سازدانی: هیوا ناسیح

 پێشەكییەكی پێویست، ئەم چاوپێكەوتنە ساڵی ٢٠٠٢دا رێك بیست ساڵێك لەمەوبەر و لە شاری سەتگالنی وڵاتی سویسرا لە‌و شوقەیەی مامۆستا خالید دلێری نەمر تیایدا دەژیا، بە چەند جارێك و بە شێوەی دەستنوس ئەنجام دراوە. ئەو كات من پەناخواز بووم لەو وڵاتە، هێشتا جێگیر نەبووبووم و نەمدەزانی شەپۆلەكانی ژیان بەرەو كام كەناری ئاوارەیی پاڵم پێوە دە‌نێت و لە كوێ لەنگەر دەگرم و چارەنوسم چی لێ دێت، بۆیە دواتر پەڕە كاغەزەكانی چاوپێكەوتنە‌كە لە نێو كتێب و كاغەز و ئەرشیفی خۆمدا وون بوون، پێش چەند ساڵێك چەند دانەیەك لە‌و پەڕانەم دۆزیەوە، بەو هیوایەی كە لە داهاتوودا ئەوانی تریش بدۆزمەوە، ئەمساڵ كاتێك خەریكی رێكخستنەوەی كتێبخانەكەم بووم، بە ڕێكەوت سەرجەم پەڕە‌كانی تریشم دۆزیەوە، بۆیە دواكەوتنی بڵاوبوونەوەی لەدەست خۆمدا نەبووە و داوای لێبوردن لە خوێنەر دەكە‌م. پیشەكیەكەش هەر هی ئەوكاتەیە‌. دیارە ڕووداوەكان و گۆڕانكارییە‌كان لە بیست ساڵی ڕابردوودا زۆرن و شتی نوێ و ڕووداوی تر هاتونەتە ئاراوە، بەڵام من نەمویستوە، وەك ئەمانەتێكی مێژوویی، دەستكاری ناوەڕۆكی چاوپێكەوتنەكە بكەم. بۆیە مرۆڤ دەبێت بە پێی بارودۆخ و هەلومەرجی ئەوكات هەڵسەنگاندن بۆ بیروڕا و بۆچوون و پرسیار و وڵامەكان بكات. بەداخەوە مامۆستای ناوبراو دوای ئەوەی گەڕایەوە كوردستان  و لە ١٦/١٢/٢٠١١ لە كۆیە كۆچی دوایی كرد و هەر لە كۆیە بەخاكسپێردرا.
 
لە نهۆمی دووەمی باڵەخانەیەكی ناوەندی شاری سەتگالنی سویسرادا مامۆستایەكی سەرسپی بە ئەزموون و دنیادیدەی شاعیر، هونەرمەند، نوسەر و سیاسەتمەدار، قاڵبوی جیهانی ئەدەب، سیاسەت و كوردایەتی، بە تەنیا و بێ هاودەم و كەس و كەنەفتی نەخۆشی و پیری و (دەردە ‌كورد) بێدەنگ و دڵ پڕ لە هیوا و كەسەر ژیان بەسەر دەبات.
كێ بێت لە ئێمە رۆژێك لە رۆژانی خەباتی شاخ گوێچكەی بە سرودی (پێشمەرگەی بە هەڵمەتین/ پاڵەوانی میللەتین) زاخاو نەدابێت، كە ببوە مارسلیزی كوردایەتی... ئەی كێ بێت گەر بۆ تەنها رۆژێكیش ئەڤینی لە گەڵ (حەبیبە)یەكدا كردبێت و گوێی لە گۆرانی (وەی وەی، گیانە خوا بتكا بێوەی) بوو بێت، هەستی نەكردبێت ئەم دەقە بۆ دولبەرەكەی ئەو وتراوە... كێ بێت هەر تۆزێك حەزی بە خوێندنەوە كرد بێت، رۆژێك لە ڕۆژان لە یەكێ لە ڕۆژنامە و گۆڤارە كوردییەكاندا وتارێكی پڕ لە هەڵوێستی چاونەترسی و بوێرانە و دژ بە خیانەت و كۆنەپەرستی ئەم مامۆستا بەڕێزەی نەخوێندبێتەوە. ئەم دەروێشەی ڕێگای پێشكەوتوخوازی و كوردایەتییە، كە خەرمانی بەرهەمەكانی بریتین لە دە كتێب و دە دەستنوسی چاپنەكراو. با پێكەوە لە نزیكەوە (خەرمان بەرە‌كەت)ێك لە‌م مرۆڤە تێكۆشەر و ماندوە بكەین و گوێ لە ڕاز و نیاز و وتە بەنرخەكانی بگرین و دەرگای دڵی بكەینەوە تا بزانین ئایا (دەردی دووری و وشیاری و سەبوری) وزە و هەست و بیری لاواز نەكردوە؟ ئەی نامۆیی و نەخۆشی لێگەڕاوە ئە‌م مرۆڤە مەزنە لە داهێنان بەردەوام بێت؟

دەقی چاوپێكەوتنی مامۆستا خالید دلێر؛
پرسیار: پێشەكی حەز دەكەین (خالید دلێر) لە دەمی خۆیەوە بناسین؟
