سەردار عەزیز

رۆژی یەكشەممە فەرەنسا لەگەورەترین رووداوی جیهانیدا خۆی نمایش دەكات. یاریی كۆتایی مۆندیال لەنێوان فەرەنسا و ئەرجەنتین تەنها یاری نێوان دوو تیپی دوو گۆڵی نیە، بەڵكو رووداوێكی پڕ لەسیمبولە. تیمی فەرەنسی بەوەی زۆرینەیان مناڵی گەڕەكە هەژارەكانی دەرەوەی پاریسن كە لەئەدەبیاتی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوریدا بە بانلو banlieue   ناسراوە. رەنگ و ناوو شوناسی ئەوان جێگای مشتومڕە لەنێوان پارتە فاشیتەكانی فەرەنساو ئەوانیتر، لەنێویاندا لێدوانەكانی فەیلەسوفی سیاسی ئێریك زومار. دەكرێت لەم رێچكەیەوە بڕۆین بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی كە ئایا كۆماری فەرەنسی و ئایدیاكانی چ جۆرە كەسایەتی و كۆمەڵگاو خیتاب و دیدی بەرهەمهێناوە. بەڵام ئەم رێچكەیە ناگرینەبەر. ئەوەی دەمانەوێت قسەی لەسەربكەین بیری فەرەنسییە. چەمكی بیری فەرەنسی پێویستی بەڕوونكردنەوەیە. ئایا دەكرێت چەمكی وەك بیری فەرەنسی هەبێت؟ بۆ كورتكردنەوەی وەڵامەكەمان پەنا دەبەینەبەر سودێر هەزارسین Saudhir Hazareesingh  لەكتێبی فەرەنسییەكان چۆن بیردەكەنەوە

How the French Think: An Affectionate Portrait of an Intellectual People 

بەم پێیە دەتوانین قسە لەسەر ژانڕەیەك بكەین بەناوی بیری فەرەنسی. بۆ ئەم قسەكردنە دەكرێت دوو هێل بگرینەبەر، هێڵی یەكەم، بیرمەندانی فەرەنسا، بەتایبەتی لەدیكارتەوە، كە باوكی عەقڵانیەتی نوێیە، یان دەكرێت رووداوەكان لەبەرچاو بگرین وەك رووداوی شۆڕشی فەرەنسی، جەنگەكان، كۆلۆنیالیزم، هەتا شۆڕشی ١٩٦٨. بەڵام ئەگەر لەڕوانگەی دونیای كوردییەوە لەپرسەكە بنواڕین رەنگە میتۆدێكی باشتر هەبێت. بێگومان چەمك و خیتابەكانی شۆڕشی فەرەنسی و رووداوی ١٩٦٨ زۆر زاڵن بەسەر دونیای فیكریی و سیاسی ئێمەدا. تەنها لەو ناوو دروشمانە بنواڕە كە لەدونیای ئێمەدا رەواجیان هەیە، وەك فۆكۆو بارت و درێداو لاكان و ئەوانیتر هەموو ٦٨ لەقاڵبیداون.

بەڵام باشترین و گونجاوترین جێگا بۆ قسەكردن لەسەر بەرجەستەبوونی بیری فەرەنسی وڵاتانی وەك كەمبۆدیای پۆل-پۆت و توركیای ئەتاتوركە. [ئەم دوو كەیسە بێگومان وەرگرتنی بیرە وەك دۆگما، كەخەسڵەتێكی هەرە سەرەكی دونیای بەناو بیركردنەوەی كوردییە]، بۆیە لەسەر توركیا ئیستێك دەكەم. گەر لەچەمكەكانی كەمالیزم بنواڕیت دەستوبرد بۆت دەردەكەوێت كە لەكوێوە سەرچاوەیان گرتووە. كەمالیزم بریتیە لەكۆمارێتی، عەقڵانیەت، توانەوە (ئەسیمیلەیشن)، هاووڵاتی، لەگەڵ لاییك یان عەلمانیەت. لەدەرئەنجامی شۆڕشی فەرەنسی لەفەرەنسا كەلتورێك لەسیاسەتی نوێ و فەلسەفە هاتەئاراوە، كەبریتیە لەپرۆسەی دروستكردنی خەڵكێكی نوێ لەسەر پانتاییەك كەناوی فەرەنسایە، ئەم خەڵكانە هەموو هاووڵاتی ئەو وڵاتەن و دەوڵەت و كۆمار ناوەندی هەمووانە و هیچ شوناسێكی تر بوونی نیە، هەموو ناوەندەكانی تری وەك كڵێساو شوناسەكانی تر ناعەقڵانی و نامۆدێرنن دەبێت سەركوت بكرێن، ئەگەر هەبن ئەوا دەبێت لەپانتایی ماڵدا قەتیس بكرێن. [دیارە ئەمە بەشی زۆری هەر قسەیە چونكە دەوڵەتی فەرەنسی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەمیشە پارێزەرو داكۆكیكاری كڵێسا بووە. بەڵام دوالیزم خەسڵەتی هەرە سەرەكی فەرەنسی بوونە].

