دكتۆر سەباح غالب

بەرپابوونی رووداوی كارەساتهێنەری توركە لاوەكان لەتەممووزی 1908دا بۆ سنوورداركردنی دەسەڵاتی حكومەتی سوڵتان ـ خەلیفە، دەروازەیەكی فراوانتری كردەوە بۆ خۆدەرخستن و ئاشكرابوونی بنەما هزری، بەرنامە، هەڵوێست و ئامانج لەڕووداوەكە بەرامبەر بەپێكهاتەكانی نا تورك بەهەموو جۆرەكانیانەوە لەدەوڵەتی عوسمانیدا، نەك هەرئەوە، بەڵكو گەیشتە دوژمنایەتی هەر شتێكی نا تورك لەكۆمەڵگەی عوسمانیدا، ئەوەش مەترسییەكی یەكجار گەورەو دیوارێكی ئەستوری هەڵچنی لەنێوان تورك و نا توركدا، لەو دوژمنایەتی كردنەدا، كورد بەپلەی یەكەم دەهات، چونكە بزووتنەوەی ئەرمەن تەواو لاواز بوو بوو. لەڕۆژانی یەكەمی كودەتای تەممووزی 1908 كە بەشۆڕش لەمێژووی توركدا تۆماركراوە، بەڵام لەمێژووی كورددا، رۆژگارێكی یەكجار رەشە، هەڵبەت لەمێژووی ئەرمەنیشدا بەهەمان شێوەی كوردە، بە بەرنامەڕێژی، نیازو هەڵوێستی فەرمانڕەوایانی سیاسی و كاربەدەستانی سەربازی تورك، پەردەیان لەسەر هەڵدرایەوە. من لێرەدا، لە یەك دوو لایەنی شاراوەی سیاسەتی دوای كودەتاكە سەبارەت بەكورد بەكورتی باس دەكەم، دەنا بۆ تێگەیشتن لەو رووداوەكان، زۆر باس و لێكۆڵینەوە هەڵدەگرێ، بۆ خزمەت بەمێژووی كورد، ئاشكراكردنی هەموو بۆچوون و رووداوەكان پێویستییەكی ئەخلاقی، مێژوویی، قانوونی و سیاسییە لەسەرشانی مێژوونووسان و باسكارانی كورد، ئەوجا سیاسەتمەدارو كاربەدەستانی كورد. خودا بكا خەڵكانی شارەزاو بەتوانا هەوڵبدەن ئەو كارە ئەنجامبدەن.

بۆ ئەوەی شتێك لەبیری نەتەوەیی تورك تێبگەین، پێویستە هێما بەچەند نموونەو لێكدانەوەی رێبەران و هەڵگرانی بیروباوەڕەكە خۆیان بكەین. لەنووسینێكی كارتۆنیدا كە لەگۆڤاری (سەروەتی فونون) بڵاوكراوەتەوە، ئەوەیە كە «جارێك توركێك بەئەوروپاییەك دەڵێ: بۆ هێندە دەموچاوێكی مۆن و غەمبارت هەیە؟ ئەوروپاییەكەش لەوەڵامدا دەڵێ: بۆ ئەوەی ئێستا بەیەكەوە هەڵبكەین، پێویستە فێری كەمێك توركی بم، توركەكەش دەڵێ: منیش وەك توركێك پێویستە فێری رەوشتی ئەوروپایی ببم بۆ ئەوەی لەوڵاتی خۆمدا بگونجێم. هەروەها شاعیری تورك، محەمەد ئەمین، دەڵێ: «من توركم، رەگەزو زمانەكەم مەزنن.»(1) ئەو دەمەتەقەو قسانە ئەوە دەسەلمێنن تەنانەت كەسێكی ئەوروپایی كەبیەوێ ئیشێك لەتوركیا بكا یا لەوێ بێ، پێویستە لەسەری كەفێری زمانی توركی ببێ، وتەكەی محەمەد ئەمینیش مانای وایە كەڕەگەزی رەسەن، هەر توركە، زمانی شیرینیش هەر توركییە، ئەوە بناغەی توندوتیژی هزری نەتەوەیی توركی شۆڤێنییە، بەدەستوور و قانوون بەسەر دادگا، پەروەردە، سوپا و عەسكەریشدا سەپێنراوە كە بەسەر كورددا پیادەی بكەن.    