خالید دلێر: من لە ٢٠ ئابی ساڵی ١٩٣٣دا لە گەڕەكی بەفری قەندی كۆیە لە دایكبووم، كوڕی پیاوێكی سۆڵدروە بووم، باو و باپیرم لە كۆیە ژیاون و گەورەبوون و مردون، دایكم ناوی ئامینە چاوشین بوو، ژنێكی هێمن و لەسەرخۆی جوان، دڵسۆز، كەیبانوی ماڵ و مناڵی خۆی بوو. خالد ناوی خۆمە، دلێر نازناوی شاعیرێتییە، حوجرەی مەلایان خوێندوومە، سەرەتایی و ناوەندیم لە كۆیە تەواوكردوە. ئامادەیی بەشی ئەدەبی-یم لە ‌بەغدا و كەركوك بەشەو تەواو كردوە. هەر لە مناڵییەوە لە ساڵی ١٩٦٤ ەوە لە رێكخستنی قوتابیان كە سەر بە پارتی دیموكراتی كورد بوو بەشداریم كردوە، ناوی رێكخستنەكە كۆمەڵەی پێشكەوتنی خوێندەواریی (KPX)بوو. هەر لە ڕێبازی كوردایە‌تی و پێشكەوتوخوازایانە و چەپدا ژیاوم و خەباتم كردوە و تا ئێستاش لەو رێگایە‌دام. خوێندنی باڵام بۆ ڕێككەوت بەڵام دەرچوونی ناوم بۆ دەسگیركردن ساڵی ١٩٦١ ماوەی نە‌دا لەو خوێندنە بەشدارم. بە درێژایی تەمە‌نم لە پلەكانی سەركردایەتی پارتیدا خەباتم كردوە، بە نوسین و بەرێكخستن و هۆشیاركردنەوەی ئەندامانی پارتی و جەماوەرەكەی ڕۆڵم هەبووە، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان بووم/ باڵی مەكتەبی سیاسی.
هەر كە ئەو پارتە هەڵوەشایەوە هەندێ لە سەركردەكانی چوونەوە‌ لای سەرۆكی پارتی مەلا ماستەفا، هەندێكیان بە هەر رێگایەك بێت پاكانەیان بۆی كرد، هەندێكی تریان وڵاتیان جێهێشت و چوونە هەندەران، من تاكە ئەندامێكی كۆمیتەی ناوەندی بووم، كە هیچ پەیوەندییەكم بە مەلا مستەفاوە نەكردەوە. لەوساوەش لە هیچ رێكخستنێكی سیاسییدا بەشدارم نەكردوە، ئەوە نەبێت ماوەیەك ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە كوردستانییەكان بووم، كە ساڵی ١٩٩٣ پێك هات لە سێ حزب و رێكخراوێكی چەپی كوردستانی، پاش ماوەیەك بە بنبەست گەیشت. بەڵام خالد دلێر لە كوردایەتی و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی چە‌پ و ئەدەب و هونەرێكی شۆڕشگێرانە درێغی نەكرد، بەڵكو لە جاران زیاتر لەم بوارەدا قوڵتر بۆمەوە.
لە بارەی ئەدەبەوە هە‌ر لە پۆلی چواری سەرەتاییەوە دەستم لە دانانی هۆنراوەدا هە‌بوو، تا نیسانی ١٩٤٥ یەكەمین شیعرم لە رۆژنامەی (هەولێر)دا بڵاوكراوەتەوە بەناوی (بەهاری ساڵی تازە) كە ئەوساكە تەمەنم هەژدە ساڵی تەواو نەكربوو.‌ تا ئێستا بیست كتێبم لە سیاسەت و فۆلكلۆر و هونەر و شیعر نوسیوە، لەبەر ئەوەی دەوروبەری ماڵەوەمان تاڕادەیە‌ك نزیك بە هونەری گۆرانی بوو بە گۆرانی ئاشنا بووم. باوك و مام و ئامۆزا و پورزایەكیشم كە تایەر تۆفیقە گۆرانیبێژ بوون، خالید دلێر لە مناڵییەوە ئارەزووی گۆرانی گوتنی لە مێشك و دەرووندا جێگیر بوو. هەتا ئێستا (٣٠) دانە سرود و گۆرانی بەشیعر و ئاوەزی خۆم داناوە. هەندێكیان لە ئیزگەكان و هەندێكیان بە دەنگی هونەرمەندەكان بڵاوكراونەتەوە. بەم جۆرە لە مندا سیاسەت و هونەر و وێژە یەكتریان تەواو كردوە و یەكتریان جێنەهێشتوە، لەلای ئەم پیاوە پێكەوە هەنگاویان ناوە و بەرەو پێشەوە چوون.
