جوتیار ڕەشید

مێژو پێمان دەڵێ،هەموو گۆڕانکاریەک لە ڕیزبەندی هێز و بەرژەوەندیەکانی زل هێزەکان،هەلێکە بۆ گەلانی بن دەست،کورد چەندین هەلی لەو شێوەیەی بۆ هاتوەتە پێش،لە 100ساڵی ڕابردودا،لە ڕێککەوتننامەی سیڤەرەوە بیگرە هەتا ڕاپەڕینی ساڵی 1991،ڕوخانی صدام،سەرهەڵدانی داعش.

بەداخەوە نەمانتوانیوە ئەو هەل و دەرفەتانە وەک پێویست بقۆزینەوە،لە زۆر حاڵەتیشدا بیر تەسکی و کەم لیاقەتی (دەم ڕاستانی ) کورد، هۆکاری سەرەکی تێکدانی پلانی زل هێزەکانیش بون، کە جۆرێک لە بەرژەوەندی نەتەوەیی کوردی تێدا بوە.

هۆکاری سەرەکی دەست واڵایی دەم ڕاست و کار بەدەستانی کوردیش نەبونی (پێوەر)ێکی (مقياس)،(scale) ی نەتەوەیی کوردی بوە،کورد بتوانێ جوڵە و بڕیارەکانی وڵاتانی داگیرکەر و بەرژەوەندی زل هێزەکان و بڕیار بەدەستانی کوردی پێ بپێوێ.

تەنانەت لە ململانێ ناوخۆییەکانی گروپ و دەسەڵاتدارە پێکدا هەڵپژانە بەردەوامەکانی کورد خۆشیدا دادپەروەری بکا.

هەرچەندە زۆر دواکەوتەین،بەڵام ئەمڕۆ لە سبەی زوترە،کاتی ئەوە هاتوە ناوەندێکی بیرکردنەوە و شیکردنەوەی نەتەوەیی دروست بکەین کە ئەرکی یەکەمی دیاریکردنی پێوەرە نەتەوەییەکان بێ وەک مانەفێستی داهاتوی کورد.

بۆچی نزیک بونەوەی چینیەکان و عەرەب بۆ کورد هەلێکی نوێیە؟

چینیەکان لە نزیکبونەوەیان لەعەرەب چوار مەبەستی سەرەکیان هەیە:-

1-وزەی کەنداو،بەتایبەتیش وزەی میرنشینی سعودیە.

2-ئەو وڵاتانە وەک بەشێک لە پڕۆژە ستراتیجیەکەیان (پشتێن و ڕێگا) بەکاربێنن،بازاڕێکی گەورەی ساغکردنەوەی کاڵا چینیەکانیشن لە داهاتودا.

3-کێبڕکێی ئەمریکا و کردنەوەی بەرەیەکی تری تەنگ پێهەڵچنینی ئەمریکیەکانە،بۆ کەمکردنەوەی فشارەکانیان لە تایوان و دەریای چین.

4-فشارکردنی زیاترە لە ڕوسەکان(چینیەکان ڕوسەکان بەمەترسی دەزانن لەسەر خۆیان لە بەهێز بونی زیاد لە پێویست،ڕوس بۆ چین دۆستە هەتا ئەو کاتەی لە ژێر فشاری ئەمریکادایە،لە لایەکی کەش بۆ چین ڕەوسێکی لاواز دۆستێکی مسۆگەرتر و سڵامەتترە)

لە بەرامبەر ئەو ئامانجانەی چینیەکان،ئەمریکیەکان چیان دەوێ و چیان پێدەکرێ؟

ئاشکرایە وڵاتانی کەنداو و زۆرێک لە وڵاتە عەرەبیەکان وڵاتی دروستکراو و دەستکردی ڕۆژئاوا و ئەمریکان و تەمەنیان لە 100 ساڵ تێناپەڕێ،لەوەتەی هەن گوێ لە مست و جێبەجێکاری داواکاریەکانی ئەمریکیەکان بون و هەر کامێکیشیان ملی بادابێ،ملیان شکاندوە،وەک صدام و قذافي.

ئێستا و بەتایبەتیش لە دوای شەڕی ڕوسیا و ئۆکرانیا ڕەوشێکی تازە هاتوەتە پێش،بەشێک لەوڵاتە عەرەبیەکانی کەنداو بەسەرکردایەتی (محمد بن سلمان)،پێیان وایە کاتی ئەوە هاتوە جۆرێک لەسەربەخۆیی بیرکردنەوە و بڕیاری سیاسی و ئابوری وەربگرن.

