ئەو شتە یا ئەو بۆچوونەی كە ئێمە بەپیرۆزو گەورە و ماناداری دەزانین «جا ئەو بۆچوونە بەتەحقیق پێی گەیشتبین یا بەمیرات بۆمان مابێتەوە» ببەینە سەر سفرەی مەزادخانەكانی كۆمەڵگاو حەڕاجیان بكەین و بشمانەوێت بەو ئەندازەیەی ئەم بۆچوونە لای ئێمە مانادارە لای كڕیارەكانیش مانای هەبێت نرخی خەیاڵییان لەسەر دابنێین بۆ ئەوەی ئەوان بەونرخانەی ئێمە دەمانەوێت كڕیار بن نەوەك بەو نرخەی بازاڕو رۆژەكە دەیدات.

 ئەم چاوەڕوانییە لە فرۆشتنی كاڵاكەت چاوەڕوانییەكی بێهودە و تا ئەندازەیەیكیش مەترسیدارە.  مەترسیدارە چونكە تۆ دێیت و دەتەوێت ماركێتینگێكی چونیەك بكەیت بۆ شتێكی وەك ئیعتیبار تا لای هەموو كڕیارەكانت وەك ئەوەی كە لای خۆت هەیە بەماوەیەكی كەم دروست ببێت و ویست و ئیرادەتی ئەوەت دەبێت بۆ ئەوەی كۆی دەستەجەمعی كۆمەڵگا بەو تێزەی خۆت رەنگڕێژ بكەیت، دیارە ئەم شتەش تا ئەندازەی مەحاڵ نەكردەیە، تۆ لە ساخكردنەوەی كاڵایەكدایت من ناتوانم بەو ئەندازەیەی كە بۆ تۆ كرنگ و گەورەیە لێی تێبگەم و بۆ من گرنگ بێت. لە وەها دۆخێكیشدا دوو ئەگەر دێنە پێشەوە:

یەكەم/ یان ئەوەیە تۆ بە دڵێكی شكاوەوە كاڵاكەی خۆت هەڵدەگریتەوە و دەگەڕێیتەوە ماڵەكەی خۆت و لەوە دەكۆڵیتەوە ئایا خەڵك بۆ لەگرنگی ئەم كاڵایە تێناگات؟ پرسیاری ئەوە دەكەیت كە داخۆ  كێشەكە لەكاڵاكەیە یا لەتێگەیشتنی خەڵك، لەخۆت دەپرسیت كەئایا مارگێتینگی من باش نییە یا بەباشی نابیندرێت یا كێشە لەكاڵاكەدایە! رێگای تەحقیقكردن و خەڵوەتنشیی و دووبارە پێداچوونەوە دەگریتەبەرو ئەمجارە چاوەڕوانییەكی زیادە لەپێویست و گەورەی لەشێوەی چاوەڕوانییەكەی سەرەتات بەشانی خەڵكدا هەڵناواسیت.

دووەم/ رێگا مەترسیدارەكەی بەكارهێنانی زەبروزەنگ و بەزۆر قەبوڵكردن هەڵدەبژێریت، وا لەكۆمەڵگا دەكەیت لەڕێگای هێزەوە شتێكی ناسكی وەك  ئیمانی دینی، ئایدۆلۆژیای سیاسیی، یا هەر بۆچوونێكی دیكە كەخۆت خاوەندارێتی لێدەكەیت هەڵبژێرن. ئامادەیت بۆ ئەم كارە خوێن بڕژیت بۆ ئەوەی خەڵك ئەگەرچی لەڕووكاریشدا بووە بەشان و باڵای كاڵاكەی تۆدا هەڵبدەن و ئیدیعای ئەوە بكەن بە ئەندارەی جەنابت لەگرنگیی و جوانیی و ماناداریی ئەو كاڵایە تێبگەن. لێرەوەیە ناشیرینترین جۆری نیفاقی دەستەجەمعیی كۆمەڵایەتی درووستدەبێت. ئەم  جوڵەیە هۆكاری سەرەكیی دروستبوونی كۆمەڵگای مونافیقە.

ئەمجۆرە مامەڵەیە لە دیندار داعشی عێراق و  و قاعیدە و تاڵیبانی ئەفغانستان و و بۆكۆحەرامی نەیجیریا و لەنموونە بەهێزەكەشیدا حكومەتە دینییە فاشیلەكانی وەك سوودان و ئێران و سعودیە زیاتر ئەنجامێكی دیكەی نابێت، هاوكات لەسیكۆلاریزمدا لائێستەیەكی پەڕگیرو خوێنڕێژی وەك ئەوەی كەمالیزمی موستەفا كەمال ئەتاتورك و لەناسیۆنالیزمیشدا عروبەیەكی مەترسیداری وەك ئەوەی سەدام و حافز ئەسەد زیاتر شتێكی دیكە بەرهەم ناهێنێت.

