بەشی یەكەم

سەرمایەداران و سیاسییەكان و دەوڵەتمەداران لەدانانی پلان و پڕۆگرامی گەمژاندنی گەلەكەیاندا زۆر زیرەكن.  بۆ ئەمەش بەگوێرەی گرفتەكان و گەورەیی و بچووكییان كار لەسەر ئەو پلانانە دەكەن.  كۆبوونەوەكانی لوتكەی كەشوهەواش یەكێكە لەو پلانانە، بەڵام نەك هەر هاوكاری كەمكردنەوەی پیسی ژینگە ناكات بەڵكو خودی پرۆسەكە و كۆبوونەوەی ئەو هەموو كەسە پیسخۆر و پیسڕەفتارانە لەو وڵاتەدا،  ژینگە ئەوەندەی دیكە پیس دەكات.
كۆبوونەوەی ئەمساڵ لەڕۆژی 06/11 كەبیستوحەوتەمین جارە، لەشاری شەرم ئەلشێخی میسر، بەبەشداری  زیاتر لە 44 هەزار كەس كە لە 176 وڵاتەوەن و نزیكەی 140 لەسەرۆكانی ئەو وڵاتانە  دەستیپێكردو نزیكەی دوو هەفتەی خایاند. هاوكاتیش  زیاتر لەلایەن 630 لۆبیچی كۆمپانیاو پیشەسازییە سەرەكییەكانەوە دەوریان گیراو دەیانەوێت كارایی خۆیان بۆ بەرژەوەندی ئەو كۆمپانیایانەی كە نوێنەرایەتیان دەكەن لەسەر بەشداربووانی كۆبوونەوەكە دابنێین. 
ئەوەی كە =حوكم دەكات، ئەوەی فەرمان دەدات، ئەوەی لەپشتی حوكمڕانی و دەسەڵاتەوەیە كۆمپانیا گەورەكانن بەهەموو جۆرێكیانەوە، ملیۆنەرو ملیاردەرەكانن  هەر ئەمانیشن رۆڵی سەرەكییان لەپیسكردن و ژەهراویكردنی ژینگەدا هەیە، هەر ئەمانن هۆكاری وشكەساڵی و لافاوو تۆفان و زریان و گەرمای لە رادەبەدەری هاوینان كە لەزۆر شوێندا دەبێتە هۆی ئاگركەوتنەوە و لەدەستدانی زۆر زیندەوەر بەمرۆڤیشەوە و سوتانی دارستان و جەنگەڵەكانیش.
ئەوە راستییە كەهەموو ئەم زاتانە لەژێر فشاری خەڵك و گروپەكانی دۆستی ژینگە و بەرگری لەكەشوهەوا دەیانەوێت هاوسەنگییەك لەنێوانی پاراستن و پاكی ژینگەو بزنسدا، بەواتایەكی دیكە لەنێوانی ژینگەو زیاتری پارەو قازانج و سەرمایەدا بكەن، بەڵام كۆبوونەوەكانی پێشتر و بڕیارەكانی حزبانی حاكم و راگەیاندنەكانی كۆمپانیاكان و سەرمایەداران سەبارەت بە هەڵكشانی پشكی قازانج و سەرمایەیان جگە لەپیستركردنی زیاتری ژینگەو وێرانكردنی، پێچەوانەیەكمان ناداتە دەست.  تێگەیشتنی ئەمەش ئاسانە : بزنس لغاو ناكرێت ، سەرمایە و سامان سنوری نییەو  راناگیرێت، هاوسەنگی لەنێوانی بزنس و ژینگەدا نییەو ناكرێت و بەدوو ئاراستەی دژ بەیەك دەڕۆن و بۆ هەمیشەش لەیەكدی دوور دەكەونەوە.
بێگومان زۆربەی زۆری كۆمپانیاكان و سامانداران و سەرمایەداران ئەوروپی و ئەمریكی و كەنەدیی و هیندی و چینین كە ئەم كارەساتە بۆ خەڵكی دەخوڵقێنن.  بەڵام ئەوەی ئاشكرایە كە كارەساتەكە بەسەر وڵاتانی دەرەوەی خۆیان دەهێنن زیاتر لەخۆیان.
با داتاكان خۆیان بدوێن:. 