(محمد بن سلمان لە وتارێکیدا بەڕون و ئاشکرایی دەڵێ،5ساڵی داهاتوی وڵاتانی کەنداو جیاواز دەبێ لە ڕابوردو و خۆم سەرکردایەتی ئەو گۆڕانکاریە دەکەم و بەچاوی خۆشم ئەنجامەکانی دەبینم).

هەرچەندە ئەوە بەمانای دژایەتیکردنی سەد لە سەدی بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا نایا لە ناوچەکە لە ئێستادا،بەڵام جۆرێک لە یاخیبونە و ئەمریکیەکان بۆ داهاتوی دور بە مەترسی ڕاستەقینەی دەزانن.

لە بەرامبەریشدا ئێران چەند وڵاتێکی عەرەبی بە جۆرێک لە جۆرەکان بەهۆی مەزهەبیەوە کۆنترۆڵکردوە،(عراق،سوريا،يمن،لبنان)،سەر یەشەی بەردەوام بۆ ئەمریکیەکان لەو وڵاتانە دروست دەکات.

تورکیاش پەیوەندیەکانی لە گەڵ ئەمریکا و ڕۆژ ئاوا بۆ هەموان زانراوە و لەوەش ناهەموارتر بۆ ئەمریکیەکان نیەت و پلانی ستراتیجی ئەردۆغان و حیزبەکەیەتی لە گێڕانەوەی جۆرێک لە خیلافەتی ئیسلامی تورکی (عثمانیە نوێیەکان).

ئیسرائیلیش کە بە کچە بەناز پەروەردە کراوەکەی ئەمریکا ناسراوە،ئێستا هەست دەکا باڵغ بوە و ئەمریکیەکان ترسی ئەوەیان هەیە دڵداری لە گەڵ چینیەکان بکا و جۆرێک لە پەیوەندی سۆزداری هەبێ،ڕۆژێک دابێ شوی پێبکا(لە دونیای سیاسەتدا هیچ شتێک موستەحیلە نیە).

پێش دەچێ ئەو خاوە خاوەی ئەمریکیەکان بەرامبەر بە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران و پاوانخاوازیەکانی لە جیهانی عەرەبیدا،هەتا بن لوتی ئیسرائیل،بە جۆرێک لە جۆرەکان کارتێکی فشاری ئەمریکیەکان بێ بۆ ئیسرائیل و سعودیە.

ئەمریکا چۆن بەرەنگاری ئامانجەکانی چین دەبێتەوە لە کەنداو؟

1- لە بواری وزە

ئەمریکا خۆی لە ڕۆژێکدا پێویستی ناوخۆی نزیکەی 19ملیۆن بەرمیل نەوتە،بەرهەمی ناوخۆی نزیکەی 12ملیۆن بەرمیلە.

نەوتی ئەمریکی دو جۆرە:-

-جۆری یەکەم ئەو نەوتە ئاساییە کە دەرهێنانی هەر بەرمیلێکی نزیکەی 5 دۆلاری تێدەچێت،ئەو 12 ملیۆن بەرمیلی دەردێنێ لە ئێستادا لەو جۆرەیە.

-جۆری دووەمی (نەوتی بەردینە)،ئەم جۆرە دەرهێنانی هەر بەرمیلێکی زیاتر لە 60 دۆلاری تێدەچێت.

ئەمریکا خۆی 7 ملێۆن بەرمیل کورت هێنانی هەیە،ئەوروپاش نزیکەی 5 ملیۆن بەرمیلی پێویستە،واتا کۆی 12 ملیۆن بەرمیل نەوتیان پێویستە.

ئەمریکا بۆ ئەوەی بتوانێ نەوتی بەردین دەربهێنێت پێویستە نرخی نەوت لە سەروی 80 دۆلارەوە بێ،ئەوەش کارێکی ئەستەم بوە بۆ ئەمریکا لە بونی وزەی ڕوسیا و کەنداو لە بازاڕدا کە تێچونی دەرهێنانی ناگاتە 5 دۆلار.

پلانی ئەمریکا بە دوو تەوەرە بۆ تەنگ پێهەڵچنینی چینیەکان،کە هەردوکیان یەک ئامانجیان هەیە،ئەویش زیادکردنی نرخی نەوتە لەسەر چینیەکان هەتا ڕادەیەک پێشبڕکێی نرخی کاڵای چینی کەم بکەنەوە:-

-یەکەم کەمکردنەوەی بەرهەمی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا.