بەداخەوە ئەمڕۆ دین بە گشتیی و ئایینی ئیسلامیش بەتایبەتی لە كۆمەڵگادا لەبری ئەوەی سەرەتا وەك شتێكی فەردیی و تەحقیقیی لێی بڕواندرێت، كراوەتە كاڵایەكی سەوداو مامەڵەو لەحەڕاجخانەكانی دونیادا زۆر بەخراپی بۆ یارو نەیار نمایش دەكرێت و ریكلامی ئاست نزمی بۆ دەكرێت. دیندارەكان لەسەرێكەوە رازین بەوەی دین بكەنە كاڵایەكی بازاڕیی و لەسەرێكی دیكەشەوە رازی نین ئەهلی بازاڕ وەك كاڵایەكی بێلایەن تەماشای بكەن، ئەمە خۆی لەخۆیدا موفارەقە و پارادۆكسێكی زۆر بێمانایە. لەسەرێكەوە دەیانەوێت ئەهلی بازاڕ بەهەمان رێژەی ئەو تەحقیق و وەهم و گرێ و پێشداوەریی و پێشگریمانانەی كە ئەمان بەتەمەن و پاشخانێكەوە دەستیانكەوتووە بۆ دینەكە، كڕیارانیشی راستەوخۆ بێ چەندوچوون هەیانبێت بۆی، لەسەرێكی دیكەشەوە ناتوانن لەوە بگەن كە ئەم كاڵایە مادەم هاتۆتە نێو بازاڕەوە دەبێت لێگەڕێین ئەهلی بازاڕ خۆیان نرخی لەسەر دابنێن، سەودای بكەن و هەندێكجار بەدڵیشیان نەبێت و بیدەنەوە بەسەر خۆتدا. بەڵام ئەمان هەرگیز رازی نین بەوەها قەزاوەتێك. تۆ دەبێت یان هەر لەسەرەتاوە رازی نەبیت ئەم كاڵایە كەنرخێكی زۆر گەوەرەی لای خۆت هەیە بێتە بازاڕەكەوەو سەودای پێوە بكرێت، یا كە هێناتە بازاڕەكە دەبێت رازیبیت كاكی زێڕنگەر لێی بكۆڵێتەوە و بێلایەنانە بەبێ ئەوەی حیساب بۆ ئیعتبارەكەی لای تۆ بكات لێبكۆڵێتەوە و بەنرخی ڕۆژ و بازاڕ نەوەك بەو نرخەی تۆ لەسەری دادەنێیت لێتی بكڕێت..

لەم سەردەمە ئاڵۆزەی عەقڵی مرۆڤ و زانستدا كاڵایەكی»گرنگی» وەك دین بەبۆچوونی بەندە نابێت بهێندرێتە بازاڕەكانی سیاسەت و بەڕێوەبردنەوە، بەڵام كە هێنرایە ئەو بازاڕەوە دەبێت خاوەندارێتی لەسێ پایەی زۆر گرنگ بكات دەنا قڵپ دەبێتەوە بەسەر خاوەنەكەیدا و بەتەواوی نائومێدی دەكات، ئەو پایانەش:

یەكە/خاوەندارێتی لە لانێكی كەمی لۆژیك و عەقڵانییەت بكات. نەكەوێتە پارادۆكسی بازاڕەو ئیعتبارەوە، كە هاتیتە بازاڕ دەبێت ئوبجێكتیڤیانە مامەڵە بكەیت و بەیاساكانی بازاڕ رازیبیت و ئیعتیباراتە كەسییەكەت نەكەیتە چەقی ململانییەكانت.

دووەم/ بتوانێت ئاسوودەیی رۆحیی و ویژدانیی و دەروونی لەدەرەوەی وەهم و خۆشباوەڕیی و ببەخشێت بەخاوەنەكەی و گرەنتی ئەوەش بكات هەمان ئاسوودەیی دەدات بەكڕیارەكەی.

سێیەم/گرەنتی بدات كە زیانی بۆ كۆی كۆمەڵگا نابێت بەهەموو رەنگەكانییەوەو ئازاری خەڵك  نادات.

كورتەی هەموو ئەم باسە لای مەحوی تەنها دوو نیوە دێڕ زیاتر نییە:

لە سوقی دەهردا، دووكانی هەر كەس موددەتی عومرە

گوهەردانە بە پشكڵ دانە «مەحوی» مامەڵەی مەخلووق!