ئارام رەفعەت

یەكێك لەو پرسیارە هەرە دووبارەكان، لەپەیوەند بەهێرشە نامرۆڤانەكەی سەر كچەكەی هوانە، ئەوەبوو كە ئەو كچە چی دەكرد لەوێ؟ رەنگە لەدوو سۆنگەی جیاوازەوە ئەم پرسیارە بكرێت، یەكەمیان وەك بەزەییەك یان ناڕەحەتییەك بەرامبەر ئەم كارە قێزەونەو دووەمیشیان وەك پاساودانێك بەو قێزەونییە. جیاوازی ئەم دوو گروپە لەوەدایە كەیەكەمییان بوونی ئەو كچە لەو شوێنەدا رەتدەكەنەوە لەهەمان كاتدا لەگەڵ بێڕێزیكردن بەو كچەو ئەو هێرش و پەرچەكردارە نامرۆڤانەیدا نین كەكرایە سەری.  گروپی دووەمیشیان بوونی كچەكە لەو شوێنە تەواو نێرینەیە بەسە بۆ پاساودان بەو هێرشە نامرۆڤانەیە. سەرەڕای ئەم جیاوازییە، هەردوو گرووپەكە لەجیهانبینی باكگراوندی فكریدا هاوبەشن و پێیان وایە نەدەبووایە ئەم كچە بچێتە زۆنێك كە تایبەتە بەپیاوو بەدیاریكراویش زۆنێكە كەپیاو نێرینەیی و رەگەزە كۆمەڵایەتییەكەی خۆی (واتە جێندەرەكەی) تێدا نماییش دەكات. بەواتایەكی تر، لەڕوانگەی ئەوانەی ئەم پرسیارە دەوروژێنن، جیهان بەگشتی، یان بەشێكی، دابەشكراوە بۆ دوو زۆن، زۆنێكی پیاوانەو زۆنێكی ژنانەو بەزاندنی سنوورەكانی ئەم دابەشكارییە جێندەرییە تاوانێكەو سزای خۆی هەیەو ئەوەی بڕیاری شێوازو چۆنییەتی سزاكەش دەدات خودی نێرینەكانن.

پرسیار یان نیگەرانییەكی هەرە باوی تری پەیوەست بەو هێرشە نامرۆڤانەیە پرسی بەئەفغانیبوونی كۆمەڵگای كوردییە. زۆرێك لەوانەی كە بەو كردەیە راچڵەكین و دژی وەستانەوە، پێداگری لەسەر ئەوە دەكەنەوە كەمۆدێرنەتە و ماف و رۆڵ و پێگەی ژنان لەكوردستاندا لەژێر هەڕەشەو پاشەكشەیەكی بەرچاودایەو هەندێكیش بەڕاشكاوی كوردستان بەئەفغانستان بەراورد دەكەن و پێیان وایە ئیسلامی سیاسی بەگشتی و وتاری دژە ژنی ئەو رەوتە ئایدیۆلۆژییە بەتایبەتی، خەریكە پاشەكشە بەژنانی كورد بكەن و مۆدێلێكی هاوشێوەی ئەفغانستانی تاڵیبان لەكوردستان دووبارە بكەنەوە. ئەم نیگەرانی و پەرچەكردارە، لەبنەڕەتدا نالۆژیك و ناواقیعییە و هێندەی پەرچەكردارێكی فۆبیائامێزە بەرامبەر ئیسلامی سیاسی هێندە رەنگدانەوەی واقیع نییە.

