سەردار عەزیز

یەك دوو هەفتەی رابوردوو كارم لەسەر پەیوەندی نێوان چین و كوردستان كرد، بۆم دەركەوت دەسەڵاتی نەرمی چینی زۆر بەچڕی لەناوچەكە لەگەشەدایە. بۆیە بڕیارمدا بۆ كۆنفرانسی داهاتوو لەقوتابخانەی ئابوری لەندەنLSE، بابەتێكی تایبەت بەدەسەڵاتی نەرمی چینی لەكوردستان پێشكەش بكەم.

هەمومان دەزانین دەسەڵاتی نەرم، چەمكێكی پاش جەنگی ساردە. وەك چەمكی كۆتایی مێژوو، دەرئەنجامی باڵادەستبونی ئەمریكا بوو لەدونیادا. دەكرێت بەكورتی بڵێین كاتێك هێزێك سەركەوتووە، بەهێزە، دەوڵەمەندە، ئەوا ئەم سیفەتانەی دەبێتە مایەی ئەوەی كەسەرنجی ئەوانیتر بۆخۆی رابكێشێت و لەبری بەكارهێنانی زەبر بتوانێت بەسەرنجڕاكێشان و ئەوەی دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. ئێمە دەزانین كە پێناسەی دەسەڵات بریتیە لەوەهاكردن لەئەویتر كە بەجۆرێك رەفتار بكات كە لەسودی تۆ بێت، بەبێ هەستكردن بە ناچاری و سوخرە. دیارە بێگومان بۆ بەرجەستەكردنی ئەمە دەزگاو ئامرازی زۆر پێویستە، لەپەیوەست بەئەمریكاوە هەمیشە ناوی هۆلیودو كاڵا زاڵەكانی ئەمریكا دەهێنرێت.

بەڵام چین تێڕوانینی بۆ دەسەڵاتی نەرم، تەواو هاوشێوەی پێناسەكەی جۆزێف نای نیە  [جۆزێف نای لەساڵی ١٩٩٠ لەگۆڤاری فۆرن ئەفێرس، لێكۆڵینەوەیەكی بەناوی دەسەڵاتی نەرم نووسی كە  بوو بەبنەما بۆ هاتنە ئارای ئەم دیدو بوارە نوێیە]. بەڵكو چین وەكو مارییا ڕیپنیكۆڤا، لەكتێبێكی تایبەت بەدەسەڵاتی نەرمی چینی، بڕوای وەهایە كەچینییەكان وەها دەبینن كەپەیوەندییەكی ژیانیی لەنێوان دەسەڵاتی نەرم و دەسەڵاتی رەقدا هەیە. ئەمەش وەها دەكات كە چینییەكان رەق و نەرم تێكەڵ بكەن لەمیانەی هەوڵیان بۆ سەرنجڕاكێشان.

لێرەدا چەمكێكی تر كەڕەنگە هاوكارمان بێت بۆ ئەوەی فراوانتر تێبگەین لەپرسەكە  ئەویش چەمكی گەشەیە بەتایبەت وەك بەدیلێك بۆ دیموكراسیی.

گەشە یان دیڤیلۆپمێنت چەمكێكی ئاڵۆزە، لەسەردەمی جەنگی سارددا ئەمریكا برەوی پێدەدا، بەڵام ئێستا چین برەوی پێدەدا. لەسەردەمی شەڕی سارددا، لای ئەمریكاییەكان گەشە بەمانای ئەوە دەهات كە چۆن هەندێك چاكسازیی بكرێت كە هەژاران كەمێك سودمەندبن بەڵام دەوڵەمەندان هیچ زیانمەندنەبن، بۆ ئەوەی كۆمەڵگاكان بەرەو سۆشیالیزم نەچن.

بەڵام لای چین ئامانج لەچەمكی گەشە ئەوەیە كە كۆمەڵگاكان دەكرێت بەرەوپێش بچن، ژێرخان بونیادبنرێت، ئابوری باش بێت بەبێ ئەوەی دیموكراسی پێویست بێت. بەم پێیە گەشە جیاكردنەوەی سیاسەتە لەئابوری، بایەخدانە بە ئابوری، بەسەپاندنی جۆرێكی تایبەت لەسیاسەت.

[چەمكی گەشە لەلایەن چەند ناوەندو زانكۆی ئیسلامی سیاسی لەكوردستان زۆر برەوی پێدەدرێت، بەووردی نازانم ئایا دیدیان لەچینییەكانەوە نزیكە یان لەئەمریكییەكانەوە، یان هیچ كامیان یان تێكەڵە؟]

وەك چۆن ئەمریكاییەكان ئامانجیان لەگەشە ئەوەبوو كە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتداندا دروست بكەن بۆ رێگریی لەسۆڤیەت، چین بەهەمانشێوە ئامانجی ئەوەیە كە چۆن پەیوەندی لەگەڵ وڵاتاندا دروست بكات بەدوورگرتن لە مۆدێلی ئەمریكی.