بەهەمانشێوە لەتوركیا، خەڵكانی وەك زیا گۆكئالپ و كەمال خۆی كەكەسێكی فەرەنسی زان بوو، هەروەها ئەوانیتر، بەهەمان مۆدێل ئامانجیان ئەوەبوو كەكۆمارێك دروستبكەن مرۆڤەكانی ناوی تورك بن، هاووڵاتی توركیا بن، لەهەموو شوناس و رەگ و بەهاو ئاگایی پێشینەیان داببڕین. بەمجۆرە كۆمەڵێك پیرۆزی نوێ هاتنە ئاراوە، پیرۆزی كۆمارو دەوڵەت و زمانی توركی، بەجۆرێك خەڵكانی ناو ئەو پانتاییە بۆیان نیە رەخنەی ئەم پیرۆزیانە بگرن.

وەك چۆن لەكرۆكی فەلسەفەی فەرەنسیدا چەمكی عەقڵانیەت هەیە، لەپرۆسەی حوكمداری توركیشدا بەهەمانشێوە. چەمكی عەقڵانیەت، لەسەرەتادا چەمكێكی سەدا باشە، یان پۆزەتیفە، بەڵام كاتێك لەمێژووی دەڕوانیت زوو بۆت دەردەكەوێت جیاوازە. كاتێك سیستەمێك خۆی وەها دادەنێت كە عەقڵانیە، ئەوا بەبێ دوودڵی هەموو نەیارەكانی دەچنە خانەی ناعەقڵانی، هەروەها عەقڵانیەت سروشتێكی گەشەیی هەیە، بەو مانایە عەقڵانیەت خۆی بە باڵاتر دەزانێت لەناعەقڵانیەت، بۆیە مافی هەیە رێگریی لەناعەقڵانیەت بكات. لەتوركیادا ئەمە راستەوخۆ لەسەر جەستەی كوردو ئاینەكان و هەموو ئەوانە كەوتووەتەوە كەناچنە خانەی عەقڵانیەتی دەوڵەتەوە. ئەم عەقڵانیەتەیە كەیەكێك لەناشیرینترین ناعەقڵانیەتی لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بەرهەمهێناوە ئەویش نكوڵیكردنە لەكورد. ئەگەر كوردنیە، ئەوا چۆن نەبوو نكوڵی لێدەكرێت یان شەڕی لەگەڵدا دەكرێت؟

