جوتیار ڕه‌شید

زاراوەی (عثمانیە نوێیەکان)،بۆ یەکەم جار لە لایەن یۆنانیەکان هێنرایە زمان،لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابوردو،ئەوکاتەی تورکیا هێرشی کردە سەر ( قبرص) و بەشی باکوری داگیرکرد.
لە 15 ساڵی ڕابوردودا،تورکیا لە بەریەککەوتنی بەردەوامدایە چ لە ناوخۆی تورکیا و چ لە گەڵ وڵاتانی دەوروبەری،چ لە گەڵ زل هێزە جیهانیەکان،تەنانەت لە گەڵ دۆست و هاوپەیمانەکانیشی لە ناتۆدا.
هەموو ئەو بەریەککەوتننانە بۆهەر چاودێرێکی سیاسی،پرسیارێکی لۆژیکی دێنێتە پێش،ئەویش ئەوەیە:-
دەسەڵاتدارانی تورکیای ئێستا و بەتایبەتیش ئەردۆغان چی دەوێ،بۆچی لە بەریەککەوتنی بەردەوامدایە لە گەڵ هەموو جیهان و ناوخۆی تورکیاش؟
د.علی الدين الهلالی مامۆستای کۆلێژی زانستە سیاسیەکان لە زانکۆی قاهرە لە مصر،وەڵامی ئەو پرسیارە بە دێڕێک دەداتەوە و دەڵێ (ئەو بەریەککەوتنانە،بەرەنجامی هەوڵەکانی ئەردۆگان و حیزبەکەیەتی بۆ چاوپێداخشانەوە بە ئەنجامەکانی شەڕی جیهانی یەکەم).
دکتۆر هلالی پێی وایە بۆ ئەوەی بەتەواوی لەوە بگەین پێویستە وەڵامی ئەم پرسیارە چوار بڕگەیە بدەینەوە:-
بۆچی،چۆن،چاو بەچیدا دەخشێنێتەوە و لێکەوتەکانی چی دەبن؟
بۆ ئەوەی بزانین چاو بەچیدا دەخشێنێتەوە،دەبێ 100ساڵ بگەڕێینەوە دواوە،بۆ لێکەوتەکانی شەڕی جیهانی یەکەم،ئەو شەڕەی ئیمبراتۆریەتی عثمانی یەکێک بو لە لایەنە دۆڕاوەکانی،وەک نەریتی هەر شەڕێکی جیهانی لایەنە سەرکەوتوەکان مەرجەکانیان بەسەر لایەنە دۆڕاوەکاندا دەسەپێنن،لە پێش هەموشیانەوە ئاوەڕوتکردنی لایەنە دۆڕاوەکان و بەشکردنی میراتەکانیان،هێزە هاوپەیمانەکانیش هەر وایان لە عثمانیاکان کرد،هەرچەندە دواتر شۆڕشەکەی مصطفى کمال ئەتاتورک بەشێک لە ئازارەکانی تورکیا کەمکردەوە و تورکیا گەڕاندەوە بۆ ئەو سنورەی ئێستای تورکیا.
بەڵام ئێستاش و ئەوساش تورکەکان لە بێ دەسەڵاتیان بەوە ڕازی بون و پێیان وایە ئەوەی لە بێدەسەڵاتی و بە هێز لێیان سەندراوە،ڕۆژێک دێ بە هێز و دەسەڵاتەوە دەیگێڕنەوە،هەر کەس بگەڕێتەوە بۆ کۆنوسەکانی ڕۆژانی گفتوگۆی پارلەمانی تورکیا ساڵی 1926 کە لەسەر ڕێککەوتننامەی ئەنقەرە ئەنجامدراون سەبارەت بە ولایەتی موصل،بەڕونی لەو نیەتەی تورک تێدەگا کە بۆ هەر ئەگەرێک قسەیەکیان دەبێ و ئەوە کە بە لە دەستدانی ولایەتی موصل ڕازی بون ،قسەی بێدەسڵاتیە.