بەو تێگەیشتن و بیر تەسكەوە، گشت پاشاو ئەفسەرانی پلە بەرز لەجەنگی رزگاری توركیادا لەمایسی 1919، كە ئەندامی رێكخراوی تۆقێنەری توركە لاوەكان بوون، بەمانایەكی دیكە بناغەی دامەزرانی دەوڵەتی توركیای دوای 1923، لەسەر بنەمای بیری شۆڤێنی و دژایەتی نا تورك دامەزرا، لەپێش ئەو رۆژگارەو سەرەتای جەنگەكەیاندا لەدژی سوپای هاوپەیمانان، كەكورد بەوپەڕی دڵسۆزیی، بەڵام كەم هێزی عەقڵ، نەشارەزایی لەسیاسەت و نەناسینی تورك، هاوبەشیی كاریگەری برایانەی ئایینی، مرۆڤانەو دراوسێتیان لەگەڵدا كردن و بەرەو سەركەوتن و دامەزرانی دەوڵەتی نەتەوەیی تورك پێشیانكەوتن! كەچی دوای سەركەوتن، تورك نەك پاداشتێكیان نەدانەوە، بەڵكو بۆ لەناویردنیان، رژێمی توركیا چی پێكرا، هاوشانی كۆمەڵكوژی ئەرمەن، لەگەڵ كوردیشدا كردیان.

وەك هەمیشەو بەردەوام، رەنگە كورد بەدەست خۆی نەبێ كەناتوانێ كەڵك لەچرای مێژوو ببینێ و یادەوەری لێ ون دەبێ، قۆناغی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوەیی لەدەوڵەتی عوسمانی و دواتر لەجەنگی رزگاری تورك و لەدواتریشدا لەسەردەمی كۆماری توركیادا، دەركەوتنی گیانی شۆڤێنی تورك و رەتكردنەوەی كورد وەك (ئەوی دیكە) هێندە زەق بوو، لەچاوان و لەناخ و لەدڵ هەڵدەچەقین، ئیدی بۆ كورد، ئەو مێژووە نزیكەی لەبیر كردووە؟ رەنگە هەر ئەوە بێ كەبڵێن: كورد سادەو خۆش باوەڕە بەبێگانە، بیر تەسك، نەشارەزا لەدین و لەژیان و لەخۆبەڕێوەبردن. ئەمە وەڵامی تەواو نییە، پێویستی بەلێكۆڵینەوەی شارەزایانی بوارە جیا جیاكانە.

دوای داگیركردنی ئەستەمبوڵ لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانەكان و داگیركردنی ناوچەكانی خوارووی رۆژهەڵاتی توركیا، ئەزمیرو دەوروبەری لەلایەن هێزەكانی یۆنانەوە، بیری نەتەوەیی تورك زۆر خێراترو بەبەرنامە، فراوان و بڵاوبووەوە، دەركەوتنی مستەفا كەمال (دواتر ئەتاتورك) لەمایسی 1919و رێكخستنی بزووتنەوە نەتەوەیی و ناڕازییەكانی دژ بەهاوپەیمانەكانی خوڵقاند بۆ بەستنی كۆنفرانسی ویلایەتەكانی رۆژهەڵات، بەئامادەبوون و ئاگاداری سەر خێڵی كورد (دەبێ بوترێ خۆفرۆشانی كورد) نەخشەو بەرنامەی دواڕۆژی سەركەوتن و دامەزرانی كۆماری توركیا نووسراوەو دەنگی لەسەر دراوە، لەوێدا بێ رووپاماڵی و راستەوخۆ هەموو كوردستانی عوسمانی بەویلایەتی موسڵیشەوە بەخاكی تورك دیاری كراون، لەئەنجامدا وا هاتەوە، كەكورد بەتورك لەقەڵەم بدەن، لەوكاتەوەو تائێستا، سیاسەتی نكوڵیكردن لەكوردو كوردستان نەك هەر بەڕەسمی درێژەی هەیە، بەڵكو بەشێكی یەكجار مەترسیدارە لەڕژێمی پەروەردەی رەسمی و ئایینی و كۆمەڵایەتی تورك، بەداخەوە بەوە لای دەوڵەت، حزب، ئایینی تورك (دینێكی تایبەتە، دوورە لەئیسلام و مرۆڤدۆستی و شارستانیەت، پڕە لەڕق و كینەی رۆح و دەروون و نەخۆشی بەرامبەر بەئینسان) و خەڵكی گشتی تورك تەنانەت لەدەرەوەی كۆمارەكەیان و لەئەوروپاو لەهەر شوێنێكی جیهان، لای ئەوان، كورد بووەتە زیندەوەرێكی بێ ئەندازە دزێوو ناشیرین كەهەڵكردن لەگەڵیدا بەلای توركی دەمارگیرەوە ئیمكانی نییە.