كۆمەڵێك خەسڵەتی تر هەن كەبیری فەرەنسی دادەڕێژن، وەك بیركردنەوە لەبری دونیا، بوونی فەرەنسا بەمۆدێل بۆ مرۆڤایەتی، داننەنان بەبیرو كەلتورو بەهای ئەوانیتردا. لەساڵی ١٩٦٨ ئەندرێ مارلۆ سەردانی چین دەكات و چاوی بە ماو تسی تۆنگ دەكەوێت. مارلۆ تەنها بیرمەندێكی فەرەنسی نەبوو بەڵكو گولیستێكی خاوەن پێگەو دەسەڵات بوو، وەزیری رۆشنبیری بوو. مارلۆ بە ماو دەڵێت: چین فەرەنسای رۆژهەڵاتە. ئەم لوتكەی غرورە لەوێوە دێت كەمرۆڤەكان لەهەر كوێی دونیا بن، تەنها فەرەنسا دووبارە دەكاتەوە. فەرەنسا خاوەنی بیرەو ئەوانیتر پیادەكەری ئەو بیرەن. ئەمە جگە لەغرورو باڵایی هەروەها كرۆكی ئەو ناوەندگەراییە باڵایەیە كە فەرەنسا لەناوەوەو لەدەرەوە بەدەستیەوە دەناڵێنێت. لێرەدا جێگایەتی باس لەمۆدێلی دەوڵەتی فەرەنسی بكەین كەیەكێكە لەمۆدێلە زاڵەكانی دەوڵەتداری لەدونیادا. دەوڵەتی فەرەنسی تەقلیدی، دەوڵەتێكی پیرۆزكراوی، ناوەندیی، پەراوێزخەرە. ئەم مۆدێلە لە لاساییكردنەوەیدا قەیران و كێشەی زۆری بۆ خەڵكانی تر دروستكردوە لەدونیادا. یەكێك لەكێشەكانی ئەم مۆدێلە یەكبوونە. دەوڵەت یەك زمان و یەك ئاڵاو یەك ناوەندو یەك سیستەمی یاسایی هەیە. دیارە فەرەنسا لەسەرەتادا یەك نەبووە، بەڵام یەكخراوە. ئەم یەكخستە بێخەوش نیە، بۆیە یەكێكە لەكرۆكەكانی رەگەزپەرستی فەرەنسی. ئەوەی بەیادەوەرییەكانی بۆردیو ئاشنابێت هەست دەكات وەك بیرمەندێك چۆن ئازاری چەشتوە بەوەی خەڵكی پاریس نەبووەو زمانی باڵای پاریسییەكانی نەبووە. لەقاڵبدانی شێوازی قسەكردنی مرۆڤەكان، باڵاتری شێوازی شێواندنی كرۆكی مرۆڤبوونە. بەداخەوە ئەمە ئێستا جۆرێكە لەڕەفتاری دەوڵەت. گەرچی فەرەنسا لەناوەوە وردە وردە خەریكە دەگۆڕێت، بەڵام كەلتورێكی گەورەی لەدەرەوەی خۆی تەشەنە پێداوە كەمایەی ئازارو خوێنێكی زۆرە.

دونیای ئێمە بەهۆی كاریگەریی فەرەنسا خۆی لەئاستی دونیاو هەروەها كاریگەری زۆری لەسەر باكوری ئەفریقاو لوبنان و سوریاو توركیا، زۆر رەفتارو دونیابینی فەرەنسی لەدونیای ئێمەدا چەسپیوە. دەكرێت باس لەزۆر دیاردە بكرێت، وەك شۆرش، رۆشنبیر، رادیكاڵێتی، راماڵینی ئەویتر، یوتوپیاچێتی، پێگەی وەهمی فەلسەفە، دەستورو زۆر خەسڵەتی تر.

بەكورتی ئاماژە بەدوو لەم چەمكانە دەدەم كەشۆڕش و رۆشنبیرە. دوو رووداو لەپەیوەست بەشۆڕش زاڵن بەسەر وێنای شۆڕشدا لەدونیای ئێمە، ئەوانیش شۆڕشی فەرەنسی و ١٩٦٨ە. هەردوو ئەم رووداوانە گەورەو وەرچەرخێنەرو كاریگەرن. مرۆڤ گەر كەمێك لەدونیای فیكردا جوڵەی هەبێت راستەوخۆ دەكەوێتە ژێر كاریگەرییان. شۆڕش وەها دەبینرێت كەكردەیەكی كۆی گشتییە بۆ كۆتایی هێنانی تەواو بەسەردەمێك و هەبوونی توانا بۆ دەستكردنی سەردەمێكی تەواو نوێ. ئەمە نەك هەر وەهمە، بەڵكو بانگەشەیە بۆ سڕینەوە، لەناوبردن و بڕوابوون بەوەی هەموو شتێك دەستكردەو بەئاسانی دەتوانرێت دروستبكرێت. ئەم خەسڵەتەیە كەفەرەنسییەكانی شەیدای مرۆڤ كوژەكان كردووە. خەڵكانی وەك ستالین و ماو و ئەوانیتر، رۆژانێك كەسانی خاوەن كاریزماو قارەمان بوون لەهەناو كەلتوری فەرەنسی و بەتایبەتی پارتی كۆمیونیستی فەرەنسی.