بە لای ئەم پیاوەوە هەڵوێستی سیاسی و نیشتمانپەروەری و پێشكەوتووخوازیانە لەگە‌ڵ هونەر و وێژە نابێت جیابكرێنەوە، بە پێویستی دەزانێ شاعیر و هونەرمە‌ند بەلای كەمیەوە نیشتمانپەروەر بن. ئەگەر ئەم خەسڵەتانە لە هونەرمەند و شاعیردا نەبێت ئەوا شاعیر و هونەرمەند نین. 
لە مانگی مایسی ساڵی ١٩٥٤ دا یەكەمین كەس بوون داوای دامەزراندنی یەكێتی نوسەرانی كورد و كۆڕی زانیاری بۆ كورد كردوە، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری یەكێتی نوسەرانی كورد بووم لە هەردوو دەورەكەیدا لە ١٩٦٨ و ١٩٩١.
 ئەندامی دەستەی نوسەرانی رۆژنامەی (نور) بووم، ئەم رۆژنامەیە ئۆرگان و زمانحاڵی پارتی دیموكراتی كوردستان / باڵی مەكتەبی سیاسی بوو. ئێستا ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان (KNK ) م. لە ئێستادا بە تاكوتەنیا لە هەندەران دەژیم لە ژێر باڵی كۆمەڵێ نەخۆشی گرانەوە، لە وڵاتی سویسرا لە شاری سەتگالن لە ١٩٩٨ەوە، خەمی دوورە وڵاتی پرزەی لێ بڕیوم.
پرسیار: مامۆستا یەكێك لە ئەندامانی خێزانەكەتان پاشناوی (بابان)ی بۆ خۆی داناوە، ئایا ئێوە دەچنەوە سەر بابانەكان؟
خالید دلێر: خێزانی ئێمە لە باپیرانی كەسوكاری باوكم و دایكم لە كۆیە ژیاون لە گەڕەكی بە‌فری قەندی ئێستاش خانوە‌كەیان ماوە، باپیرم باوكی دایكم هەروەك لە پێشدا گوتم ناوی ئەمین چاوشین بووە و هیچ نازناوی دیكەی نەبووە. هەتا لە باوكیشمەوە هەتا باوكی باوكم كەسیان نازناویان نەبووە، باوكیشم لە پێشدا نازناوی سۆڵدروی پیشەكەی خۆی هەبوو، دوایی بووبە كوێخای گەڕەك، نازناوی بووە واحیدی موختار، ئەمن لەبەر ئەوەی پیشەكە‌ی لام پیشەیەكی كرێكاری پیرۆزە و ڕەنجی شانی لەگەڵدایە، ئەو نازناوەم بۆ هەڵبژاردوە، ئیدی ئێمە هیچ نازناوی دیكەمان نەبووە، و هیچ پەیوەندییەكی خزمایەتیمان بە (بابانییەكان)ی نیشتمانپەروەرەوە نەبووە و نییە. من لەگە‌ڵ زۆر كەسی ناوداری خێڵی بابان پەیوەندی برایانە و دۆستانەم هەیە و شانازی پێوە دەكەم، وەك كاك تەها بابانی پارێزەر و ئەكتەر، دكتۆر فوئاد ئەحمەد بابان، كاك عەبدوڵا بابان سیاسەتمەداری خەڵكی سنە و هی تریش.
پرسیار: ئایا مامۆستا دلێر چۆن هونەر و سیاسەت و شیعری كۆكردۆتەوە؟
خالید دلێر: ئەمن بە منداڵی لە (قوتابخانەی سەرەتایی یەكەمی كۆیە)‌ لەگەل سرود راهاتم، مامۆستاكانمان سرودی نیشتمانیان فێردەكردین، ئیزگەی كۆماری مەهابادیش سرودی ئەی رەقیب و خوایە وەتەن ئاواكەی زۆر بڵاودەكردەوە، لەبەر ئە‌وەی لە رێكخراوێكی سیاسی سەر بە ڕێبازی كوردایەتیدا ئیشم دەكرد لە‌ ساڵی ١٩٤٦دا حەزم لەو سرودانە بوو، زوو فێریان دەبووم، لە تیپەكانی سرودی قوتابخانە دەستی باڵام هەبوو، لە ڕیزی پێشەوەی قوتابییەكان، مومارەسەی سرود و گۆرانی گوتن دەنگیان كردمەوە، دەنگم خۆش دەرچوو.