تەنیا وەك نموونە زیاتر بۆ روونكردنەوەی ئیستگەیەك لەئارەزوو، نیاز، پلان و هەڵوێستی رەسمی كۆماری تورك بەرامبەر بەكورد، ئەو دوو بەڵگەنامانەی خوارەوە دەخەمەڕوو.

لە 23ی تەممووزی ساڵی 1923دا، پەیمانی لۆزان لەنێوان توركیاو هاوپەیمانەكاندا ئیمزا كرا، ئەو رۆژ و ساڵە، بووە قۆناغی دامەزرانی مێژوویەكی گواستنەوە بۆ تورك، مێژوویەك كە سەرلەبەری مێژووی پێش خۆی پێچەوانە كردەوە، قۆناغێكی هێنایە پێشەوە، توركی لەهەڕەشەی لەناوبردن و رووخان و ونبوونەوە هێنایە قۆناغی دوای وریابوونەوە، بووە زەمەنی گەشەكردن و پێشكەوتن و بەپێوە راوەستان. بەدوای پەیمانی ناوبراودا، شێخ سەعیدی پیران بزووتنەوەیەكی ناڕازی بوونی لەڕووی رژێمدا راگەیاند، مستەفا كەمال و حكومەتەكەی، چاك دەیانزانی كەڕەنگە ئەو بزووتنەوەیە گەشە بكاو ببێتە شۆڕش، بۆیە زۆر بەخێرایی لەدژو كوژاندنەوەی هاتنە دەست، بەدوای گرتن و شەهیدكردنی شێخ سەعیدی پیران و یارانی، دەوڵەتی مستەفا كەمال، لەهەموو لایەكەوە، بەزەبرترو دڕندانەتر مامەڵەیان نواند بەرامبەر بەكورد.

لە 8ی كانوونی یەكەمی 1925، وەزارەتی پەروەردەی توركیا بڵاوكراوەیەكی فراوانی بۆ دەزگاكانی پەیوەندیدار دەركردووە، لەوێدا بەبیانووی ئەوەی كە ناوەكانی كوردو كوردستان، جیاخوازی لەكۆمەڵگەی توركیدا دروستدەكەن، پێویستە قەدەغە بكرێن.(2) واتا كوردو كوردستان دوو وشە یا دوو لێكدانەوەی دابەشكردنی خەڵكی توركیان، بۆیە دەبێ بسڕێنەوەو لەسەر ئاستی حكومەت و خەڵك بەكار نەیەن. لەساڵی 1926دا، جەمعییەتی زمانی توركی دروستكرا. كاری سەرەكی ئەوان، نەهێشتنی وشەی عەرەبی و فارسی بوو لەقوتابخانەكانی توركیادا.(3)

هەر سەبارەت بەهەمان بابەت، لەساڵی 1930دا، مستەفا كەمال خۆی وەك سەپێنەری سیاسەتی توانەوەی كوردو كوردستان دەناسێنێ و دەنووسێ: «لەچوارچێوەی یەكێتی سیاسی و كۆمەڵایەتی میللەتی توركیای ئەمڕۆدا، هاونیشتمانی و نەتەوەیی دیكە هەن، لەوانە هەن خۆیان بەكورد، چەركەسی، لازو بۆسنی دەزانن، بەڵام ئەوانە ناونانێكی ناڕاست و هەڵەن ـ بەرهەمی رۆژانی رابوردووی ستەمكارن ـ هیچیان پێ نییە ئەوە نەبێ كەئازارو ناسۆر بۆ تاكەكانی نەتەوە دەهێنن، مستەفا كەمال زیار رق و ناخی خۆی دەردەبڕێ و دەڵێ: كوردو ئەوانی دیكە خەڵكی بێ مێشك و كۆنەپەرستن، كەبوونەتە داردەستی دوژمنان.»(4) سیاسەتی زمانی و كولتووری توركیا، رۆژ بەڕۆژ لەڕووی كوردو رەگەزەكانی دیكەی ئەو دەوڵەتە، زیاتر توندتر دەبوو، تادەهات نكوولییان لەبوون و خاوەندارێتی مێژوو هەروەها شارستانییەتی خەڵكی نا توركیان دەكرد، بەجۆرێك لە كتێبی (كورتەی مێژووی تورك) وا خۆی هەڵدەكێشی كە ئەگەر هەرچی شارستانییەت لەجیهاندا هەیە، دروستكراوی عەقڵ و تێگەیشتنی تورك نەبێ، ئەوا بەدڵنیاییەوە زۆربەی شارستانییەتی مرۆڤایەتی، لەبنەڕەتدا لەلایەن توركەوە دامەزراوە، لەوانە میدییەكان كە كورد خۆی دەگێڕێتەوە بۆ ئەوان، هەروەها هاخامەنشینی و پارسییەكانیش هی توركن و بەرهەمی عەقڵی توركن.(5)