داتا نوێیەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە تاساڵی 2030 ساڵانە نزیكەی دوو ترلیۆن دۆلار (1.75 ترلیۆن پاوەند) پێویست دەبێت بۆ یارمەتیدانی وڵاتانی ئابووری دواكەوتوو بۆ كەمكردنەوەی دەردانی گازی كاربۆن و رووبەڕووبوونەوەی كاریگەرییەكانی تێكچوونی كەشوهەوا.  ئەو پارە نەختینەیە پێویست دەبێت بۆ ئەوەی وڵاتانی هەژار بتوانن لەسووتەمەنی بەردینی (Fossil fuel) دوور بكەونەوەو وەبەرهێنان لەوزەی نوێبوونەوە و تەكنەلۆژیای تری كەمكار بۆن بكەن و رووبەڕووی كاریگەرییەكانی كەشوهەوای ناجۆرو توند ببنەوە. ئەمە راپۆرتێكە كە بەهاوبەشی لەلایەن حكومەتی بەریتانیاو میسرەوە راسپێردرابوو تاكو لەلوتكەی كەشوهەوای نەتەوەیەكگرتووەكانی Cop27 پێشكەش بكرێت .
ئەم بڕە پارەیە زەروورە بۆ گەشەی ئابوورییەك كە لەسەر بناغەی كەمی كاربۆن و  یارمەتیدەر دەبێت بۆ دەرهێنانی ملیارەها كەس لەهەژاری و رەخساندنی هەلی كار و كەمكردنەوەی دەردانی گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن. هەروەها بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ كاریگەرییەكانی قەیرانی كەشوهەوا، بۆ نموونە لەڕێگەی دروستكردنی ژێرخانی بەهێزترو پاراستنی وەك دیواری دەریاو سیستەمی ئاگاداركردنەوەی پێشوەختە.
تەواوی كیشوەری ئەفریقا بەرپرسیارە لەكەمتر لە 4%ی دەردانی گازی ژەهراوی مێژوویی جیهانی، لەگەڵ ئەوەشدا خەڵكی ئەفریقا قورسایی قەیرانی كەشوهەوا لەئەستۆ دەگرن. ئەمە زیانێكی گەورەیە بەكۆمەڵی ئەو وڵاتانە و ئابوورییان.

بەهۆی گۆڕان و خراپی كەشوهەواوە لەسەرانسەری ئەفریقا، پێشبینی دەكرێت كەمیی ئاو لەم دەیەیەدا تا 700 ملیۆن كەس ئاوارە بكات و 150 ملیۆن كەسی لەئەفریقا خستووەتە بەردەم  مەترسی برسێتییەكی زۆرەوە.
ئەفریقا (  The Horn of Africa ) خراپترین وشكەساڵی لەماوەی 40 ساڵدا بەخۆیەوە دەبینێت، زیاتر لە 50 ملیۆن كەس بەدەست برسێتیەوە دەناڵێنن، دڵنیا نین لەكوێوە ژەمی داهاتوویان دێت.  سەرباری ئەوەش  116 ملیۆن ئەفریقی لەم دەیەیەدا رووبەڕووی مەترسی توندی خراپی كەشوهەوا دەبنەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاكانەوە.
فرۆشتنی شوێنە سروشتییەكان كەخەڵكە ئەسڵییەكەی لێدەژین بەپارەیەكی ڕەمزی یا هەروەكو خەڵاتیی بە كۆمپانیا گەورە بییانیەكان یاخود ساماندارانی نێوخۆ، خەڵكەكەی وڵاتی كینیای تووشی نەگبەتی گەورە كردووەتەوە.  هەر بۆ نموونە پرۆژەی كێڵگەی بای دەریاچەی توركانە لەباكووری كینیا لەسەر خاكی خەڵكە ئەسڵییەكەی دروستكراوە دوای ئەوەی 40 هەزار دۆنم زەوی رادەستی كۆمەڵەیەكی وەبەرهێنەران كرا بەبێ ئەوەی راوێژ بە كۆمەڵگە شوانكارییە ئەسڵییەكەی  بكرێت كە بۆ سەدان ساڵ – ئەگەر هەزاران ساڵ نەبێت – بە شێوەیەكی بەردەوام لەسەر زەوییەكە ژیاون و كشتوكاڵیان كردووە. ئەم پرۆژەیە، پرۆژەی نوێكردنەوەی وزە  گەورەترین پڕۆژەی ئەفریقایە، بووەتە هۆی كۆچی زۆرەملێ، ململانێ، توندوتیژیی جێندەری، نائاسایشی ئاوو خۆراك و هەروەها تێكچوونی نەریتی كولتووری و زمان بەهۆی لێشاوی كرێكارانی بیناسازییەوە.