پرسیار: مامۆستا چەند سرودتان هەیە و یەكەم سرودتان كەی و لە كوێ چڕیوە؟
خالید دلێر: لەبەر ئەوە‌ی كاتی خۆی سرود نەمابوو فێری نەبم حەزم دەكرد سرود دابنێم، بەڵام سەرنەكەوتم تا ساڵی ١٩٥٦ لەو ساڵەدا یە‌كەم سرودم دانا، كە دەڵێ:
كە ئێمە كوڕی شاخ و كێو و كەژین    وڵات فێری كردوین بە مەردی بژین
بەدەرسێ كە هەوڵ و خەباتە لە ژین    قەڵای سەختی دوژمن دەخەینە هەژین
ئەم سرودەم ساڵی ١٩٥٦ دا لە كەركوك دانا، كە ماڵمان لە گەڕەكی ئیمام قاسم بوو، یەكەمجار سرودەكەم بۆ كاك عەبدولرەحمانە ڕووتە خوێندەوە، ئیتر مایەوە و بڵاونەكرایەوە تا شۆڕشی ١٩٥٨ لە عێراق بە سەرۆكایەتی عەبدولكە‌ریم قاسم ڕویدا، بە پێی گۆڕانی ئەو وەختە، هەندێك دەسكاریم لە شیعرەكەدا كرد، لەگەڵ سرودی سەربازانی ئازادی كە دوای شۆڕش داماننا، لە ئیزگەی بەغدا بەشی كوردی بڵاومكردەوە، ئێستا لەو ئیزگەیە‌ سڕاوەتەوە و نەماوە، لە هیچ جێگەی دیكەش تۆمار نەكراوە، بە هەمووی نزیكەی پانزە سرود و گۆرانی سیاسیم هەیە‌.
یەكێك لە برادەر‌ە نزیكەكانم ناوی لێناوم (باوكی سرودی كوردی) جا نازانم شایەنی ئەو نازناوەم یان نا، لە بارەی سرودەوە هەندێك قسەی دیم هەیە، ئەویش ئەوەیە كە من سرود و گۆرانییە سیاسییەكانم  بە شیعر و ئاوازەوە بۆخۆم داناون، لەبەر ئەوە وا پێدەچێت، كە من چاكترین دانەری سرود و گۆرانی كوردی سیاسی كوردی بم، لێكۆڵینەوە‌م لەوبارەوە نە‌كردوە، دەزانم دانەری شیعری سرود زۆرن وەك بێكەس و بەختیار زێوەر بەڵام شیعر و ئاوازدانان بەیەكەوە لە لایەن یەككەسەوە زۆر كەمە. وابزانم كەس ناگاتە ئەو ژمارە‌یەی من دامناوە.
پرسیار: بیرەوریتان لەگەڵ دامەزراندنی یەكێتی نوسەرانی كورددا چییە، ئەی پێشتنیازتان بۆ داهاتووی ڕێكخراوەكە چییە؟
خالید دلێر: پێشەكی ئاماژەمدا، كە یەكەم كەس بووم داوای دامەزراندنی یەكێتی نوسەرانی كوردم كردوە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەریشی بووم لە هەردوو دەورەكەیدا، پێشنیازم ئەوەیە كە یەكێتی نوسەران بكرێ بە ڕێكخراوێكی پیشەیی، لەوەی كە نیشتمانپەروەر بێ و خزمەتی مەسەلەی كورد بكات زیاتر سەر بە هیچ حزبێك نەبێت، نوسەری هەموو لایەنەكان لە نێو یەكێتییەكەدا خزمەتی بیروبڕوای خۆیان بكەن، شاعیر و نوسەر لە نێو یەكێتییەكەدا سەربەستی تەواویان هەبێت، یەكێتی هەوڵدا ژیانی نوسەر و وێژەوانی كورد دابین بكات.
پرسیار: ئەم وشانە لای مامۆستا چی دەگەیەنێت؛  (كوردستان، ئازادی، غوربەت، هونەر، مرۆڤی رۆشنبیر، ئەنفال، كەركوك)؟
خالید دلێر: كوردستان؛ بێشكەی باووباپیر و دایكان و كەسوكار و برادەر و خۆشەویستەكانم، گۆڕەپانی زۆرانی سەخت و خەباتی چینەكانی كوردستانە لەلایەك بەرامبەر داگیركەران. باخچە‌ی گوڵ و گوڵزار و گیابۆنخۆشەكان.  ئازادی؛ یەكەمین هۆی ژیانی مرۆڤی تێكۆشەر،  غوربەت (ئاوارەیی)؛ هەڵكێشانی داری تەمەن لە جێگەی خۆی و هەوڵدانی چاندنەوەی لە ئاووهە‌وایەكی نامۆدا. هونەر؛ یە‌كێ لە خۆراكە پێویستیەكانی گیانی مرۆڤی هەستیار. مرۆڤی ڕۆشەنبیر؛ چرای رێگای ئازادی و دیموكراسییەت و بەختیاری مرۆڤ. ئەنفال؛ تاوانی هەرە گەورەی بەعس لە سەدەی بیستدا.  كەركوك؛ ئەو دارخورمایەی كورد چاندویەتی و خزمەتی دەكا و هەتا ئێستاش د‌ەنكێكی لێ نەخواردوە. 

