شۆڕشی پیشەسازی یەكەم لەنێوان ساڵانی ١٧٦٠-١٨٤٠ دەگرێتەوە، دیارترین داهێنان و سیمای ئەو شۆڕشە درووستكردنی بزوێنەری هەڵمی و شەمەندەفەر بوو. ئەوەش بووە هۆكاری كەمكردنەوەی پشتبەستن بەهێزی ماسولكەی مرۆڤ و ئاژەڵ لەكاركردن و كشتوكاڵ و بەرهەمهێنان. لەو سەردەمەدا كۆچ لە لادێكانەوە بەرەو شارەكان دەستپێدەكات و شارەكان گەورەتر دەبن و دابەشبوونی كار زیاتر دەبێت. هەروەها سەرەتایەك بوو بۆ گۆڕانكاری گەورە لەهاتوچۆكردنی مرۆڤ لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر، سەرچاوەی وزە خەڵوز بوو لەو سەردەمە. شۆڕشی پیشەسازی دووەم لەكۆتاییەكانی سەدەی ١٩و سەرەتاكانی سەدەی ٢٠، دیارترین داهێنان و سیمای بریتی بوو لەكارەباو سەرهەڵدانی كارگەی گەورەو بزوێنەری سووتانی ناوەكی، لێرەوە فڕۆكەو ئۆتومبێل داهێنران، سەرچاوەی سەرەكی وزە لەخەڵوزەوە بوو بەنەوت. بەرهەمێنان لەوڵاتانی رابەری شۆرشی پیشەسازی دووەم، زۆر زیاترو فراوانتر بوو، بۆیە دەبوو بەكاربەرو بازاڕی گەورە بدۆزرێتەوە، كەرەستەی خاویش زیاتر بگەنە ئەو وڵاتانە. ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ داگیركارییەكانی وڵاتانی ئەوروپی بۆ ناوچەكانی تر. 
شۆرشی پیشەسازی سێیەم، لەماوەی نێوان دوای جەنگی دووەمی جیهانی تاكۆتاییەكانی سەدەی ٢٠ بەردەوام دەبێت.  گرنگترین خاسیەت و داهێنانی ئەم شۆڕشە بریتییە لەسەرهەڵدانی كۆمپیوتەرو نیمچە گەێنەرەكان (semiconductors-أشباە الموصلات (بەژمارەكردن و ئینتەرنێت. كە بووەهۆی گۆڕانكاری گەورە لەگەیشتن بەزانیاری و لێكدانەوەیی و هەڵگرتنی و گواستنەوەی بۆ هەموو شوینێك لەماوەیەكی كورت. تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و سێرڤسەكانی ئینتەرنێت سەر بەگەشەسەندوترین قۆناغی ئەم شۆڕشەن. 
شۆرشی پیشەسازی چوارەم (4IR) لەسەرەتاكانی ئەم سەدەیە دەستپێدەكات و تائێستا لەقۆناغی سەرەتای ئەم شۆڕشەین. سەرۆكی كۆڕبەندی ئابووری جیهان، كلاوس شواب، لە ٢٠١٦ لە كۆڕبەندی داڤۆس بۆ یەكەم جار ئەم دەستەواژەیەی بەكارهێناو هەمان ساڵ كتێبە بەناوبانگەكەی بەناونیشانی (شۆڕشی پیشەسازی چوارەم) بڵاودەكاتەوە. شواب لەپێشەكی كتێبەكەیدا دەڵێت "ئێمە لەسەرەتای شۆڕشێكین گۆڕانكاری ریشەیی بەسەر ستایلی ژیان و كارو هەڵسوكەوتمان لەگەڵ ئەوانی تر دەهێنێت، شۆڕشی پیشەسازی چوارەم، لەڕووی قەبارە و فراوانی و ئاڵۆزییەوە، لەهیچ شتێكی تر ناچێت كە مرۆڤایەتی پێش ئەم شۆڕشە ئەزموونی كردووە".  شۆڕشی چوارەم درێژكراوەی شۆڕشەكانی پێشتر، بەتایبەت شۆڕشی سێیەمە، بەڵام زۆر پێشكەوتووتر و ئاڵۆزترو فراوانتر و وردترو كاریگەرتر. بۆیە لەگەڵ ئەوەی درێژكراوەی شۆڕشەكانی پێش خۆیەتی، بەڵام جیاوازی جەوهەریشی لەگەڵیاندا هەیە.
