سەردار عەزیز

دوای كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان چین و وڵاتانی عەرەبی سەرۆك وەزیرانی عێراقی رستەیەكی گوت كە لەهەناویا كۆمەڵێكی زۆر لەئاماژە و ئاڵۆزی و دۆخی سەردەمەكە دەردەخات. رستەكەی محەمەد شیاع سودانی ئەوەبوو كەعێراق توانای هەیە خاڵی بەیەکگەیشتنی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوابێت. العراق قادر علی أن یكون نقطة طلاق بین الشرق والغرب. سەرۆكی چینی بەزمان و ئاماژەی جیاواز كەدەرخەری ئەوەبوو كە عێراق تەنها جێگای یەك زلهێزنیە، هەماهەنگی سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو.

ئایا بۆچی سەرۆك وەزیرانی عێراق پەیامی وەها دەنێرێت؟ ئەگەر ئەو سەرۆكی چین دەبینێت، چ پێویستییەك هەیە كەئاماژە بەڕۆژئاوا بدات؟ پێش ئەوەی بێینە سەر وەڵامی ئەم پرسانە، سەرەتا لەزمانی داڕشتن و مێژووەوە دەستپێدەكەین.

عێراق وەك وڵاتێكی هەرێمی یان نیمچە هەرێمی لەمێژووی نوێیدا، بەتایبەتی لەدوای ساڵی ١٩٥٨ەوە بەدوای ئەو ۆڵەدا دەگەڕێت، كەسودمەندبێت لەهەردوو رۆژهەڵات و رۆژئاوا. ساڵی ١٩٥٨ ساڵێكی زێدە گرنگە لەمێژووی عێراقدا. بۆ تێگەیشتن لەساڵی ١٩٥٨ لەناو عێراقدا مشتومڕێكی ساختە دروستكراوە، ئایا ١٩٥٨ شۆڕش بوو یان كودەتا؟ ئەم جۆرە پرسیارانە ساختەن، شایستەی لەسەر وەستان نین.

ساڵی ١٩٥٨ عێراق لەكەمپی رۆژئاواوە هاتە دەرەوەو كەوتە ناو دۆخێكی ناسەقامگیرەوە. عەبدولكەریم قاسم كەسێكی خاوەن تێگەیشتنی قووڵ و خاوەن ئایدۆلۆژیا نەبوو، تەنها ئامانجی مانەوە لەسەر كورسی بوو. بەڵام عێراق لەدۆخێكی ئێجگار ناسەقامگیردابوو. لەعێراقدا، ناسریی و بەعسی و وەتەنی و كورد هەبوون. لەهەمانكاتدا عێراق داوای گەڕانەوەی كوێتی دەكرد. بۆ هەبوونی رۆڵ لەهەموو ئەمانەدا ئەمریكا هاتە لوبنان. ئەو سەردەمە ئەمریكا لەسایەی دوو عەقیدەدا دونیای دەبینی كەتورمان و ئایسنهاوەر بوون. هەردوو دۆكترنەكە دژایەتی كۆمیونیست و سۆڤیەتیان دەكردە ئامانج، بەڵام ئەمریكا دژ بە پان-عەرەبیزم بوو. پاش جەنگی جیهانی دووەم، ئەمریكا بەپلان هەوڵیدا هەموو ئیمپراتۆریەكان لەناوبەرێت، تەنانەت ئەوانەش كەدۆستین وەك بەریتانیاو فەرەنسا.

هاتنی ئەمریكا بۆ لوبنان بۆ لوبنان نەبوو، بەڵكو بۆ ئامادەیی بوو لەنزیكەوە لەهەردوو رەوتەكە. مەجید خەدوری كەباشترین مێژوونووسی ئەو سەردەمەیە، ئاماژە بەئەوە دەدات كەئامانجی كودەتای ١٩٥٨ ئەوەبوو كەعێراق بەبێلایەن بمێنێتەوە لەنێوان كامپی رۆژهەڵات و رۆژئاوادا.