تووێژی حوكمڕانی هەرێم لەپەیوەست بەم پرسەوە لەدۆخێكی نامورتاحدان، لەكاتێكدا چین و مۆدێلەكەیان پێباشە، بەڵام نە چین هێندە بایەخ دەدات و نە دەتوانن دەستبەرداری پشتیوانی  و خیتابی ئەمریكی ببن.

پرسی ئەوەی ئایا چین و ئەمریكا دەتوانن لەهەمان پانتاییدا پێكەوە كاربكەن، پرسێكی جیهانییەو زۆر دیدی جیاواز هەیە دەربارەیان. لێرەدا تەنها ئاماژە بەدوو ناوی زل دەدەم، جۆن میرشمایەر كە بڕوای وەهایە لەكاتی گرژبوونی پەیوەندی نێوان چین و ئەمریكا، ئەوا وڵاتانی تر دەبێت خۆیان یەكلایی بكەنەوە. هەروەها جۆن ئیكیربێری بڕوای وەهایە كەدەكرێت دۆخی هەژمونیەتی جوتەیی بێتە ئاراوە، چین لەبواری ئابوری و ئەمریكا لەبواری ئاسایش، وەك كۆریای باشور هەوڵی بۆ دەدات. بەڵام بەخوێندنەوەی دوایین راپۆرتی پنتاگۆن بۆ كۆنگریس دەربارەی چین، وەها دەردەكەوێت دیدی مێرشمایەر واقیعی تر بێت.

ئەم دۆخە پرسی دەسەڵاتی نەرمی چینی ئاڵۆز دەكات. چین لەبواری میدیا، كۆمەڵگای مەدەنی، زانكۆ بەتایبەتی كار لەسەر دروستكردنی پەیوەندیی و كردنەوەی ناوەندو گۆشەو ئەكادیمیا دەكاتەوە. زانكۆ بوارێكە كە لەچەندین لاوە چینییەكان دەتوانن سودی لێببینن، بەتایبەتی بەتێكەڵكردنی كۆمەڵێك بوار، وەك تەكنەلۆجیای باڵا، دەرفەتی كار، دروستكردنی وێناو راكێشانی عەقڵ. لەم روانگەیەوەیە دەبینین كەكۆمپانیای هواوی زۆر چالاكە لەكوردستان. لەگەڵ هواویدا پرسی داتاو ژیریی دەستكردن و پەیوەندیی و تەكنەلۆجیای باڵا دێتە ئاراوە. هەموو ئەم بوارانە بواری هەستیارن لەداهاتودا. بەڵام چین لەكوردستان و عێراقدا لە پانتاییەكی تایبەتدا هەڵسوكەوت دەكات. عێراق پانتاییەكی بریندارە بۆ ئەمریكا، ئەو جێگایەیە كەخەونی ئەمریكی تیایدا مرد. چین دەیەوێت لەسەر ئەم بوارە سەرمایەگوزاری بكات. لێرەدا بەهای دیموكراسی و گەشە وەك دوو چەمكی جەنگیی باشتر روون دەبێتەوە. رەنگە باشوری عێراق زیار گونجاوبێت بۆ ئەم بوارە، بەتایبەتی بە بوونی رۆڵی ئێران لەپرسەكەدا.

بەڵام لەكوردستان چین لەئاستی جەماوەریدا هێشتا وەك سەرچاوەی كاڵای هەرزان ناسراوە، نەك وەك زلهێزێكی جیهانی، ئەمەش پێگەی وەك هەیبەت و بەهێزیی كەمدەكات كەكاریگەریی هەیە لەسەر سروشتی دەسەڵاتی نەرمی چینی.

لەپەیوەست بەم بوارە قسەم لەگەڵ لێكۆڵەر شاژین چای كرد، كەكار لەسەر دەسەڵاتی نەرمی چینی دەكات لەكەنداو، ئەو پێی وابوو، چین خاوەنی ئایدۆلۆژیا نیە، هیچ ئایدۆلۆژیایەكی نیە هەناردەی دەرەوەی بكات، خیتابیشی وەهایە كەوەها باشترە هەر كەسەو كەلتورو ژیاری خۆی بژی، بەڵام لەپەیوەندیدابین. ئەمەشە چینییەكان فۆكەسی زۆر لەسەر چەمكی شارستانیەت دەكەنەوە. بەڵام لەڕاستیدا من هاوڕای ئەو نەبووم.