پرسیار: مامۆستا خۆشترین و ناخۆشترین ڕۆژی ژیانتان؟
خالید دلێر: خۆشترین رۆژی ژیانم رۆژی رودانی شۆڕشی ١٤ی تەموزی ١٩٥٨ بوو، ئەو روداوە روینەدایە، هەر ئەو رۆژە لەسەر پاكانە ‌نەكردن لە شویعیەت لە شەریكەی نە‌وت دەردەكرام، ماڵۆكەمان لێ تێكدەچوو، منیش دەكرامە سەرباز، ئیتر نازانم چیم بەسەر دەهات. ناخۆشترین رۆژی ژیانم، بە درێژایی ژیانم هەر لە ناخۆشیدا ژیاوم، بەڵام ناخۆشترینیان رۆژی جاڕدانی ئاشبەتاڵ لە شەوی ١٩/٢٠ ی ئاداری ١٩٧٥ بوو.
پرسیار: وەك نوسەر و سیاسەتمەدارێك چ وتەیەكتان بۆ سەركردەكانی كورد هەیە؟
خالید دلێر: بەرژەوەندی پێشكەوتنی كوردایەتی و كۆمەڵایەتی بخەنە پێش بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و بنەماڵەكەیانەوە، ئەمە‌یە ڕێگەی هەمیشە مان و نەمردن. 
پرسیار: سەرەڕای ئە‌وەی مێرگی گوڵاڵە سورەی شەهیدانی كورد هەر سور بووە، كەچی كورد نەگەیشتوە بە ئاواتەكانی، بەڕای مامۆستا هۆی سەرەكی ئەمە چییە؟
خالید دلێر: هۆی سەرە‌كی كە میللەتەكەمان تا ئێستا بە ئاواتی خۆی نەگەیشتوە زۆرن، لەوانە، دەوڵەمەندی كوردستان و شوێنە ستراتیژییەكەی كە وایكردوە هێزەكانی سەردەمە جیاجیاكان چاویان تێبڕیوە و داگیریانكردوە، ئێستاش هەر ئەنجامی ئەو هۆیانە لە نێوان چوار پێنج داگیركەر دابەشكراوە، هەر ئەو هۆیە وایكردوە رژێمی دەرەبەگایەتی و هۆز و بنەماڵە و تیرەپەرستی لە كوردستان تا ئێستاش درێژەی كێشاوە، نەیانهێشتوە میللەتەكە یەكبگرێت، میللەتی كوردیان دوور لە شارستانی و ڕۆشنگەری سەردەم گرتوە، هۆشیاریی سیاسی نێوان ریزەكانی نەگەیشتۆتە رادەی پێویست، چینی كرێكار نەشونمای نەكردوە.
پرسیار: بەڕێزتان كە ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان (ك ن ك)ن، بۆچی ئەم دەزگایە نەیتوانیوە سەرجەم پارتەكانی هەموو پارچەكانی كوردستان بگرێتە‌خۆ و وەك پێویست ئەركە نیشتمانی و نەتەوایەتییەكی باشتر جێبەجێ بكات؟
خالید دلێر: دابەشكراوی كوردستان وایكردوە كە حزبە كوردییەكان هەریەكە بە جۆرێ پەیوەندی تایبەتییان بەو داگیركەرانە‌و‌ە هەبێت، چ لە پەیوەندییە هەرێمایەتییەكان و چ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئەمە كار دەكاتە سەر ئەو پەیوەندییانەوە بە كۆنگرەی نەتەوەیی، كە دەیەوێت بە راستی و بەواقعی نوێنەرایەتی هەموو میللەتی كورد بگرێتە خۆیەوە، لەم بوارەشدا هەندێ هەنگاوی ناوە و سەركەوتنی بەدەستهێناوە، كۆنگرە ئێستا گەورەترین كۆبونەوە‌ی سیاسیی كوردە، كە تا ئێستا لە مێژووی كورددا رویدا بێت.