دوو بەڵگەنامە

یەكەم

تورك و رژێمەكەی هێندە ترس و رقیان لەكوردە، بۆ رەوینەوەی ئەو ترس و رقە، چارە نییە جگە لەوەی لەپێش هەموو شتێكدا دەبێ هەموو توركێك لەڕووی عەقڵی و دەروونی و ویژدانەوە ئامادەكاری بۆ دەكرێ كەببێتە مرۆڤێكی نائاسایی، ئەمەش سەختترین رێڕەوی پەروەردەو دەروونناسییە لەمێژوویی مرۆڤایەتیدا، ئاسان نییە بەڵام درێژخایەنەو مەسرەفی زۆریشی دەوێ، لەوەدا تورك وەك رژێم و وەك خەڵكی گشتی بەرنامەی دۆزەخیان بەرامبەر بەكورد داڕشتووە.

یەكێك لەگەورەترین مەترسی نەهێشتنی ئاساییشی كۆمەڵایەتی لەوڵاتانی هەڵگری بیری شۆڤێنی و تۆقێنەر لەدەوڵەتی لەو جۆرەدا، پەیوەندی راستەوخۆیە بە (خەڵكی دیكەوە)، هەرگیزیش لەژێر هیچ بارێكدا، ناتوانرێ گونجان و هەڵكردن و بەئاشتی پێكەوەژیان بەرهەم بێنێ، لەو ئەنجامە بنبەستەدا، دەوڵەتی نەتەوەیی شۆڤێنی، بەرنامەی رێبازی هەرە توندوتیژی و هزری نامرۆڤانە كەڕاگوێزان، گرتن، ئازاردان و چەوساندنەوەیە، دواجار بەبیانووی لادەر لەشەرعییەتی دەوڵەت، رێبازی توانەوەو نەهێشتنی (خەڵكی دیكە) دەگرێتەبەر.

یەكێك لەئامرازە كاریگەرەكانی توانەوەو لەناوبردن كە لەدەوڵەتی نەتەوەیی شۆڤێنیدا بەرامبەر بە (خەڵكی دیكە) پیادەی دەكا، برێتییە لەڕاگوێزان دوورخستنەوەی بەكۆمەڵی نەتەوە یا كەمینەكان لەنیشتمان و زێدی مێژوویی باوو باپیرانیان. لەڕۆژانی یەكەمی سەرهەڵدانی شەڕی سەربەخۆیی تورك بەفەرماندەیی مستەفا كەمال پاشا بەرنامەی مامەڵەكردنیان لەگەڵ كورد لەسەر دوو قۆناغ دامەزرا بوو: قۆناغی یەكەم، بزووتنەوەی ئازادی سەربەخۆیی و بزووتنەوەی چەكداری بوو، لەم قۆناغەدا نەرمی نواندن و بەڵێن بەناوی برایەتی هاوبەشی ئایینی و هاوچارەنووسی لەگەڵ كورددا، ئەوجا درۆكردن و هەڵخەڵەتانی خێڵ و خەڵكانی سادەو ساكاری گشتی بوو، دووەم، قۆناغی دامەزران و گەشەكردنی كۆماری نەتەوەیی تورك بوو، لێرەدا، زۆر  بێشەرمانە سەرتاپێ درۆكان دەردەكەون.

دەوڵەتی كۆماری توركیا، هەمیشە بەچاوی پیس و بەگومانی كۆسپ و لەمپەر تەماشای خەڵكی كوردی كردووە، لەو تێڕوانینەوە، هەرزوو بەرنامەی لەناوبردن و نەهێشتنی كوردی كێشاوە، ئەو دەوڵەتە دوای سەدەیەك تێپەڕبوون بەسەر دامەزرانیداو تێكەڵاوی لەگەڵ ئادەمیزاددا، كەچی تائێستا، شتێك لەپەیوەندی ئینسانی و كۆمەڵایەتی فێر نەبووە. لەو روانگە شۆڤێنییەوە، لەگفتۆگۆدا لەگەڵ نوێنەری باڵای بەریتانیا لەبەغدا بێشەرمانە، باس لەڕاگوێزان و نەهێشتنی كورد دەكەن.