نالۆژیكی ئەم تێڕوانینەی كەپێی وایە ئەم هێرشە ئاماژەیە بۆ بەئەفغانستانكردنی كوردستان چەند لایەنەیە. لایەنێكی نالۆژیكی ئەم تێڕوانینە لەوەدایە كەدەسكەوت و پێشكەوتنەكانی ژنی كوردو كۆمەڵگای كوردی نادیدە دەكات. لەڕاستیدا، هەم ژنی كورد لەباشوری كوردستاندا هێندە هەنگاوی مەزنی بڕیوە كەقابیلی پاشەكشە نییە و هەم لەهەناوی كۆمەڵگای كوردەواریشدا جۆرێك لەهاوسەنگی لەڕۆڵ و ئەركی هاوبەشی ژن و پیاودا درووست بووە كە بەئاسانی ناتوانرێت ئەزموونی تاڵیبان هاوردەی كوردستان بكەن و تەنانەت كەم رەوتی ئیسلامی سیاسیش هەیە جورئەتی بانگەشەیەكی لەو جۆرە بكەن. ئەمڕۆ لەكوردستان ژنان بەشێكی دیاری هێزی كارن، لەزۆر شوێن و بواریشدا، لەوانەش زانكۆكان، میدیاكان، زۆربەی فەرمانگەكان و تەنانەت لەسەنتەرە بازرگانی و بازاڕەكانیشدا خەریكە دەبنە واجیهەی كۆمەڵگا. لە رەهەندی هێزی كاردا، هەم ژنی كورد قۆناغی راگوزەری تێپەڕاندووە. هەم رێژەی ژنانی خاوەن بڕوانامەو ئەزموون و مەهاراتە جۆراوجۆرەكان هێندە بەرچاوەو هەم گەشەی ئابووری و پێداویستی هێزی كاریش لەكوردستاندا بەڕادەیەكە كە مەحاڵە جارێكی تر بتوانرێت ژنان بنێردرێنەوە ناو چوار دیواری ماڵەوەو بكرێنەوە بەماكینەی زاوزێ و لەگۆشەی چێشتخانەی ماڵدا قەتیس بكرێن.

لایەنێكی تری ئەم نالۆژیكییەش لەوێوەیە كە لایەنگرانی تێزی بەئەفغانی بوونی كۆمەڵگای كوردی درك بەوە ناكەن كە لەچ بوارێكدا دەكرێت تا رادەیەك ئەم كۆمەڵگایە بەهی ئەفغانستان بەراورد بكرێت. بۆ تێگەییشتن لەم حاڵەتە دەبێت بگەڕێێنەوە بۆ دیاردەی زۆنی پیاوانەو زۆنی ژنانە. لەكۆمەڵگای كوردەواریدا، تادێت قۆرخكاری پیاوان بۆ زۆنەكان بەرتەسك دەبێتەوەو بوونی ژنانیش لەو زۆنانەی كە تائێستا بەحەسری هی پیاوان بوون تادێت فراوانتر دەبێت،. وەك ئاماژەمان پێدا، چیتر زانكۆكان، میدیاكان، فەرمانگەكان و بازاڕەكان و كایەی سیاسی و رۆشنبیری بەتەنها زۆنی پیاوانە نین و ژنان لەزۆر بواردا نەك هەر بوونی خۆیان سەلماندووە، بەڵكو خەریكە دەبنە واجیهەش. ململانێی بەشە موحافیزكارەكەی كۆمەڵگاو دژایەتییان بۆ دەركەوتنی ژن لەئێستادا بەرتەسك بووەتەوە بۆ بوارەكانی تەرفیهی و سەرگەرمی رۆژانەی وەك كافێ و یانەو هەندێك لەوەرزشەكان. رووداوەكەی هوانە رێك ئەو هەقیقەتەمان پێدەڵێت كەهێشتا كۆمەڵگای كوردەواری ئەو ئامادەییەی تێدانییە كە هەندێك لەو زۆنانەی كە تائێستا سەرف پیاوانە بووە لەگەڵ ژناندا بەش بكات. بەواتایەكی تر، لەڕوانگەی بەشێكی فراوانی كۆمەڵگای كوردەواریدا هەندێك كایەی رابواردن و كەیف و سەفاو سەرگەرمی هەن لەفەزای گشتیدا، لەوانەش یانە وەرزشییەكان و شوێنە تەرفیهییەكان، تائێستاش تایبەتە بەپیاوان. ئەوە راستە كە زۆرێك لەژنانی كورد، جگە لەكاری ناوماڵ، بەشیك لەكاتی رۆژانەی لەبازاڕ یان فەرمانگەكان بەسەر دەبەن، بەشێكیشی بۆ چێژبینین لەخزمەتگوزارییە تەرفیهییەكانی ناو ماڵ، لەوانەش بەرنامە تەلەفزیۆنییەكان و سۆشیال میدیا بەسەر دەبەن. بەڵام، ئەوەی ئێستا بەشە موحافیزكارەكەی كۆمەڵگا  شەڕی لەپێناودا دەكەن ئەوەیە رێگە نەدەن كە لەهەندێك لەو بوارە تەرفیهییانەدا ژنان هاوتای پیاوان بێنە ناو فەزای گشتییەوە. پرسیاری ئەوەی كەئەو كچە چی دەكرد لەمەیدانی پێشبڕكێی ماتۆڕسواری و بۆ هاتووەتە شوێنێكی كەیف و سەفا كەتایبەتە بەپیاوان رێك بەرجەستەی ئەم حاڵەتەیە.