پرسیار: هەر یە‌ك لە‌م شاعیرانە (نالی، حاجی قادری كۆیی، شێركۆ بێكەس، پەشێو، مەهاباد قەرەداغی، كەژاڵ ئەحمەد) لای مامۆستا چی دەگەیەنێت، چۆن پێناسەیان دەكەی؟
خالید دلێر: نالی، هێندە گەورەیە نازانم چۆن باسی بكەم، پیاوێكی وا گەورە بە رستەیەك و دوو رستە باسی ناكرێت، مامۆستای ئەدەبی كوردییە، عاشقترین شاعیر بووە. حاجی قادری كۆیی، یەكەمین شاعیری شۆڕشگێری كوردە، من لە حەفتاكاندا ئەمەم گوتوە و ئێساش هەر وا دە‌ڵێم. شێركۆ بێكەس، شاعیری وشەی جوان و وێنەی جوان. پەشێو، شاعیرێكە رەخنەی زۆرە، بەڵام ئەلتەرناتیڤێكی پێ نییە بەرامبەر رەخنەكانی بیداتە خەڵك. مەهاباد قەرەداخی؛ شاعیرێكی پێشكەوتوخوازە.  كەژاڵ ئەحمەد؛ شاعیرێكی چاكە.

پرسیار: مامۆستا دوا ئاواتت چییە لە ژیاندا؟
خالید دلێر: كوردستانێكی ئازاد و سۆسیالیست، كە هەر كەس هەقی خۆی پێ بگات.
پرسیار: داهاتوی میللەتی كورد چۆن دەبینن، گەشبینن یان ڕەشبینن پێی؟
خالید دلێر: داهاتوی كورد ڕوناك دەبینم، بەرەو ئاسۆیە‌كی فراوان هەنگاو دەنێین، هۆشیاری نەتەوایەتی و شۆڕشگێڕی لەنێو ڕیزەكانی میللەتدا لە گەشەكردندایە، ڕیزەكانی كۆمەڵ خێراتر لە جاران بەرەو یەكگرتن دەڕۆن، ئەمانەن دەستەبەركەری پاشەڕۆژێكی ڕوناكتر بۆ میللەتی كورد.
پرسیار: لە ژیانی حزبی و سیاسییدا تا چ پلەوپۆستێك ڕۆیشتون؟
خالید دلێر: لە پارتی دیموكراتی كوردستاندا، مەبەستم باڵی مەكتەبی سیاسییە، بە پلەی ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی گەیشتم. لەم دواییەشدا (نەوەدەكان) ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە كوردستانییەكان بووم و وەك حزبێك قبوڵكرابووم، مافی من وەك مافی هەر حزب و رێكخراوێكی ئەندامی لیژنەی هاریكاریی چەپە ‌كوردستانییە‌كان وا بوو. ئێستاش ئەندامی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستانم.
پرسیار: مامۆستا وەك هونەرمەند و ئاوازدانەرێك ئەم هونەرمەندانە (شیڤان پەروەر، بەهجەت یەحیا، مەرزیە رەزازی، عەزیز شاروخی، محەمەد رەوف كەركوكی، شەهرەبان كوردی) بە كورتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
خالید دلێر:  شڤان، هونەرمەندێكی بەتوانایە، بەڵام لە ‌سیاسەتدا توشی سەرلێشێوان بووە. بەهجەت یەحیا، هونەرمەندێكی تازەیە، زوو وڵاتی بەجێهێشت، ناسیاریشم لەگەڵیدا نییە، هەڵەیەكی لەبارەی منەوە لە چاوپێكەوتنێكدا بڵاوكردۆتەوە، وەكو بۆمیان گێڕایەوە، دیارە بۆخۆم چاوپێكەوتنەكەم نەدیوە، لە بارەی خەڵاتی كچمەوە گویا گوتویەتی" چاكترین دەنگی ئافرەتی كوردی هەیە، بەڵام مامۆستای نییە" لەبارەی هەڵنانی كچەكەمەوە هەڵنانەكە ڕاست بێت یان هەڵە، سوپاسی دەكەم، بەڵام لەبارەی ئەوەوە، كە مامۆستای نییە، ئەوە گلەییەكە ئاڕاستەی من كراوە، من بە گلەییلێكردن دڵگران نیم، كاك بەهجەت هەقی خۆیەتی چۆن تێدەگات یان باسم بكات و منیش مافی خۆمە، گەر بە هەڵە باسم بكەن، هە‌ڵەكانیان بۆ ڕاست بكەمەوە، بۆیە دەڵێم كچەكەم بە هۆی ئەوەی شوی كرد، مێردەكەی گۆرانی گوتنی لێ قەدەغە كرد، دەنا من حەزم دەكرد بەردەوام بێت، چۆنیش توانای هونەرییەكەیم بەدەرخست، ئەگەر وردە وردەش بوایە، دەمتوانی پێشی بخەم و مومارەسەش یارمەتی دەدات، بۆ پێش خستنی.  مەرزیە ڕەزازی، هونەرمەندێكی ئازایە، لەگەرمەی بەندوباوی كۆنەپەرستیدا پەردەی گۆرانی وتنی دڕی، هاتە كۆڕی هونەری كوردییەوە، دەنگی خۆشە، گۆرانی دەربڕینەكانیشی جوانە داوای سەركەوتنی زیاتری بۆ دەكەم. عەزیز شاروخی، بولبولی كوردستانە، من ئەو بە حەزرەتی داود بانگ دە‌كەم، تایەربەگی جاف دەڵێت: ( حەڵقەیی زوڵفت لەگەڵ حەڵقەی زرێ نابێ بدەی/ لەحنی داودی چ دەخلێكی بە دەنگ و سەوتەوە) بەڵام هەندێك لەخۆباییبوونی تێدا بەدی دەكەم، هیوادارم بەسەریدا زاڵ ببێ و نەیهێڵێت، گرنگی زیاتریش بە ڕۆشەنبیری گشتی خۆی بدا.  محەمەد ڕەوف كەركوكی،  كوڕێكی باشە، لە دوكانەكەی چایەكم خواردۆتەوە، هونەرمە‌ندێكی باشە، دەركەوتنێكی باش بەدەركەوت، حەزم دەكرد ئاوازێكی خۆمی بدەمێ، بەڵام بارودۆخ ماوەی نەدام، هیوادارم سەركەوتنێكی باش سەركەوێ.  شەهرەبان كوردی، بەلای منەوە ئێستا چاكترین گۆرانیبێژی ئافرەتی كوردە، بەدڵ و دەرون و دڵنیایی و توانایەكی تەواوەوە گۆرانی دەچڕێ، سرود و گۆرانییەكانی كۆڕی خەباتی نەتەوایەتی بەتایبەت لە باكور جۆش دەدەن.