کەواتە ئەردۆغان و حیزبی داد و گەشەپێدان دەیانەوێ سنور و دەسەڵاتی تورکیا بگێڕنەوە بۆ پێش شەڕی جیهانی یەکەم بە شێوازی جۆراوجۆری سەردەمیانە،لە ناویشیاندا فراوانکردنی سنوری تورکیا(ئەوەندەی بۆیان بکرێ).
بۆچی لە ئێستادا؟
ئەردۆغان لە ئێستادا کۆمەڵێک هۆکاری هەیە گەیاندووەتە ئەو بڕوایەی کاتەکەی گونجاوە:-
-جیهان لە شڵەژانی لە دایکبوونی سیستمێکی نوێی جیهانیدایە و کۆی زل هێزە جیهانیەکان هەریەکەیان بە گرفتێک زیاترەوە گرفتارن.
-تورکیا لە ئێستادا گەیوەتە قۆناغی(سەرڕێژی هێز)،(فائض القوة)،دووەم هێزی سەربازی ناتۆیە لە دوای ئەمریکا،بەهێزترین ئابوری هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست(850) ملیار دۆلار،خاوەن پیشەسازی چەک و تەکنۆلۆجیای سەربازی خۆیەتی و بەهێزترین فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان دروست دەکا،خاوەن پیشەسازی کەشتی گەلی دەریای خۆماڵیە،خاوەنی تەکنۆلۆجیای خۆماڵی گەڕان و پشکنین و دەرهێنانی نەوت و گازە،لە بەرهەمی کشتوکاڵی و ئاژەڵداریشدا بەرهەمی لە ناوخۆ زیادە و هەناردەی دەرەوەی دەکا،لە بەشێکی زۆری بازاڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بەرهەمە تورکیەکان کێبڕکێی بەرهەمە جیهانیەکان دەکەن.
-ژمارەی دانیشتوانی تورکیا لە 100 ملیۆن نزیک دەبێتەوە.
-پێگە جیۆپۆلەتیکەکەی کە هەر یەک لە ئەمریکا،ئەوروپا،ڕوسیا،چین،وڵاتانی عەرەبی و جیهانی ئیسلامی ناچارکردووە نەرمی بۆ تورکیا بنوێنن لە پای سەرکێشیەکانی.
-ناوەندی ئیسلامی سیاسی و بەتایبەتیش (اخوان مسلمون)کە بنکەیەکی جەماوەری فراوانیان لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی هەیە پشتگیری سەرسەختی ئەردۆگان و حیزبەکەین.
-مانەوەیان لە دەسەڵات لە تورکیا بۆ ماوەی زیاتر لە 20 ساڵ،بواری ئەوەی بۆ ڕەخساندون، نەوەیەکی نوێ لە تورک پەروەردە بکەن و ئامادەی بکەن بۆ نوێکردنەوەی خەونە ئیمپراتۆریەکەیان.
-گێڕانەوەی ڕێنوسی عەرەبی بۆ خوێندن و نوسین لە قوتابخانە تایبەتەکانی خۆی (مدارس أمام خطيب)،کە لە ساڵی 2000 ژمارەی خوێندکارەکانی لە سەرتاسەری تورکیا لە 50,000 خوێندکار تێنەدەپەڕی،بەڵام لە ئێستادا ژمارەیان لە 1,500,000 خوێندکار زیاترە،ئەم خوێندکارانە بە ڕێنوسی تورکی سەردەمی عثمانیەکان کە ڕێنوسی عەرەبیە دەخوێن (ئەو ڕێنوس و زمانەی ئەتا تورک قەدەغەی کرد و گۆڕی بەڕێنوسی لاتینی).
حیزبی داد و گەشەپێدان بۆیە ئەو ڕێنوس و زمانەی گێڕاوەتەوە بۆ ئەوەی نەوەیەک پەروەردە و ئامادە بکاتەوە بە زمان و کەلتور و فەرهەنگی عثمانی بۆ گێڕانەوەی خەونی خلافەتی ئیسلامی و ئیمبراتۆریەتی عثمانی،لە لایەکی تریش ختوکەی عەرەب و مسوڵمانانی پێبدا،بۆ ئەوەی وەک عثمانیەکان عەرەب و ئیسلام بۆ دەسەڵاتی فراوانخاوزی تورک بەکاربێنێتەوە.