نوێنەری باڵای بەریتانیا لەبەغدا، سێر هێنری دوبس لەسەر داخوازی وەزیری ناوچە بندەستەكان (وەزیری موستەعمەرات) بەریتانیا چۆتە سەردانی ئەنقەرە. لە 23ی تشرینی دووەمی 1926دا، لەگەڵ مستەفا كەمال، سەرۆك كۆمارو تۆفیق روشدی، وەزیری دەرەوەی توركیا كۆدەبێتەوە، سێر هێنری هەڵوێستی هەردووكیان بەرامبەر بەكاروباری عێراق بەدۆستانە و ئەرێنی باس كردووە، بەڵام بۆچوونیان بەرامبەر بەكورد زۆر توندو دوژمنانە بووە. تۆفیق روشدی سیاسەتی دەوڵەتی تورك بەرامبەر بەكورد، بۆ نوێنەری باڵا ئاشكرا دەكاو رایدەگەیەنێ كە حكومەتی توركیا دەیەوێ كوردەكان لە(ناوچەكانی باكوری كوردستان) رابگوێزێ، وەك چۆن لەپێشتردا، یۆنانی و ئەرمەنەكانیان راگواستووە.

لەكۆبوونەوەكەی سەرەوەدا، تۆفیق روشدی باس لەوە دەكا كەژمارەی كوردەكان لەئەناتۆلیا نزیكەی 500000 (نیو ملیۆن) كەسێكن. بەڵام بەبۆچوون و زانیاری سێر هێنری و دەوڵەتی بەریتانیا، لێكدانەوەی توركەكان بەناڕاست و هەڵە دەزانن و لەگەڵ واقیع و مێژوو یەك نەهاتۆتەوە، چونكە بەپێی هەموو ئەو شارەزاییانەی بەریتانییەكان هەیان بووە، سەرژمێری كورد لەباكوری كوردستان، نزیكەی 1500000 (ملیۆن و نیوێك) كەس بوون، هەروەها نوێنەری باڵای بەریتانیا وادەزانێ كە بۆ ئەوەی نەخشەی تورك جێبەجێ بكرێ، ئەوا پێویستە خەرجی سوپاكەیان بگەیەننە بەرزترین پلە. ئەوجا نوێنەری باڵا زیاتر هەڵوێستی خۆی و دەوڵەتەكەی روون دەكاتەوە و دەڵێ: بەڕاستی ئەو هەڵوێست و تێگەیشتنی توركەكان بۆ من، كارێكی نامەعقولە، من بۆ ئەوە دەچم كەئەوەی تۆفیق روشدی بەگ باسی كرد كە بەڕاستی بێ و سڵ نەكەنەوە لەئەنجامدانی. لەقسەوباسی نێوانماندا، ئەو پێشوەخت پێی وتم كەحكومەتی توركیا تەنانەت یەك كورد لەوانەی پەنایان بۆ عێراق بردووە، ناهێڵین سەر بەتوركیادا بكەنەوە، تۆفیق روشدی و سەرۆك كۆماریش، زۆر بەتوندی لەسەر عەقڵییەتی كوردی قسەیان كردووەو گاڵتەیان پێدەكردن گوایا عەقڵی كورد بەجۆرێكە كەقەناعەت بەسیاسەتی واقیعی و عەقڵانی توركیای تازە ناكەن، واتا كورد ئامادە نییەو رازی نییە كە لەناوبچن، ئەوەش بە نامەعقول و ناتێگەیشتن بۆ كورد دەگێڕنەوە.

نوێنەری باڵا دەزانێ كە لەئەنجامی ئەو سیاسەتەی توركەوە، بەربەرەكانی كوردی لێدەكەوێتەوەو پێیان قەبوڵ ناكرێ، بۆیە دەڵێ: ئێمە دەبێ بۆ ماوەیەكی درێژ بۆ باری نابەرقەراری سنووری سەرووی عێراق خۆمان ئامادە بكەین، كەڕەنگە دۆخێك بێتەپێشەوە، هەزاران كورد پەنا بۆ عێراق بێنن و كێشە دروستبكەن، هەروەك چۆن ئەمساڵ پەنابەرانی خێلی گۆیان دۆخێكی ناخۆشیان خوڵقاند. حكومەتی عێراق خاكێكی گونجاوی نییە كەبتوانێ چاودێری ئەو ژمارە زۆرەی خەڵك بكا، ئەگەر لەنزیك سنوورەكان بمێننەوە ئەوا رەنگە هێرش بكەنە سەر توركیاو ببنە ناكۆكی ئەو دوو دەوڵەتە. ئەگەر توركیا بەردەوام بێ و سووربێ لەسەر پیادەكردنی ئەو سیاسەتە، ئەوا هەمان كێشە لەسەر سنووركانی ئێران، سوریاو روسیاش پەیدادەبێ، چونكە هەموو ئەو دەوڵەتانە بەقەدەر یەك بەرژەوەندییان لەوەدایە كەتوركیا ئەو نەخشەیە ئەنجامنەدا.(6)