پرسیار: زۆر بە كورتی بۆچی هاتنە دەرەوە كوردستان و وڵاتتان جێهێشت؟
خالید دلێر: زۆر هەوڵمدا وڵاتەكەم جێنەهێڵم بەڵام نەخۆشی و هەندێ هۆی تر ناچاریان كردم، كە بەداخ و خەفەتێكی زۆرەوە وڵاتەكەم جێبهێڵم.
پرسیار: چ ئامۆژگاری یان رێنوێنییەكتان هەیە بۆ خەباتگێڕان و تێكۆشەرانی كورد؟
خالید دلێر: با هەموومان وەكو كورد ڕەفتار بكەین، نەك وەكو ئەندامی ئەو حزب و ڕێكخراوانەی تێیاندا ئەندامین، وەك كورد داوای مافی كورد بكەین، هەر شتێ جیاوازی دەخاتە نێوانمانەوە بۆخۆمان هەڵیگرین، حزبایەتی بۆ حزبەكان بەكاربهێنین، لە سنوری كوردایەتیدا نەتەوەیی بین، بەدڵ و بەگیان و‌ەكو كورد بۆ كورد ئیش بكەین، بۆ یەكتر باوك و برا و كەس بین.
پرسیار: چ یادگارییەكتان لەگەڵ مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەددا هەیە؟
خالید دلێر: یادگارییەكانم لەگەڵ م. برایم كۆتاییان نایەت، لەشیعرەكانی، وتارەكانی، لەو كردەوانەی بەكردەوە لێم دیون، وزە و تینی خەباتكردنم وەرگرتوە، خۆم بە قەرزاری دەزانم. 
پرسیار: ‌ڕوداوی ساڵی ١٩٧٥ی شۆڕشی كورد چی ناودەنێن، نوشست، نسكۆ یان ئاشبەتاڵ، وە بۆچی؟
خالید دلێر: لەبارەی كارەساتی ئاداری ١٩٧٥ دوو بۆچوونی لەیەكجیام هەی، یەكێكیان؛ بزوتنەوەی كوردایەتی چەند ساڵ بوو بە هۆی بوونی سەركردایەتی مەلا مستەفاوە توشی هەڵدێر و بنبەستی گەورە ببوو، هەتا مەلا مستەفا لەسەركردایەتی بزوتنەوەكە بمایە، ئەو هەڵدێر و بنبەستانە كۆتاییان نەدەهات، هەر قوربانیدان و خوێنڕشتن و ئارەق ڕشتنە تا كۆتایی بەردەوام دەبوو، لەبەر ئەوە رزگاربوونی بزوتنەوە لەسە‌ركردایەتی ئەو سە‌ركەوتنێكی گەورەی كوردایەتی بوو. بزوتنەوەی كوردایەتی بە هۆی سەركردایەتییەكە‌‌یەوە وەكو لاشەیەكی مردوی لێهاتبوو، نەهەڵد‌ەستایە سەرپێ و نەدەشنێژرا، كورد بەدیاریەوە دەستەوئەژنۆ دانیشتبوو، چاوەڕوانی ئەوە بوو بنێژرێت. بە ‌ڕزگاربوونی بزوتنەوەكە لە سەركردایەتیەكەی، جۆش و خرۆشێكی دیكەی تێگەڕا، میللەتی كورد لە ناخەوە هەژا، دۆست و دوژمنی زیاتر بۆ دەركە‌وت، ڕاپەڕینە پیرۆزەكانی ساڵی ١٩٩١ زادەی ئەو هەژان و ئەزمونە بوو.