دیارترین خاسیەت و داهێنانەكانی ئەم شۆڕشە بریتییە لەزیرەكی دەستكرد، رۆبۆرت، بەئینتەرنێتكردنی شتەكان (Internet of things)، فراوانكردنی چوارچێوەو رووبەری بەژمارەكردن، تەكنەلۆژیای نانۆ، كوانتەم كۆمپیوتەر (Quantum computing- الحوسبە الكمیە)،  چاپی سێ و چوار رەهەندی (3D-4D printing) بایۆتەكنەلۆژیا (Biotechnology) واتە بەكارهێنان یادرووستكردنی پەیوەندی لەنێوان ئامێرە تەكنەلۆژییەكان، بۆ نموونە زیرەكی دەستكرد و كۆمپیوتەر... لەگەڵ بوارەكانی زیندەوەرزانی و زانستی جینەكان، كە لەبوارەكانی پزیشكی و دەرمان و رووەك... بەكاردێت، لەگەڵ چەندین داهێنانی تر كە دەكرێت لەئایندەدا ببینرێن. 
بەكارهێنانی وشەی شۆڕش بۆ وەسفكردنی ئەو گۆڕانكارییە گەورانە لەپیشەسازیدا، لۆژیكییە، چونكە ئەو گۆڕانكارییانە لەپیشەسازی و تەكنەلۆژیا، بوونە هۆكاری گۆڕانكاری گەورە لەڕەفتارو فكری مرۆڤ و لەكۆمەڵگەو شێوەی ژیان، جگە لەگۆڕانكارییە گەورەكانی لەسیاسەت و ئابووری و بوارەكانی تری ژیان. مێژوو دەیسەلمێنێت، ئەو دەوڵەتەی كەڕابەڕایەتی ئەو شۆڕشە پیشەسازییانە دەكات، رابەرایەتی جیهان دەكات و دەبێتە سوپەر پەوەر. بۆ نموونە بەریتانیا و ئەوروپا، رابەڕایەتی شۆڕشی پیشەسازی یەكەم و دووەمیان كرد، هەر بەریتانیا و ئەوروپا زلهێزی جیهان بوون. ئەمریكا رابەڕایەتی شۆڕشی پیشەسازی سێهەمی كرد، نەك بەریتانیا و ئەوروپا، بۆیە ئەمریكا بووە زلهێزی جیهان و ئەوروپا بووە پەراوێزی ئەمریكا. ململانێی سۆڤیەت و ئەمریكا، پاشان هەڵوەشاندنەوە و هاتنە سەرچۆكی سۆڤیەت بەرامبەر ئەمریكا، هۆكاری سەرەكی ئەوە بوو ئەمریكا رابەڕی شۆڕشی پیشەسازی سێهەم بوو. لەشۆڕشی پیشەسازی چوارەم، كەدرێژكراوەی شۆڕشی سێهەمە كەئەمریكا رابەری بوو، هەر بۆیە ئەمە هاوكارە بۆ ئەوەی كە تائێستا ئەمریكا رابەری شۆڕشی چوارەمیشە، بەڵام شۆڕشەكە لەسەرەتایەو چین دەیەوێت رابەرایەتی ئەو شۆڕشە بگرێتەدەست. ئەگەر ئەوە رووبدات، كە چین هەوڵی جددی و بەردەوامی هەیە بۆ ئەو مەبەستە، ئەوا ئەگەر هەیە بەبێ جەنگ، ئەمریكا دەبێت ماڵئاوایی بكات لەڕابەرایەتی جیهان. تائەمڕۆ، تەنانەت بەپێی هەندێ پسپۆری خودی چین، وەك كوالێتی و داهێنان و فكرو رەسەنایەتی داهێنان، ئەمریكا رابەری شۆڕشی چوارەمەو جارێ هیچ دەوڵەتێك نزیكی نەبووەتەوە. چین لەسەر ئاستی چەندایەتی لەم شۆڕشەدا لەپێش ئەمریكایە، بەڵام لەسەر ئاستی چۆنیەتی و كواڵێتی و رەسەنایەتی داهێنان، خودی چین دەزانێت زۆر دوورە لەئەمریكاوە. 