لایەنێكی تری نالۆژیكی تێزی بەفغانی بوونی كۆمەڵگای كوردەواری لەوەدایە كە ئەم تێزە تەنها ئیسلامییەكان لەپشتی رووداوگەلی وەك ئەوەی هوانە دەبینن. لەڕاستیدا، نە بەتەنها هێزە ئیسلامییەكان بەرپرسن لەو كردە نامرۆڤانەیەو نە هەموو هێزو رەوتە ئیسلامییەكایش لەمەدا بەرپرسن. دژەكۆك ئەوەیە، كە نە هەموو هێزە ئیسلامییەكان لەدەرەوەی پرۆسەی مۆدێرنەتەدان و نە هەموو هێزە نائیسلامییەكانیش لەناو ئەو پرۆسەیەدان. بەشیكی زۆری جەماوەری حزبە ئیسلامییەكان توانیویانە خۆیان لەگەڵ مۆدێرنەتەو دەرهاویشتەكانی، لەوانەش بەشداری ژن لەكایە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگادا بگونجێنن. ئەمڕۆ ژنان لەناو حزب و رەوتە ئیسلامییەكان، ئەگەر بەڕێژەیەكی كەمتریش بێت، وەك ئەمری واقیع وجودییان هەیەو هەم لەهەیكەلەو بەدەنەی حزبەكان و هەم لەناو خێزانە ئیسلامییەكاندا ژنان تاڕادەیەكی باش پانتایی دابەشكاری زۆنی ژنانە و پیاوانەیان بەرتەسك كردووەتەوە. لەهەمانكاتدا، هێزە تەقلیدییە نائیسلامییەكان، لەوانەش هێزگەلی عەسكەرتاری و عەشایەری تاڕادەیەكی زۆر خۆیان لەكارییەكانی مۆدێرنەتە پاراستوەو لەگەڵیدا نەگونجاون. ئەگەر كەم بارەگای حزبە ئیسلامییەكان هەبێت كەچەندان ژن تێیدا سەرقاڵی كاروباری رێكراوەیی و حزبی نەبن، ئەوا كەم دیوەخانی سەرۆك خێڵ و عەشیرەتەكانیش هەن كەجێگای دانیشتن و ئاخاوتنی ژنانی تێدا بێتەوە. نموونەیەكی تر ئەوەیە كە كەم سەركردەو كەسایەتی ئیسلامی هەیە، تەنانەت سەلەفی و جیهادییە هەرە سەرسەختەكانیش، كە رێگری بكەن لەخوێندنی كچ و خوشك و نەوەكانیان، بەڵام پانتایی خوێندن لەناو خێزانە خێڵەكییەكاندا زۆر بەرتەسكەو ژنان كەمتر ئەم بوارەیان بۆ دەڕەخسێت. بەكورتی، دابەشكاری زۆنەكان كە پەیوەستە بەپیاوسالارییەوەو تاپیاوسالاری بەهێزتر بێت دابەشبوونی زۆنەكانیش فراوانتر دەبێت. هەر لەو سۆنگەیەشەوە، هێزە تەقلیدییە نائیسلامییەكان و ئیسلامییەكان لەم دابەشكارییەدا هاوبەشن. پەرچەكردارە دژە مرۆییەكەی هوانە، تەنها گوتارو خیتابی دژی ژنی هەندێك لەهێزە ئیسلامییەكان لێی بەرپرس نییە، بەڵكو بەهەمان ئەندازەی گوتاری هێزە سەلەفی و توندڕەوەكانیش، ئەقڵییەتی پیاوسالاری لێی بەرپرسە كە بەشێك لەڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كەلتوورە خێڵەكیی و تەقلیدییەكان. كەلتوورێك كەجێگایەك بۆ ژنان لەو بوارە تەرفیهییانەدا ناكاتەوە كەهێشتا بەشێوەیەكی حەسری بەزۆنی پیاوانی دەزانێت. پرسیاری ئەو كچە چی دەكرد لەوێش، رێك تەعبیرە لەو دیدگایە.