مێژووی دەسەڵاتی سیاسی توركی ئەمڕۆ، بەشێوەیەكی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی دامەزرانی دەوڵەتی عوسمانی، لەو روانگەیەوە لەگشت حكومەتەكانی سەردەمی كۆماری توركیادا، حكومەتی رەجەب تەیب ئۆردوغان بێ پێچ و پەنا، خۆی بەمیراتگری دەوڵەتی عوسمانی دەزانێ، ئەمە لەكاتێكدا جیاوازی بنەڕەتی لەنێوان عوسمانییەكان و توركی ئەمڕۆدا هەیە، لەوانە دەوڵەتی عوسمانی وەك ناوەندو دەوڵەتێكی  ئیمپراتۆریەت، پێكهاتەیەكی فرە ئایینی، مەزهەبی، رەگەزی و نەتەوەیی و جوگرافیایی فراوانی هەبوو، بەڵام كۆماری توركیا، دەوڵەتێكی شۆڤێنی، عەسكەرتاری و دوور لەهەموو واقیع بینی و شارتانییەت و مرۆڤدۆستییە.

دووەم بەڵگەنامە

سێر جی. كلارك (باڵیۆزی بەریتانیا لەتوركیا) بۆ سێر ئوستن چامبەرلن (وەزیری دەرەوەی بەریتانیا)

ئەنقەرە، 4ی كانوونی دووەمی 1927                                                            ژمارە 21

جەناب

لەنوسراوی ژمارە 621ی لەڕۆژی 24ی تشرینی دووەمی پێشوودا، من سەبارەت بەڕاگەیاندنێكی سیاسەتی یەكجار توندوتیژو دەمارتوندی توركیا بەرامبەر بەكوردەكان ئاگادارم كردبوون، كەوەزیری كاروباری دەرەوەی توركیا لەقسەوباس لەگەڵ نوێنەری باڵا لەعێراق كردبووی.

     لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تۆفیق روشدی دوێنێ ئێوارە، من هەمان مەسەلەم هێنایەوە پێشەوە، ئەوەم زانی كە جەنابیان كاتێك لەگەڵ سێر هێنری دوبس قسەی كردووە، هەڵوێستێكی زۆر كەللەڕەقانەو توندی هەبووە. ئەو فەلسەفەو بۆچوونی خۆی لەسەر تێڕوانینی مێژوویی كۆن دیاریكردووە. میلی سەعات لەنێوانی سەردەمی ئیمپراتۆریەت یا فیدرالی لەگەڵ سەردەمی سەربەخۆیەتی نەتەوەكان لەهاتوچۆدایە، ئەو دەیوت كە لەمێژوودا ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا هەر خۆی، عەقڵیەتێكی سیاسیی وای هەبووە كاتێك كەخۆی تەبەنی ئەو سیاسەتەی كردووە بەرامبەر بەهێزە جیاخوازەكان بۆ ئەوەی قەوارەی بەریتانیا بپارێزێ، ئێستا میلی سەعات بەتەواوەتی گۆڕاوە، بەرەو دەوڵەتانی فەردی و جیاواز رۆشتووە، جارێكی دیكەش گۆڕاوە بەرەو كۆمەڵەكان یا ئیمپراتۆریەت، ئەوە شتێكە هەستی پێدەكرێ. ئەو كارو عەمەلیەتێكە دەبێ رووبدا، وەزیرە دەرەوەی توركیا دەیوت: دەبێ لەو پێناوەدا نەتەوە بچووكەكان نەمێنن، یا ئەگەر بشمێننەوە پێویستە بەشێوەیەكی بەرقەرارو دامەزراوو پێكەوە نەبن، چونكە ئەگەر هاوسێیەكی بەهێز وەریان بگرێ (هەڵیان لوشێ) ئەوە مانای شەڕكردنە لەگەڵ خەڵكی دیكەدا. سەربەخۆیەتی هەموو نەتەوە بچووكەكان كەسەرژمێریان یەک یا دوو ملیۆن بن، وەك ئەلبانییەكان، لەئەمڕۆ بەدواوە كاری نەكردەیە (موستەحیلە). لێرەدا، وەزیری دەرەوە پێداگری دەكرد كەدەبێ ئەوە بزانرێ كە كوردەكان مەحكومن بەحەتمییەتی توانەوە، جگە لەوە، كوردەكان كولتوورێكی زۆر نزمیان هەیەو خاوەنی عەقڵیەتییەكی زۆر دواكەوتوون. وەزیری دەرەوەی توركیا پێیوایە هندییەكانی ئەمریكا (حەوت) چونكە ژمارەیان كەمبوو، مردن و لەناوچوون، دواتر وتی: لەڕووی ئابووری و كولتوورییەوە، تورك لەكورد زۆر پێشكەوتووترن، بۆیە كوردەكان توانای هەڵكردن و مانەوەیان نییە، لەدواتریشدا تورك لەناوچە كوردییەكاندا نیشتەجێدەكرێن، لە ئەنجامدا دەتوێنەوە. دەبێ ئەوەش بزانرێ كەئەمڕۆ كەمتر لە 500000 كورد لەتوركیا هەن، ئەوەندەی بكرَی زۆریان كۆچ دەكەن بۆ ئێران و بۆ عێراق، ئەوانەی دەمێننەوە، هەڵناكەن و بەئاسانی دەتوێنەوە.