-کەمکردنەوەی سەرچاوەکانی نەوت.

شەڕی ئۆکرانیا و ئابڵوقە ئابوریەکانی سەر ڕوسیا بۆ کەنارکردنی وزەی ڕوسیا بو لە بازاڕەکانی جیهاندا و زیاد بونی نرخی نەوت،هەردوو ئامانجەکەشی پێکا.

وزەی ئێرانیش بەهەمان دەرد براوە.

ئێستا پاڵێوراوی سێیەم سعودیەیە.

ئەگەر ئەمریکا بتوانێ وزەی سعودیەش کەنار بکا،نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا خۆی دیاری دەکات و نەوتی بەردین دەردێنێ.

یان بڕی بەرهەمهێنانی کەنداو کەم بکاتەوە(هەوڵی ئەوەی دا و سەرکەوتو نەبو).

2-پێشبڕکێی بازاڕ و نرخ

ئەوروپا و ئەمریکا چیتر ناتوانن بە هێزی سیاسی و سەربازی بازاڕەکانی وڵاتە عەرەبیەکان لە چین قۆرغ بکەن،وڵاتە عەرەبیەکان خۆیان ئارەزومەندن بازاڕەکانیان بەڕوی کاڵا چینیەکاندا بکەنەوە،چینیەکانیش بۆ ئەو مەبەستە دەست و دڵفراوانی خۆیان بۆ عەرەبەکان نمایش کردوە،هەتا پێدانی قەرزی پێشوەختە بۆ گەشەپێدان.

ئەمریکیەکان دوو ڕێگایان لە بەردەمە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ئەو پێشبڕکێیە:-

1-پێشبڕکێی ئاسایی بازاڕ و نرخ،بە کەمکردنەوەی نرخی کاڵاکانیان و باشترکردنی جۆری هەتا ئەو ڕادەیەی ڕێ لە کاڵا چینیەکان بگرێ(ئەوە ئەستەمە لەو ڕەوشەی ئێستادا)

2-زیادکردنی تێچونی کاڵا چینیەکان هەتا ڕادەیەک کێبڕکێی کاڵا ئەمریکی و ئەوروپیەکان پێنەکرێ(ئەوەش پێویستی بە بەرزکردنەوەی نرخی نەوت هەیە بۆ سەروی 300 دۆلار).

تاکە ڕێگاش بۆ ئەوە کەنارکردنی وزەی کەنداوە.

3-ئەمریکا و ڕوسیا و چین،سێ ڕکابەری سێ لوتکەی سێگۆشەی زل هێزی جیهانن،شتێک نیە بەناوی دۆستایەتی ستراتیجی لە نێوان دوان لە وانە،بۆیە لاوازکردنی هەر کامێکیان بەرژەوەندی دوانەکەی تری تێدایە،یان ئاستەنگ خستنە بەردەم بەرژەوەندیەکانی هەر لایەکیان بەرژەوەندی دوو لاکەی تری تێدایە.

بۆیە ڕوسیا لەوەدا بە جۆرێک لە جۆرەکان هاوکاری ئەمریکا دەکات.

بۆچی ڕەوشی داهاتوی ناوچەکە،هەلێکی نوێ بۆ کورد دەڕەخسێنێ؟

کورد پێگەیەکی لەباری هەیە لە ناوچەکە،بە درێژایی مێژوش زل هێزەکان ئەو پێگەیەیان بەکارهێناوە و سودیان لێوەرگرتوە،ئەوە کوردە خۆی بەخۆی نەزانیوە چ هێز و پێگەیەکی یەکلاییکەرەوەی گرنگی هەبوە.

کارتە گرنگەکانی دەستی کورد لە ئێستا و داهاتودا-

1-پێگەی جیۆپۆلەتیکی کوردستان

هەروەک باسمان کرد پێگەی جیۆپۆلەتیکی کوردستان وای لێکردوە کاریگەری یەکلاییکەرەوەی هەبێ لە ململانێ و ئاڵۆزیەکانی نێوان زل هێزە هەرێمی و جیهانیەکان و هەتا ئێستاش ئەو پێگەیەی گرنگی لەدەست نەداوە،بەڵکو بەهێزتر بوە.