ململانێ لەسەر رابەرایەتیكردنی ئەم شۆڕشە، یەكێكە لەبنەما سەرەكیەكانی ململانێی نێوان ئەمریكاو چین، هەر ئەمەش لایەنی سەركەوتووی ئەو ململانێیەو شێوەی سیستەمی جیهانی دیاری دەكات لەئایندەدا. بۆ نموونە چین نەوەی پێنجەمی تۆڕی ئینتەرنێتی داهێنا، ئەمریكا پڕۆژەی نەوەی شەشەمی راگەیاندو چاوەڕوان دەكرێت لەساڵی ٢٠٣٠ بكەوێتە كار، كە ١٠٠ ئەوەندەی نەوەی پێنج  بەتواناترە لەگواستەوەی داتاو خێرایی ماوەی وەڵامدانەوەی (0.1) ملی چركەیە. بێگومان چین تەماشاكەر نابێت و ئەویش بەردەوام دەبێت و وەڵامی خۆی دەبێت.
یەكێک لەخاسیەتەكانی ئەم شۆڕشە بریتییە لەبەربڵاوی داهێنان و بەرهەمەكانی كەدەكرێت تەواوی ژیان بگرێتەخۆ. بۆ نموونە بیرۆكەی درووستكردنی شاری زیرەك، كە زیاتر لەڕێی  زیرەكی دەستكردو رۆبۆرت و بەئینتەرنێتكردن بەڕێوەبچێت، یاخود  پێش چەن (دە)یەیەك، كۆمپیوتەر قەبارەیەكی گەورەی هەبوو كەدەبوو لەژوورێكی گەورە دابنرێت، جگە لەسنورداری ئەو خزمەتانەی پێشكەشی دەكرد، لەئێستادا ئەو قەبارەیە ئەوەندە بچووك بووەتەوە كەهەر مرۆڤێك دەتوانێت بۆ هەموو شوێنێك لەگەڵ خۆی هەڵیبگرێت، جگە لەوەی قەبارەكەی زۆر بچووك بووەتەوە، زۆر پێشكەوتووتر بووەو هەزاران خزمەتگوزاری تری بۆ زیادكراوە، هەموو ئەوەش بەنرخێكی زۆر هەرزانتر. بۆ زۆربەی داهێنانەكانی ئەم شۆڕشە، ئەو نموونەیە راستە. ئەم بەربڵاوییە دیاردەیەكی تری درووستكردوە، كە دەكرێت وەك خاسیەتێكی دیاری ئەم شۆڕشە تەماشا بكرێت، ئەویش ئەوەیە كە بەكاربەر، تەنیا بەكاربەر نییە، بەڵكو دەكرێت لەگەڵ بەرهەمهێن بەشدار بێت لەگەشەدان بە داهێنانەكانی ئەم شۆڕشە و تەنانەت داهێنانی نوێ بكات. بۆ نموونە بەدیجیتاڵكردن، لەشارێكی وەك دوبەی، كە بەكاربەرە، گەیشتووە بەلوتكەو خەریكە تەواوی دەزگاكانی حكومەت و خزمەتگوزارییەكان دەگرێتەوە، لەكاتێكدا زۆر شاری ئەمریكا كەخاوەنی داهێنانەكەن، نەگەیشتوون بەو ئاستە. لەساڵی ٢٠١٧ەوە ئیمارات وەزارەتێكی تایبەتی داناوە بەناوی وەزارەتی زیرەكیی دەستكرد، كەڕێگە خۆشدەكات بۆ ئیمارات بۆ بەشداریكردن لەم شۆڕشەدا. یان بیرۆكە و هەوڵدانی درووستكردنی شاری زیرەك لەسعودیە. خودی چین، كەئێستا داهێنەرەو ركابەرایەتی ئەمریكا دەكات، سەرەتا بەكاربەر بووە. 