بەلای باڵیۆزی بەریتانیا لەئەنقەرە هەڵوێستی خۆی دەردەبڕێ و دەڵێ: بەڕاستی سەختە باوەڕ بەو جۆرە عەقڵیەت و تێڕوانینە بكرێ كە وەزیرێكی بەرپرسی بە جددی هەیبێ، لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕم وایە كە ئەوە بیركردنەوەیەتی. ئەوەی زیاتر تووشی سەرسووڕمانت دەكا گاڵتەپێكردن و نافامی منداڵانەی توركە بەرامبەر بەو كێشانەی رووبەڕوویان بوونەتەوە. 500000ی تۆفیق روشدی بۆ سەرژمێری كورد لەتوركیا بەهەموو حیساب و پێوانەیەكی باوەڕپێكراوەوە، یەكجار كەمترە لەژمارەی راستەقینەی كورد. باڵیۆز هەر لەبارەی سەرژمێری كوردەوە دەڵێ: یەكێك لەو كەسانەی كەتوانای بڕیاردانی هەیە، حوكمداری پێشووی قەیسەرایە (ناوی شوێنە)، ئەو پێی وتم كە لەپێش جەنگدا بەلای كەمەوە دوو ملیۆن و نیو كورد لەتوركیا هەبوون، بەهیچ شێوەیەك باوەڕ ناكرێ ئێستا لەملیۆن و نیوێك كەمتر بن، لەكاتێكدا لەوە پێش، تورك هەرگیز بیری لەتوانەوەی كورد نەكردۆتەوە. دیسان باڵیۆز دەڵێ: ئێمە ئێستا زۆر كەم ئاگادارین كەچی لەكوردستان روودەدا، بەڵام ئەوە دەزانین كە تورك سوپایەكی لەوێ داناوە، پارەیەكی زۆر لەخەزێنە بۆ ئەو مەبەستە خەرجدەكا، لەگەڵ ئەوەشدا، ئێمە وادەزانین كە تائێستا، هیچ نیشانەیەك نییە بۆ توانەوەو لەناوچوونی كورد.(8)

دڵسۆزتان

جۆرج رەی كللارك

دوا بەدوای ئەو هەڵوێستە نامرۆڤانەو ناشارستانییەتەی حكومەتی توركیا سەبارەت بەكورد، نوینەری باڵای بەریتانیا لەئەنقەرە دەیەوێ لەو بارەیەوە لەگەڵ وەزیری كاروباری دەرەوەی توركیا قسە بكا، لە 11ی كانوونی دووەمی 1927دا، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا سێر ئۆستن چەمبەرلن Sir Austen Chamberlian پێیوابووە كە ئەوە لەبەرژەوەندی كورد ناشكێتەوە، هەر هەنگاوێكیش حكومەتی بەریتانیا بیهاوێ، ناتوانێ حكومەتی توركیا لەو بەرنامەیە پاشگەز بكاتەوە، وەزیری دەرەوە ئەوەش دەڵێ كە میستەر ئومەری، وەزیری موستەعمەرات شارەزایەو ئاگاداری تاقیكردنەوەی پێشینە كەهەر كاتێك سەبارەت بەچەوساندنەوەی مەسیحییەكان لەتوركیا هەوڵێك درابێ كە لەجیاتی كەمینەكان قسەیەك كرابێ ئەوا زیاتر ئازاردراون وەك لەوەی كەڵكێكیان پێببەخشێ، بۆیە وەزیری دەرەوە وا هەست دەكا كەهەر شتێك زیاتر دڵی حكومەتی تورك رەق بكا، ئەوەیە كەحكومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا وا پیشانبدا كە پەرۆشی و گرنگی گەورە بەكوردەكان دەدەین. ئەو دوو بۆچوونەی وەزیرانی دەرەوە و موستەعمەراتی بەریتانیا ئەوە دەگەیەنن كە لەسیاسەتی حكومەتی مستەفا كەمال بەرامبەر بەكورد رازی نەبوون، بۆیە نەیانویستووە سەبارەت بەكورد قسەیان لەگەڵ بگەن نەبادا دۆخەكەیان خراپتر بكا وەك لەوەی كەڵكیان پێببەخشێ.