رەنگە چین وەك سەردەمی ماو خاوەن ئایدۆلۆژیا نەبێت. بەڵام ئەوە تەنها یەكێكە لەدەركەوتەكانی ئایدۆلۆژیا. [دیارە ماویزمی كوردی یەكێكە لەسەرچاوەكانی دەسەڵاتی نەرم]. بەڵام چینی ئەمڕۆ خاوەن ئایدۆلۆژیایە، دەكرێت بووترێت، جیاكردنەوەی سیاسەت لەئابوری، بەزلهێزبوونی چین، نمایشكردنی چین وەك مۆدێلێك و هەوڵدان بۆ راكشانی سەرنج، راكشانی خەڵكانی تایبەت لەبواری تایبەتدا بۆ گێڕانەوەی چیرۆكی چینی بۆ خەڵكی خۆیان، هەموو ئەمانە پێكەوە دەبنە چەپكێك لەدیدو كردار كەپێكەوە ئایدۆلۆژیایەك دادەڕێژن. بۆ نموونە كەسێك كە لەگەڵ چینیەكاندا كاردەكات پێی گوتم، چینییەكان هەرگیز باس لەمافی كوردو پەیوەندی كوردستان و هەرێم و دیموكراسی و ئەم بوارانە ناكەن. كەواتە، بەووردی پلانڕێژی ئەوە دەكەن كە چی دەبێت باس بكرێت و چی دەبێت خەفە بكرێت [فۆكۆتان لەبیرە].

هەرچی دەربارەی كاریگەریی ماویزمی كوردییە بەپەیوەست بەدەسەڵاتی نەرمەوە بوارێكی پڕ چێژە، بەڵام خانەی بیر بەگونجاوی نازانێت، بۆیە زیاتر بۆ LSE كاری لەسەر دەكەم. ماویزم دیاردەیەكی جیهانی بوو. جولیا لۆڤیل، كتێبێكی تایبەتی قەبەی لەمبارەوە نووسیوە بەناوی ماویزم مێژوویەكی جیهانیی. بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ماویزمی كوردی بەشێكی راستەوخۆی بزوتنەوە ماویزمەكانی دونیا نەبوو، بەڵكو بەناڕاستەوخۆ لەباڵێكی بچووكی ماویزمی ئێرانییەوە بەكورد دەگات. ئەم دەستی دوو بوونە، ئاستی تێگەیشتن و پەیوەندی زۆر سنورداركردووە. بەڵام ماویزم پاشان دەبێتە بنەمایەك كەیەكێتی ببێتە هێزی سەرەكی لەپەیوەندی بەچینەوە. جەلال تاڵەبانی پەیوەندییەكی فەنتازمەگۆریی لەگەڵ ئەم پرسەدا هەبووە. مەبەستم لەچەمكی فەنتازمەگۆریا ئەوەیە كە تێكەڵەیەك بووە لەواقیع و خەون و ناواقیع. پاشان ئەم پەیوەندییە دەگۆڕێت بۆ سەرسام بوون بەئەزمونی چینی، بەتایبەتی لەبواری ژێرخاندا. [جێگای ئاماژەپێدانە یەكەم گرێبەست كۆمپانیا چینیەكان لەناوچەی یەكێتی وەریدەگرن، رێگای دوكان-سلێمانی و تونێلی هەیبە سوڵتانە، لەهەردووكیاندا شكست دەهێنن].

قەیرانی گەورەی دەسەڵاتی نەرمی چینی ئەوەیە كە چین ناتوانیت ببێت بەدۆست و هاوڕێی هیچ گەلێك. چین پەیوەندییەكی یەك لایەنەی هەیە. هەرگیز خەم و پێداویستی و ترسی ئەوانیتر بەهێند وەرناگرێت. هەرچەندە جەخت لەسەر بوونی پەیوەندی دەكاتەوە، بەڵام لایەنەكەی تر ناتوانێت هێندە كاریگەری هەبێت لەسەر بڕیارو رەفتاری چینی. چین كۆمەڵگایەك و سیستەمێكی داخراوە، كوردستان تیایدا لەنزمترین ئاستی بیروكراتی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. ئەمەش وەها دەكات پەیوەندی چین و كوردستان و دەسەڵاتی نەرمی چینی هەمیشە وەك پەیوەندییەكی رووكەش بمێنێتەوە. لەكاتێكدا زۆر كورد رەنگە حەزی پێبكەن بەڵام هەرگیز پەیوەندییەكی دوو لایەنە نابێت.