گەیشتن بەزانیاری و داتاو سەیڤكردن و شیكردنەوەی، خاسیەتێكی تری ئەم شۆڕشەیە. لەئێستادا گەنجێك لەهەر شوێنێكی دنیا، دەتوانێت لەڕێگەی مۆبایلەكەیەوە بگات بەهەندێ زانیاری و داتا لەماوەیەكی زۆر كورت، كە دوو سەدە پێش ئێستا بۆ حكومەتی دەوڵەتێكی زلهێز مەحاڵ بووە بگات بەو هەموو زانیارییانە لەو ماوە كورتەدا. ئەمە جگە لەسوودەكانی، هەندێك لایەنی ترسناكی دەبێت بەتایبەت لەو وڵاتانەی كە حكومەتی ستەمكاریان هەیە. گەیشتن بەزانیاری و داتا، جگە لەمەعریفە، دەسەڵات و توانای چاودێریش زۆر زیاد دەكات. بۆ نموونە بۆ حكومەتێكی وەك چین، كەڕەخنەگرتن و كاری سیاسی تیایدا قەدەغەیەو زۆرترین ژمارەی لەسێدارەدانی هاووڵاتیانی هەیە لەسەر ئاستی جیهان، گەیشتن بەو هەموو زانیاری و داتایە، بەئاسانی و لەكورترین ماوەدا، وا دەكات زیاد لەملیارێك مرۆڤ لەژێر چاودێری بەردەوام بن و نەتوانن هیچ چالاكی و قسەیەك بكەن كە بەدڵی حكومەت نەبێت. بە تایبەت لەم شۆڕشەدا، گەیشتن و سەیڤكردنی زانیاری وداتا تەواوی پرۆسەكە نییە، بەڵكو لێكدانەوەی زانیارییەكانیش بەشێكی سەرەكیە لە پرۆسەكە. بۆ نموونە حكومەتێكی وەك چین، ئەگەر لەشارێكی چین خۆپیشاندان یا چالاكیەكی سیاسی هەبیت دەتوانێت لەكورترین ماوەدا بزانێت ئەو شارە چەنی گەنجە، رێژەی كەمینە نەتەوەی و كەمینە دینیەكان چەنن، چینە كۆمەڵایەتییەكان چۆن دابەشبوونە... جگە لەگواستنەوەی رەنگ و دەنگ لەڕێگەی سیستەمی كامێرا و چوونە ناو مۆبایل و كۆمیوتەری هاووڵاتیانەوە. بەتایبەت ئەگەر كوانتەم كۆمپیوتەر، كە جارێ لەگەشەكردندایە، بڵاوبێتەوە وەك ئامێرەكانی تر، ئەوا دەكرێت لەكورترین ماوەدا هەموو كۆدێكی نهێنی بكاتەوەو بگات بەزانیارییە كەسیەكان. لەشاری ئەبوزەبی سیستەمی چاودێری گشتی دانراوە، كە تاڕادەیەك هەموو هاووڵاتیان لەژێر چاودێری حكومەتن، ئەوەش لەڕێگەی ئامێرە تەكنەلۆژییەكانی ئەم شۆڕشە.