چەمكی رۆشنبیر لەدونیای ئێمەدا قسەو باسی زۆری لەسەر كراوە، لەكاتێكدا بچووكترین پانتایی بۆ رۆشنبیربوون لەدونیای ئێمەدا بوونی نیە. رۆشنبیری فەرەنسی خوێنەری فەرەنسی دروستیكردوە. بەڵام ژمارەی خوێنەری كورد پیاو شەرم دەكات باسی بكات. رۆشنبیر دەگەڕێتەوە بۆ رووداوی درایفۆس، كەڕۆماننوسی گەورەی فەرەنسی بەلزاكی هێنایە ورتە. لەوێوە فەیلەسوف و رۆشنبیر وەها تەماشا دەكرێن كەهەڵگری ویژدانی پاكی كۆمەڵگا بن. بۆ ئەوەی كەسێك بتوانێت بەڕۆڵێكی وەها هەستێت دەبێت كۆمەڵگا ویژانی هەبێت، زەمینەی بۆ بخولقێنێت. بەڵام كۆمەڵگای ئێمە لەنیفاقێكی كوشندەدا دەژی، لەكاتێكدا نەفرەت لەڕۆشنبیر دەكات، لەهەمانكاتدا  دەیەوێت رۆشنبیر بۆی بمرێت. دەرئەنجامی ئەمەش بێ رۆڵ بوونی رۆشنبیر و نەفرەتی زیاتری كۆمەڵگایە.

بیری فەرەنسی لەقەیراندایە. دواین بیرمەند كەخەڵاتی نۆبڵی وەرگرت Annie Ernaux بوو. ئانی خاوەن ژانڕەیەكی تایبەتە بەناوی autosociobiographical كە لەڕێگایەوە هەوڵیداوە ئەو دونیا سەختەی ئافرەتێكی نیمچە هەژار ببینێت لەكۆمەڵگای فەرەنسیدا، كە چۆن كارو خوێندن و هەوڵەكان هەرچیەك بن، ناتوانن شەرم و چەوسانەوەو جیاوازی چینایەتی و ئازارەكانی كەمبكەنەوە.

ئەم نووسینەم بۆیە نووسی هەتا لەوە بەئاگابین كەچۆن مامەڵە لەگەڵ فیكرو ناوەندی فیكرو جیوپۆلەتیكی فیكردا بكەین. ئەمەش وەها دەكات سودمەندبوون لەبیری ئەوانیتر كارێكی سەخت بێت، چونكە بیر بوارێكی هەستیارە، زۆرینەی خەڵك لەمامەڵەكردن لەگەڵیدا دەبنە نێچیر. بیری فەرەنسی ئەگەر ئاگاداری خۆت نەبیت تووشی كۆمەڵێك كێشەت دەكات، لەوانە گەردونێتی، بەو مانایە چارەسەرێك هەیە كە بۆ هەموو كێشەكان لەهەموو جێگاكان لەهەموو كاتەكاندا گونجاوە، بەمە دەڵێن یونیڤێرسالیزم. ئەمە وەهمێكی ترسناكە. دووەم، بڕوابون بەوەی لەڕێگای توندوتیژی و كوشتنەوە دەتوانیت سەرەتایەكی نوێ دروستبكەین، زۆر دڕندەو خوێناوییە. سێیەم، سەنتەربوونی دەوڵەت و لەقاڵبدانی مرۆڤ، لەئەنجامدا دەوڵەتی جیونۆسایدیی وەك توركیاو عێراق بەرهەمدەهێنێت. ئێستا سەردەمی فرەیی، خاكیبون، جیاوازی، پێكەوەیی و بەهاكانی ترە كە نامۆن بەكەلتوری فەرەنسی. بەڵام سەرباری هەموو ئەمانە فەرەنسا سەرزەمینی زۆر شتی جوانە.