-کورد لەهەر چوار پارچەی کوردستان کە یەکێکە لە مەترسیە ڕاستەقینەکانی بەردەمی خەونەکەی ئەردۆغان خەریکە لە دەست دەردەچن و تورکیا لە داهاتودا ناتوانێ کۆنترۆڵیان بکا.
هەنگاوە کرداریەکانی ئەردۆگان:-
-کودەتا سەربازیە شانۆگەریەکەی ساڵی 2016 بۆ کۆنترۆڵکردنی هێزی سەربازی و ئاسایش و موخابەراتی تورکیا و پاکتاوکردنی لە و ئەندامانەی هاوڕای نین.
-گۆڕینی سیستمی پارلەمانی بۆ سیستمی سەرۆکایەتی.
-فشار خستنە سەر هێزە ڕکابەرە ناوخۆییەکان و پاکتاوکردنیان.
-هێرشی بەردەوامی سەر کورد لە باشور و ڕۆژئاوای کوردستان.
-هەڕەشە بەردەوامەکانی لە یۆنان و دورگەکانی دەریای ئیجە.
-سەر هەڵدانی داعش،هەلێکی زێڕین بو بۆ ئەردۆگان، بۆ یە پلانی یارمەتیدانی داعشی دانا، بو بێهێزکردنی سەرسەختترین هێزی دژە داعش کە هێزە کوردیەکانن،بۆ ئەوەی نمونەی خلافەتی ئیسلامی عەرەبی بۆ دەیان ساڵی داهاتو لەبەرچاوی جیهانی ئیسلامی و عەرەبی بخا و زەمینە ساز بکا بۆ نمونەی خلافەتە تورکیەکەی خۆی.
-دەستوەردانی لە لیبیا و وڵاتە عەرەبیەکان.
-لەم ساڵانەی دواییدا لە چەندین یاد و لێدوانیدا بە ئاشکرا ڕایگەیاندوە کە ڕێککەوتننامەی لۆزان ستەمی لە تورکیا کردوە و دەبێ مافە مێژوییەکانی تورکیا بگەڕێتەوە.
*لێدوانەکانی لەسەر دورگەکانی دەریای ئیجە لەگەڵ یۆنان.
*لێدوانەکانی لەسەر هەندێ شاری بولگاریا گوایە دەکەونە سنوری (نەخشەی ڕۆحی) تورکیاوە.
*بڵاوکردنەوەی نەخشەی تورکیای مەزن لە هەندێ دەزگای ڕاگەیاندن و کەسایەتی نزیکی خۆی.
*،هێرشەکانی بۆسەر باشوری کوردستان لە عراق و ڕۆژئاوای کوردستان لە سوریا.
*لێدوانەکانیان لەسەر ولایەتی موصل.
*گرتنەوەی ئاوی دجلە و فورات لە سەر سوریا و عراق، هەتا لە داهاتودا وەک کارتی فشار لەسەریان بەکاری بهێنێ.
-پێکهێنانی کۆمکاری وڵاتە تورک زمانەکان.
لێکەوتەکانی جیهان دەخاتە بەردەم مەترسیەکی ڕاستەقینەی گێڕانەوەی ئیمپراتۆریەتەکان و شڵەژانێکی جیهانی دروست دەکات،کە لەگەڵ سەردەمی تەکنۆلۆجیا و مافەکانی مرۆڤی سەردەم ناگونجێن،ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بەسەرچاوەی وزەی جیهانی و بازاڕی گەورەی جیهان  و فرە نەتەویی پۆلێن دەکرێت دەخاتە بەر مەترسی پێکدادانی خوێناوی و کاولکاری سەد ساڵ لەمەوبەر،بەوەش جیهان ڕوبەڕوی مەترسی پێکدادانی نەتەوەیی و کۆنترۆڵی وزە و بازاڕ دەکاتەوە.