یەكێ لەو لایەنانەی كەئێمەی كورد دەبێت زۆر گرنگی پێبدەین، بریتییە لەپەیوەندی ئەم شۆڕشە بەلایەنی سەربازییەوە. وەك ئاماژەی پێدرا، شۆڕشە پیشەسازییەكان شۆڕشن لەزۆربەی بوارەكانی ژیان و مرۆڤ، شۆڕشی چوارەم لەو رووەوە زۆر زیاتر و كاریگەرتر و فراوانترە. شۆڕشە پیشەسازییەكان هەرچەند بەگشتی سەرەتا لەلایەن زاناو داهێنەرانەوە سەرهەڵدەدەن، بەڵام هەر زوو دەوڵەت دەبێتە خاوەنی. دەوڵەت، بەتایبەت زلهێزە جیهانی و هەرێمایەتییەكان، لایەنی سەربازی بەبنەما دادەنێن. ئەم شۆڕشە گۆڕانكاری گەورەی كردووە لە لایەنی سەربازی و گۆڕانكاری گەورەش بەڕێوەیە. سادەترین گۆڕانكاری كەئێمەی كورد پێی ئاشناین، بریتییە لەشتە ئۆتۆنۆمەكان (Autonomous things) وەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن)، ئۆتۆمبێل بەبێ شۆڤێر، یا زۆر شتی تر وەك كڕینی تكت لەئامێرێك یا ئەو هەموو خزمەتگوزاریانەی كەئامێرو رۆبۆرتەكان پێشكەشی دەكەن... كە پەیوەندی بەچەمكی زیرەكیی دەستكردو بەئینتەرنێتكردنی شتەكان و بەژمارەكردنە... ئەم داهێنانە لەبواری سەربازیدا بەشێوەیەكی زۆر گەورە بەكاردەهێنرێن. جگە لەوەی بیرۆكەو بەپێی هەندێك راپۆرت پڕۆژەی ئەوەش هەیە كە بایۆتەكنەلۆژیا كە لەسەرەوە ئاماژەم پێكرد، بەكاربهێنرێت بۆ بواری سەربازی، واتە دەستكاری كردنی توانای سەرباز، لەڕێگەی دەستكاریكردنی هەندێ جین و لایەنی بایۆلۆژی مرۆڤ، كە سەرباز بەهێزترو بەتواناتر بكات لە مرۆڤی ئاسایی، دەتوانرێت بەم بیرۆكەیە بووترێت بە رۆبۆتكردنی مرۆڤ. كە لەئێستادا رێگری یاسایی و ئەخلاقی هەیە بۆ ئەم بیرۆكەیە، بەڵام گوایە هەندێ دەوڵەتی وەك ئەمریكا و چین و رووسیا و فەرەنسا كاری لەسەردەكەن. لەبەرامبەردا، پڕۆژەیەكی تر هەیە كە گەشەی كردووەو چاوەڕوان دەكرێت گەشەی زیاتر بكات، ئەویش بەمرۆڤكردنی رۆبۆرتە، واتە زیادكردنی هەندێ خاسیەتی مرۆڤ بۆ رۆبۆرتێك یا ئامێرێك. ئەمەش لەسەربازیدا چاوەڕوان دەكرێت زیاتر بەكاربێت، وەك چۆن هێزی ئاسمانی دەوڵەتان لەئێستادا بە رادەیەكی زۆر پشت بەمووشەكی زیرەك و مانگی دەستكردو درۆن دەبەستێت، ئاواش دەكرێت هێزی زەمینی بكرێت بەتانكی بێ سەربازو رۆبۆرتی سەربازو تۆپهاوێژی ئۆتۆماتیكی، یاخود لایەنی كەم هاوشانی سەربازی مرۆڤ ئەوانەش بەكاربێن. بۆ هێزی دەریایش هەمان شتە، جگە لەوەی هێزی بۆشایی ئاسمان پڕۆژەیەكی بەبایەخی هەندێك دەوڵەتە.
وەك ئاگادارین، هەر كەدەوڵەتێكی داگیركەری كوردستان بووە خاوەنی یەكێك لەو داهێنانەی ئەم شۆڕشە لەبواری سەربازی، كە درۆنەكانی توركیایە، خێرا بەكاریهێنا بۆ كووشتنی كوردو بەڕادەیەكی زۆر گۆڕانكاری هێنا بەسەر شەڕی تورك دژ بەكورد. گریمانەی ئەوە بكەین، ٢٠ یا ٣٠ ساڵی تر سەربازو تانك و ئامرازە سەربازییەكانی تری بواری سەربازی و جەنگ بكرێن بەڕۆبۆرت و ئامێر، كە توركیا بەحوكمی ئەندامێتی لەناتۆ، دەتوانێت زوو دەستی پێیان بگات، دەبێت كورد ئەوكات چۆن بتوانێت تەنانەت كەمترین بەرگریش لەخۆی بكات بەرامبەر بەهێرش و دەستدرێژییە رۆژانەكانی تورك! ئەوكات توركیا دەتوانێت جەنگێكی كاریگەرترو خوێناویتر دژ بەكورد بكات، بەبێ ترس لەدەستدانی سەربازە توركەكان. تەنانەت سێ دەوڵەتە داگیركەرەكەی تریش، راستە وەك توركیا ئاسان دەستیان ناگات بەچەكە نوێیەكان، بەڵام وەك ئاماژەمان پێكرد، ئەم شۆڕشەو زۆربەی داهێنانەكانی، سنوور نازانن، دەكرێت بەشێك لەو داهێنانە بگاتە سێ وڵاتە داگیركەرەكەی تریش، بەحوكمی ئەوەی ئەوان دەوڵەتن، مافی چەك كڕین و درووستكردنیان هەیە، دیسانەوە ئەوەی دمێنێتەوە بەتەنیاو بەلاوازی هەر كوردە.