دووەمیان؛ گەورەترین ئاشبەتاڵی مێژوویی بوو لە مێژووی كوردایەتی، ئاشبەتاڵ لە مێژووی كوردایەتی زۆربووە، لەوانە، بزوتنەوەی بارزان ساڵی ١٩٤٥ كە بە یارمەتی حزبی هیوا و مەلا بەڕێوەدەچوو، دوایی باشوریان بەجێ هێشت و چوون بۆ كۆماری مەهاباد، پاشان ئاشبەتاڵی هەڵوەشاندنەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان، مەبەستم ئەو باڵەیە، كە بە باڵی مەكتەبی سیاسی ناسرابوو، دیارە ئەمە ئاشبەتاڵێكی ئەوەندە گەورە نەبوو خەڵك هەستی پێ بكات، بەڵام لە لایەنی سیاسییەوە كاریگەریەكی قوڵی خستە سەر كۆمە‌ڵگە و پاشەڕۆژی بزوتنەوەی كوردایەتی. بزوتنەوەی كوردایەتی كە دەبوو بە سەركردایەتی كۆمەڵ بەڕێوە ببرێت، مەلا مستەفای كردە تاكە سەرچاوەی بڕیار، لەبارەی مەسەلە چارەنوسسازەكانی میللەتی كوردەوە. ئەوەبوو بارزانی توانی رۆژی ١٩/٢٠ی مانگی سێی ١٩٧٥ ئەو ئاشبەتاڵە گەورەیە بە بزوتنەوەی كوردایەتی و شۆڕشی ئەیلول بكات، بە حزبەكەی خۆشیەوە، بەبێ ئەوەی تەنانەت هەر بۆ ڕواڵەتیش بێت كۆنفرانسێكی بچكۆلە ببەستێ و ئەو بڕیارەی ئاشبەتاڵەی بەسەردا بسەپێنێ. لەبیرمان نەچێت بڵێین ئاشبەتاڵی ١٩٧٥ گەورەترین ئاشبەتاڵ بوو لە مێژووی میللەتی كورددا، كە بوو بە هۆی وێرانبوونی كوردستان و لەناوچوونی سەدان هەزار كورد.
پرسیار: تیرۆر لای ئێوە مانای چی دەگەیەنێت، بە كێ دەكرێت بڵێین تیرۆریست؟
خالید دلێر: تیرۆر بەلایەنی منەوە، یانی كوشتنی كەسانێك، كە خاوەن مەسەلەی ڕەوان یان خەڵكی بێتاوانن، یان بێبەشكردنی میللەتێكی چەوساوە و زۆرلێكراو لە ‌بەكارهێنانی هۆیەكان و شێوازەكانی خەباتكردن بە ناهەق.
پرسیار: ئێستا دەبینین لە باشور دوو حكومەتی نایەكگرتومان هەیە، ئەگەر ئێستا هەردوو حكومەتەكەی باشور یەكبخرێن و بەرێزت بكەنە سەرۆكی هەرێم، ئایا یەكەم كارێك پێی هەڵدەستن چی دەبێت؟
خالید دلێر: هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەڵبژاردنێكی دیموكراتییانە‌، هەڵبەت دوای هەڵسان بە ئامارێكی خەڵكی هەرێمی كوردستان.
پرسیار: پاشەڕۆژی سۆسیالیزم چۆن دەبینن، ئایا پێتان وایە كۆمۆنیزم رابوونێكی نوێ بە خۆیەوە دەبینێ و جارێكی تر جەمسەرێكی دژ بە سەرمایەداری دروست دەبێتەوە، بەتایبەت پاش دەركەوتنی سەرەتای ڕۆچوونی ئیسلامی سیاسی؟
دلێر: ئەمن پاشەڕۆژی سۆسیالیزم ڕوناك دەبینم، هەموو كردەوەیەك كە دادپەروەری تێدا بێت بەشێكە لە سۆسیالیزم، حزبە سۆسیالدیموكراتەكان پێشكەوتووخوازییەكەیان لە بەشە سۆسیالیستییەكەیاندایە، زۆر و كە‌می بوونی سۆسیالیزم لە ناویاندا رێژەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی‌ تیایاندا دیاری دەكات. دادپەروەریی كۆمەڵایەتی خاسیەتێكی مرۆڤانەی ڕەسە‌نە، رۆژ بەرۆژ لە ناو ریزەكانی مرۆڤایەتی زیاتر جێگیر دەبێت، هەمووشیان بەرەو بنەمای (هەر كەس بە پێی پێویستی و  هەر كەس بە پێی جۆری كاری) ئەڕوا، جا حەز بكەن یان نا، كە ئەمەش جەوهەری سۆشیالیزمی زانستییە.