2-وزە و سامانە سروشتیە دەست لێنەدراوەکانی

وزەی کوردستان ئەگەر لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی یەکگرتودا کۆ بکرێتەوە،توانا پێشبڕکێ(بەلایەنی کەمەوە کەمکردنەوەی)ڕۆڵی وزەی هەر یەک لە عەرەب،تورک و فارسی هەیە.

3-هێزی مرۆیی

کورد ئەگەر دەوڵەتێکی سەربەخۆی هەبێ و بتوانێ تەواوی کوردانی پەرش و بڵاو بو بە جیهاندا کۆبکاتەوە،ژمارەی دانیشتوانی لە 100 ملیۆن تێدەپەڕێ (یەکێک لە خەسڵەتە گرنگەکانیشی ئەوەیە کۆمەڵگایەکی گەنجە و سەرچاوەیەکی ئامادەیە بۆ گەشەی خێرا و پێشکەوتن)،دەبێتە یەکێک لە وڵاتە بەهێز و گەورەکانی ناوچەکە.

4-خاک و ئاو

ڕوبەری کوردستان نزیک دەبێتەوە لە 500,000 کیلۆمەتری چوارگۆشە،کە زوربەی هەرە زۆری ئەو ڕوبەرە خاکی بەپیت و گونجاوە بۆ کشتوکاڵ و لەوەڕگا و ناوچەی گەشتیاری،یەکێکە لە ناوچە دەوڵەمەندەکانی ناوچەکە بە سەرچاوەی ئاوی سروشتی(لەوەش گرنگتر زوربەی سەرچاوە ئاویەکانی ئاوی پاک و شیرینن کە بۆ خواردنەوە دەست دەدەن،چ ئاوی سەر زەویەکەی چ ئاوی ژێر زەویەکەی)ئەو دەوڵەمەندیەی لە سەرچاوەی ئاوی سروشتی شیرین، پێگە ئابورییەکەی هاوتای هەموو نەوتی وڵاتە عەرەبیەکان دەبێ داهاتودا.

5-هێزی شەڕکەری سەر زەوی

کورد شارەزاییەکی کەم وێنەی هەیە لە شەڕکەری سەر زەوی کارامە و شارەزا بە سروشتی شەڕکردن لە ناوچەکە،لەبەرئەوەی بەردەوام لە شۆڕش و شەڕدا بوە لە گەڵ وڵاتە داگیرکەرەکانی خاڵە لاوازەکانی سوپاکانی وڵاتانی دەوروبەری باش دەزانێ.

لە لایەکی تریشەوە باشترین شەڕکەری سەر زەوین لە ڕوبەڕوبونەوەی هێزە توندئاژۆکان(شەڕی دژی داعش)،ئەو ڕاستیەی بە جیهان سەلماند.

لە کاتێکدا ئەوروپی و ئەمریکیەکان لە عەرەب و تورک و فارس،هەتا ڕادەیەکیش لە ئیسرائیل کەم هیوا ببن و بەرژەوەندیەکانیان لە ناوچەکە تەنگی پێهرڵبچندرێ،هەلێکی زێڕین بۆ کورد دێتە پێشەوە بیقۆزێتەوە (پێش دەچێ وێڕای ئەو هەموو گەندەڵی و کەم و کوڕیەی دەسەڵاتدارانی باشور)،(سەرەڕای ئەو هەموو فشارانەی تورکیا لە کوردی ڕۆژئاوا)،دەستبەرداری کورد نابن،هۆکارەکەی ئەو پلانە دور مەودایەی ئەوروپا و ئەمریکا بێ بۆ ددهاتوی کورد،تورکیا و ئێران و عەرەبیش لە کورد خۆی باشتر لەو پێگە و هەلانەی کورد تێگەیشتون(ئێران و عەرەب،خۆیان بۆیان گونجاو نیە لە ئێستادا ) بۆیە ئەو ئەرکەیان بە تورکیا سپاردوە،بە ئاشکرا ئەردۆغانیش ئەو ڕاستیەی درکاندوە(یەک پارچەیی خاکی سوریا،عراق،ئێران)،بۆ تورکیا وەک یەک پارچەیی خاکی تورکیا گرنگە.

وردبونەوە لەو قسەی ئەردۆگان وێنەی مەترسیداری پێگەی داهاتوی کوردمان بۆ وێنا دەکا لە زهنیەتی ئەردۆگاندا(لەبری فارس و عەرەبیش) لە داهاتوی ناوچەکە.