بۆ كورد گرنگە ئاگاداری ئەو گۆڕانكارییانە بێت، وەك ئاماژەم پێكرد، لەم شۆڕشەدا بۆ بەكاربەریش دەرفەت هەیە  بەشدار بێت لەداهێنانەكان و گەشەیان پێبدات و بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاریان بهێنێت. هەرچەند ئەمەش دەرفەتێكە زیاتر بۆ بەكاربەری خاوەن دەوڵەتە، بەڵام دەرفەتی كەم و بچووك هەن بۆ كورد كاری گەورەو كاریگەر بكات. زۆر پێویستە كورد، بەتایبەت لەباشوورو رۆژئاوا، هەنگاوێكی سەرەتایی بنێن بەرەو بەشداری لەم شۆڕشەدا بەتایبەت لەلایەنی سەربازییەوە. توانای مرۆیی كورد لە ئاستێكدایە ئامادەیە بۆ ئەوەی بەشدار بێت، ئەوەی كە ئامادەنییە پلان و رێكخستن و ئیرادەو بودجە تەرخانكردنە.
 شۆڕشەكە جارێ لەسەرەتادایە، دەكرێت چەند (دە)یەیەك یا سەدەیەك بخایەنێت، دەكرێت هەندێك گۆڕانكاری رووبدەن، لەبواری سەربازی، جگە لەبواری هەواڵگری و میدیا و دبلۆماسی... ئیتر كورد توانای نەبێت بچوكترین بەرخودان بكات بەرامبەر دەستدرێژییەكانی تورك و فارس و عەرەب. ئەوەی پێی وایە خەباتی چەكداری باوی نەماوەو دەبێت كورد بەرەو خەباتی مەدەنی بڕوات، راستیەكی تێدایەو هەڵەش لەخۆدەگرێت، باوی ئەم شەڕو خەباتە سەربازییە نەماوە كە كورد دەیكات، بەڵام چارەسەر چەكدانان نییە، لەبری چەكدانان، پێویستە هەوڵبدرێت چەكەكان بەهێزترو نوێتر و كاریگەرتر بكرێت. ئەگەر سەد لەسەدی كوردی جیهان، بەدڵ و عەقل بەڵێن بدەن و بڕیار بدەن كە تەنیا خەباتی مەدەنی دەكەن نەك چەكداری، داگیركەرانی كوردستان ئەوكات زیاتر كورد دەكووژن و زیاتر ئامرازی سەربازی دژ بەكاردەهێنن. خەباتی چەكداری كورد دەبێت گۆڕانكاری ریشەیی تێدا بكرێت، هاوشێوەی خەباتە سیاسی و مەدەنییەكەی، بایەخنەدان بەچەك بۆ كورد، وەك ئەوەیە قبوڵی بكات بكوژرێت بەبێ ئەوەی هاوارێك یا جووڵەیەكش بكات.
هەروەك چۆن مانەوەی ئەمریكا وەك رابەری جیهان، بەندە بەڕابەرایەتیكردنی ئەم شۆڕشەوە، وەك چۆن دەرەفەتی بوون بەجەمسەری چین و كۆتایی هاتنی سیستەمی جیهانی ئەمریكی، بەندە بەوەی چین بگاتە رابەڕایەتی ئەم شۆڕشە، بۆ كورد خەونەكە زۆر بچووكترە، مانەوەی كورد دەكرێت پەیوەست بێت بەبەشداری كردنێكی سەرەتایی لەم شۆڕشەدا بۆ ئەوەی خۆی بپارێزێت لە لەناوچوون.

*خوێندكاری دكتۆرا لەزانستە
سیاسییەكان لەزانكۆی وارشۆی پۆڵەندا