بەڵام دونیا عێراقی وەها نەدەبینی. لەهەمان ساڵدا چین پەیوەندی لەگەڵ عێراقدا دەستپێكرد، چونكە چین كودەتای ئەفسەرەكانی ١٩٥٨ی وەها دەبینی كەدژە ئیمپریالیزمە. هەر لەو ساڵەدا عێراق كەوتە ژێر راداری ئەمریكاوەو سەفەری ئەمریكا لەچەند ئاستێكدا لەگەڵ عێراقدا دەستیپێكرد. بەكورتی ئەو سەفەرانە بریتین لەدژایەتی سۆڤیەت، دژایەتی خۆماڵی نەوت، دژایەتی هێرش بۆ كوێت، دژایەتی بوون بەبەشێك لەپرۆژەی یەكگرتنی عەرەبی.

هەر لەهەمان ساڵدا سەرەتای پەیوەندی نێوان كوردو ئەمریكا دەستی پێكرد. لەهەموو ئەم پرۆژانەدا ئێران رۆڵی راستەوخۆی هەبوو.

سی ئای ئەی بنكەی سەرەكی ئاسیای لەتاران بوو. لەعێراقدا بەدوای هێزو لایەن و كەسایەتیدا دەگەڕا. بەعس ئەو هێزەبوو كە ئامادەبوون كار بۆ سی ئای بكەن. رۆڵی سی ئای ئەی لەسەرخستنی سەدامدا نهێنی نیە. (زۆر سەركردەی سیاسی لەدونیادا هەبوو، سی ئای هێنانی و كاری زۆری پێكردن و پاشان كوشتنی).

سەركەوتنی كەسانی وەك سەدام یان قاسم یان زۆرێك لەئەوانیتر كە لەدوویان هاتن، لەو قوتابخانەیەوە بوو كەخەڵكانێكی دەسەڵاتخوازی شەخسین، بەهێنان و هێشتنەوەیان لەسەر كورسی هەموو كارێكیان پێدەكرێت و خاوەن دیدو تێگەیشتنی قووڵ نین.

لەبەرامبەر ئەم پاشخانەدا، ئێمە ئێستا هەمان دەربڕین یان خواست دووبارە دەكەینەوە، بەڵام ئەمجارەیان لەزۆر رووەوە جیاوازە. ئەگەر لەسەردەمی عەبدولكەریمدا، رۆژهەڵات، سۆڤیەت بوو، ئەمریكا هەتا ئاستی پارانۆیا، دژایەتی دەكردو لەئەنجامدا پرسی كورد بووە پرسێكی نێودەوڵەتی لەعێراق، ئەوا ئەمڕۆ رۆژهەڵات ئاماژەیە بۆ چین.

ئەم رۆژانە كار لەسەر چاپتەری كتێبێك دەكەم، دەربارەی دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاش تاك-جەمسەریی، لەوێدا هاتنی چین وەك یەكێك لەدەرئەنجامەكانی لاوازبوون یان سنورداربوونی تاك جەمسەریی دەبینرێت. لێرەدا دەكرێت بپرسین ئایا ئەم دۆخەی ئێستا چەندێك هاوشێوەی ١٩٥٨ە. دیارە مێژوو دوبارە نابێتەوە، بەڵام دەكرێت بۆ مەبەستی زانین سود لەدۆخی هەمانشێوە ببینرێت. بێگومان ١٩٥٨ و ٢٠٠٣ لەزۆر رووەوە هاوشێوەن. یەكەم، بوونی زیاتر لەهێزێكی بڕیاردەر لەدونیادا. دووەم، ناچاربون یان خواستی عێراق بۆ هەوڵدان بۆ پەیوەستبوون بەهەردوو بەرەكەوە. سێیەم، جیاوازی پلان و ئەجیندای زلهێزەكان لەگەڵ هێزێكی وەك عێراق. چوارهەم، سادەیی و ساویلكەیی تووێژی سیاسی. پێنجەم، داردەستبوون و كرێگرتەیی زۆرینەی تووێژی سیاسی بۆ بەرژەوەندی دەرەكی. هەروەها رۆڵی بەرچاوی ئێران.

بەڵام سەرباری ئەمە ئەوەی ترسناكە لەتێگەیشتنی عێراقدا، بینینی چینە بەشێوازی ئەمریكی.