ئەنجام

دڵ رەقی و شۆڤێنی حكومەتان، ئەنجامی نەبوونی گیانی مرۆڤدۆستی و دەمارتوندی بەرپرسیاران و كاربەدەستانە، تا ئەوان شەرشنگێزتر و بەرچاو رشتر بن، حكومەتان و كۆمەڵگە نا بەختیارتر و نا تێگەیشتووتر دەبن. لە گەلێك قۆناغی مێژوویی مرۆڤایەتیدا، حكومەتان و كۆمەڵگە تووشی ئەو دەردە بوون، دواتر پەندو وانەیان وەرگرتووە و گەڕاونەتەوە بۆ ژیانی ئاسایی و پێكەوە هەڵكردن و بەئاشتی ژیان، بەڵام نموونەی حكومەتانی تورك و كۆمەڵگەی توركی هێندە دڵ رەش و ترسنۆكن بەرامبەر بەمرۆڤایەتی، چاویان بەكەس هەڵنایە بەتایبەتی بەكورد، ئەوان شیری ناحەزی و رق ئەستووری وای لێكردوون لەگەڵ هەموو دوژمنێكیان بەتایبەتی لە ناعیلاجیدا لەگەڵ هێزدار، رێكدەكەون لەگەڵ كورد نەبێ، ئەو مێژووە دوورە شۆڤێنییەی تورك لەگەڵ كورد وا بۆ زیاتر لە 150 ساڵێك دەچێ، خاو نابێتەوە و تائێستاش درێژەی هەیە، هەرچی وڵاتان و بیروباوەڕی جیاوازیش لە وڵاتان و حزب و كۆمەڵگە جیهانی و رێكخراوەكان هەن، بەشەرمەزاری و مل كزییەوە تەماشای كورد قڕان لەلایەن چوار دەوڵەتی داگیركەری كوردستانەوە دەكەن و ورتەیان لێ نایە. لەمەدا، خەتاو هەڵەی خۆشمانی تێدایە، هی ئێمەی هەژارو بێدەسەڵات نا، هی بەرپرسیاران و عەقڵی سەران و بەڕێوەبەرانی حزب.  

سەرچاوەكان:

(1) Jack, Ernest (1944). The Rising Crescent: Turkey yesterday, today, and tomorrow, Farrar & Rinehart, London, pp. 131-132.

 (2) Mango, Andrew (2000). Ataturk and the Kurds in Kedourie, Sylvia, Edited by, Seventy-Five Years of the Turkish Republic, Frank Cass Publishers, London, p. 20.

هەر بە پێی هەمان بڵاوكراوەی سەرەوە، چەركەسی و لاز و لازاستانییش قەدەغە كران.

(3)Shaw, Stanford J. & Shaw, Ezel Kural (2002).  History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vo. 11,  Reform Revolution, and Republic, The Rise of Modern Turkey 1808-1975, Cambridge University Press, Cambridge, p. 376.

(4) Mango, Andrew (2000). Ataturk and the Kurds, in Seventy-Five Years of the Turkish Republic, edited by Sylvia Kedourie, Frank Cass Publisher, London,  p. 20.

(4) Ibid, p. 20.

(5) Ibid.

(6) F. O. 371/12255. Foreign Office. Sir Henry Dobbs, the High Commissioner for Iraq to   Amery, Secretary of State for the Colonies, Baghdad, 8h December, 1926.

(7) دیارە مەبەستی هندییە سوورەكان بووە كەوەزیری دەرەوەی كۆماری بێئاگاو بێ زانیاری بووە بەرامبەریان ـ ئەمە گاڵتەپێكردنە بەگەوجێتی تۆفیق روشدی كە نەیدەزانی هندییە سورەكان كێن!

 (8) F. O. 371/12255. Sir G. Clerk to Sir Austen Chamberlain, Angora, January 4th, 1927.