ئەمەی كەدەكرێت  تەنها گواستنەوە بەرەوپێشەوەچوون نییە، ئەمە «دەستبەسەرداگرتنی زەوییە” جۆن تینگۆی تەمەن 47 ساڵ لەبزووتنەوەی خەڵكە ئەسڵییەكە  بۆ پێشخستنی ئاشتی و گۆڕینی كاریگەری ململانێكان لەباكووری كینیا وای وت « ئەگەر تۆ مافە سەرەتاییەكانی خەڵك پێشێل بكەیت و كۆمەڵگاكان هیچ سوودێكی لێنەبینن، هەرگیز ناتوانرێت دادپەروەرانە بێت».
سەرمایەدارانی ئەفریقاو زۆرێك لەدەسەڵاتداران لارییان نییە بەوەی كە كۆمپانیاكانی گازو نەوت لەوێ دەست بەكاری پشكنین و دەرهێنانی نەوت و غاز دەكەن ، چونكە ئەوان دەڵێن كە ئەو پارەیە پێویستە بۆ چارەسەری نەخۆشی و فراوانكردنی  خەستەخانە و زیادكردنی ژمارەیان، هەروەها بۆ كردنەوەی قوتابخانە و نەهێڵانی نەخوێندەواری. لەبەرانبەر ئەمەدا زۆرێك لە شارەزایان و چالاكوانانی كەشوهەوای ئەفریقا دژی فراوانبوونی گاز لەم كیشوەرەدا قسە دەكەن. ئەوان دەڵێن پێناچێت هەژارانی ئەفریقا هیچ سوودێك لەم غازە ببینن، كە پێدەچێت لەلایەن كۆمپانیا فرەنەتەوەییەكانەوە هەناردە بكرێت بۆ دەرەوەی وڵات بۆ بەرزترین نرخ، قازانجەكانیش دەگوازرێنەوە بۆ دەستەبژێرانی وڵاتەكان. هاوپەیمانییەك كە لەدەیان گروپی كەشوهەوای ئەفریقا پێكهاتووە لەنامەیەكی كراوەدا لە چوارچێوەی هەڵمەتێكدا بە ناوی «Dont Gas Africa» نووسیویەتی: «هەنگاونان بۆ غاز لەئەفریقا مەترسیدارو كورتبینییە».
وڵاتێكی دیكە لەئەفریقا كۆماری دیموكراتیی كۆنگۆیە كە خۆی  نزیكەی سێ دەیە لەجەنگ و ململانێی سەختدا بووە و بەرگەی گرتووە ، لەو وڵاتەدا ساڵانە تا پێنج هەزار منداڵ دەبنە سەرباز.  ئەمە نەبێت ئەم وڵاتە هەژار بێت،  بەڵكو  وڵاتێكە پڕە لەكانزای  بێئەندازەو چارەسەری كەشوهەوای داهێنەرانە.  دووەم گەورەترین دارستانە باراناوییەكانی جیهان دوای بەرازیل و ئەندەنوسیا ئەوێیە. كۆگایەكی گەورەی كۆبالت، مس و ئەلەمنیۆمی تێدایە – ئەوانە  ئەو كانزایانەن كە پێویستن بۆ گۆڕانكارییە سەرەكییەكان كەپێویستمانە بۆ وزەی نوێبووەوەو ئابووری دیجیتاڵی. دارستان و جەنگەڵەكانی كۆنگۆ توانای هەڵمژینی نزیكەی 1.2 ملیار تەن دووەم ئۆكسیدی كاربۆنیان لەساڵێكدا هەیە  كەدەكاتە لابردنی لە  4%ی دەردانی گازی ژەهراوی جیهانی.
لەپاكستان لەسەرەتای ئەمساڵدا، لافاوێكی توند سێیەكی تەواوی وڵاتەكەی ژێرئاو خست و زیاتر لە هەزارو 700 كەسی كوشت.  
بانكی نێودەوڵەتی كۆی زیانەكانی ئابووری بەهۆی ئەوەوە مەزەندە دەكات بە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار (26 ملیار پاوەند) .  هەروەها  ئاوەدانكردنەوەشی 16 ملیار دۆلاری دیكەی تێدەچێت. ئەمە لەكاتێكدا كە ئەم وڵاتە تەنها بە 0.3%ی دەردانی گازی ژەهراوی جیهانی بەشداری كردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا وەك كینیاو سۆماڵ، ناچارە بەڕێژەی ئەو گازە گەرمخایەنانەی كە لەلایەن وڵاتانی دیكەوە بەرەڵای دەكەن پارەبدات.  لەمەش زیاتر، ئەم وڵاتانەی كە ئاوا باجی سەرەكی وڵاتانی پیشەسازی پێشكەوتوو دەدەن سەرچاوەیان نییە بۆ ئەوەی پارەی ئەو زیانانە بدەن كە بەسەریاندا دەسەپێنرێت.  