چین نایەوێت بەشێك بێت لەئەجیندا هەرێمییەكان، وەك لەدۆخی پاش كۆبوونەوەكەی ریازدا بینیمان. هەرچەندە پاش كۆبوونەوەكە دۆخێك هاتە ئاراوە كەئێران چینی وەها بینی كە لایەنگرە، بەڵام هەڵوێستی چین بەرامبەر دورگە كێشە لەسەرەكانی نێوان ئیمارات و ئێران هاوشێوەی ئەو دۆخەیە كە لەنێوان چین و ژاپۆندا هەیە لەسەر هەندێك دوورگەی بچووك لەناوچە ئاوییەكانی نێوانیان، بۆیە بۆ چین دووبارەكردنەوەی هەمان هەڵوێست بوو.

بەڵام ئەوەی چین دەیەوێت، ئەوەی لەدەرئەنجامدا بەرهەمدێت یان ئەوەی وێنا دەكرێت و سیاسەتی پێوەدەكرێت زۆر جودان. لەعێراقدا هەندێك تووێژ و كەسایەتی هەن كەدەخوازن چین ركەبەری ئەمریكا بێت. رەنگە روونترین هەڵوێست دوا ستونی عادل عەبدولمەهدی بێت لەڕۆژنامەی چاینا-دەیلی. بەڵام لەهەمانكاتدا تیورەی پیلانگێڕی رۆڵی سەرەكی دەبینێت لەبەرهەمهێنانی وێناو ئاگایی و كردارو هەڵوێست. بەگشتی لەبەر ئاڵۆزی و ناڕونی و فرە ئەكتەریی و فرە بەرژەوەندی دۆخەكە، خەڵكی عێراق بەدوای حەقایەتێكی سادەدا دەگەڕێن هەتا ئەم دۆخە ئاڵۆزەیان بۆ راڤە بكات و مانای لێبەرهەم بهێنن. لەهەمانكاتدا شێوازی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكی لەحەفتا ساڵی رابوردوودا لەناوچەكە، جۆرێك لەئاگایی لە لەقاڵبدراوی بەرهەمهێناوە. زاڵترین نموونە لەم بوارەدا سیاسەتی هاوپەیمانییە. یەكێك لەپێگەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا هاوپەیمانییە. هاوپەیمان ئاست و شێوازی جودای هەیە. رەنگە باڵاترین ئاستی هاوپەیمانی ئەندامێتی ناتۆ بێت، پاش ئەو وڵاتانی كەنداو، كەنزیك بەمۆدێلی ناتۆن. لەسیستەمی هاوپەیمانیدا، كۆمەڵێك لەچاوەڕوانكراوی هەیە، وەك دابینكردنی پاراستن، لایەنگریی لەقەیران و ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، ئاگایی و سەردانی بەردەوام.

ئەمریكا هەندێكجار لەسیاسەتی هاوپەیمانیدا زۆر زیادەڕۆیی دەكات، رەنگە نموونەی شای ئێران، نموونەیەكی زەقی ئەم زیادەڕۆییە بێت. بەڵام چین سیاسەتی هاوپەیمانی نیە لەسیاسەتی دەرەوەیدا. چین خۆی ناكاتە هاوپەیمانی هیچ وڵاتێك. لەهەمانكاتدا پلەبەندییەكی ئاشكرا هەیە لەسیاسەتی دەرەوەی چین لەگەڵ وڵاتانی تر، بەوەی هاوڕێتییە، یان ستراتیژییە. رەگی ئەم جۆرە مامەڵەیە دەگەڕێتەوە بۆ نەگۆڕێك لەسیاسەتی چینیدا ئەویش بایەخی ئێجگار زۆری چەمكی سەروەرییە. سەروەریی چەمكێكی ئێجگار ئاڵۆزە كە لەمیانەی جەنگەكان و رامانە فیكرییەكانی رۆژئاوادا لەدایكبوو. بۆ نموونە بۆ چین مافی مرۆڤ پێچەوانەی سەروەرییە، بەتایبەتی مافی مرۆڤ وەك چەمكێكی جیوپۆلەتیكی. بە بەرزڕاگرتنی سەروەریی بەسەر مافی مرۆڤدا چین دەكاتە هێزێكی ترسناك بۆ خەڵكانێكی زۆر لەدونیادا كە بەدەست رژێمە نادیموكراتی و دژە مافەكانی مرۆڤ دەناڵێنن.