بەڵام كاتێك ئەڵمانیا لەساڵی 2021دا تووشی لافاوێكی ترسناك بوو، حكومەت توانی دەستبەجێ 30 ملیار یورۆ ( 26 ملیار پاوەند) تەرخان بكات بۆ ئەوەی پارە بدات بۆ دووبارە ئاوەدانكردنەوەی ئەو شارۆچكەو ژێرخانانەی كە بەهۆی لافاوەكەوە لەناوچوون.  كەچی و ڵاتی  پاكستان ناچار بووە پشت بە بانگەوازێكی فریاگوزاری نەتەوە یەكگرتووەكان ببەستێت كە تەنها بڕی لە 34% پارەی بۆ دابین دەكرێت. مۆزەمبیق ناچار بوو قەرزێكی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی وەربگرێت بۆ ئەوەی یارمەتی بدات لەپێدانی پارەی چاكبوونەوە لەدوای زریانەكەی ‹ ئیدای ‹  ساڵی 2019، ئەمەش وڵاتەكەی زیاتر پاڵنا بەرەو خراپتر بەناڕەحەتی قەرزەكانیەوە كە لەبەرزبوونەوەدایە.
سەرۆكوەزیرانی پاكستان، شێهباز شەریف كە بەشداری لەكۆبوونەوەكەدا كرد سەرەڕای داتاكانی سەرەوە ئاماژەی بەوەشكردووە» لافاوە كارەساتبارەكان كاریگەرییان لەسەر 33 ملیۆن كەس هەبووە، كە زۆرینەیان  ژن و منداڵەكانمان بوون.  بارانبارینەكە حەوت جار زیاتر لە تێكڕای بارینی بارانی پێشتر بووە كە لەباشوووردا باریون.  ئێمە هەوڵێكی زۆرماندا بەڵام هێشتا لافاوەكان ئەوەندە گەورە و تووڕە بوون  زیاتر لە 8,000 كیلۆمەتر رێگا كانزاییەكانیان هەڵتەكاندو زیانیان  زیاتر بە 3,000 كیلۆمەتر هێڵی شەمەندەفەرەكانمان گەیاند. هەروەها چوار ملیۆن دۆنم زەوی بەرهەمهێنەریان شۆردەوە، پاكستانیان وێران كرد”  وتنی ئەمانە، دانیشتوانی هۆڵەكەی سڕو بێدەنگ كرد.
بەشێكی زۆری ئەم هەژارییە لەدەرەقەت نەهاتنی كارەساتە سروشتییەكانن،  میراتی دەرهێنانی كانزا بەهادارەكانن و تاڵانكردنی كۆلۆنیالیزمن كە لەلایەن وڵاتانی دەوڵەمەندەوە وایكردووە وڵاتانی وەك پاكستان، كینیا و مۆزەمبیق بێ سەرچاوەی پێویست بتوانن لەبەرامبەر گۆڕانی توندی كەشوهەوادا رووبەڕوو ببنەوە.  لەكاتێكیشدا ئەم وڵانە پارەی چارەسەركردنی ئەنجامكارییەكانی رووداوە توندەكانی كەشوهەوایان نییە، بۆیە هیوایەكی كەم هەیە بۆ ئەم وڵاتانە تاكو لەچەند دەیەی داهاتوودا بژین.
وەكو لەسەرەتادا پەنجەم بۆ راكیشا دروستكردنی ئەم كارەساتانە دەستكردن نەك خواكرد، دەستكردی كۆمپانیا گەورەكانن، سامانداران و سەرمایەدارانن.  بێگومان زۆرێك لەبزنسەكان لەبچووكیانەوە بۆ گەورەیان تادەگاتە گواستنەوەی میوەو خواردەمەنییەكانمان بەترێلە و بە پاپۆڕ و بەفڕۆكە لە وڵاتانی دوورەدەستی وەكو ئەمەریكای لاتین و ئەفەریقا و خۆرهەڵاتی ناویین و ئەوانی دیكە، رۆڵی سەرەكییان لەپیسبوون و ژەهراویبوونی ژینگەدا هەیە.  
تێبینی: نووسینی ئەم وتارە بەرهەمی خوێندنەوەی زیاتر لە 20 وتارو تووێژینەوەیە. بەپێویستم نەزانی لەدامێنی وتارەكەوە ئاماژەیان پێبكەم، بەڵام هەر خوێنەرێك بەگومانە لەئامارو بەڵگەكان دەتوانێت لەمێسنجەرەوە یاخود بەئیمەیل ئاگادارم بكاتەوە تاكو هەندێك لەو سەرچاوانەی بۆ بنێرم.