ئارام ڕەفعەت

لەسەرەتای مانگی ١٢ی ٢٠٢٢دا دیناری عێڕاقی بەبڕی ١٠٠ تا ٢٠٠ دینار لەبەرامبەر دۆلاردا بەهای خۆی لەدەستداو بەو هۆیەشەوە قەیرانێكی دی ئیزافەی سیستەمە حوكمڕانییە قەیراناوییەكەی عێڕاق بوو و سەرجەم هێزە شیعییەكان بەحوكمڕان و ئۆپۆزسیۆنەوە هێنایەسەر خەت. لەلایەكەوە، رایەدارە شیعەكانی عێراق پەیمانییان دا هەموو رێكارو هەنگاوێك بگرنە بەر بۆ رێگرتن لەدابەزینی بەهای دینارو لەلایەكی تریشەوە هێزە شیعییە ئۆپۆزسیۆنەكان كەوتنە جوڵاندنی شەقام. زۆرێك لەچاودێران پێیان وایە لەئەگەری بەردەوامبوونی دابەزینی نرخی دیناردا و لەئەگەری فەشەلهێنانی حكومەتەكەی سۆدانی لەدۆزینەوەی رێگاچارەیەكی خێرا، رەنگە گورزێكی  بەهێز بەر حكومەتەكەی سودانی بكەوێت و عێڕاق بگەڕێتەوە چوارگۆشەی یەكەمی ناسەقامگیری و توندوتیژییەكان.

لەڕاستیدا ئەم كاریگەرییە قووڵ و هەمەلایەنەی كەدابەزینێكی سنورداری دراوی عێراقی لەسەر ئابووری و كۆی سیستەمی سیاسی عێراقی حاڵەتێكی سرووشتی و تەندرووست نییە. ئەگەر رەوتی پاشەكشەی دراوی عێراقی بەراورد بكرێت لەگەڵ هی لیرەی توركی و سوری و تومەنی ئێرانی  ئەوا بەئاشكرا دەبینین كە دراوی عێراقی بەشێوەیەكی گشتی كێشەی نەبووە، بەڵكو لەدراوی هەرسێ وڵاتەكە سەقامگیرترە. ئەم راستییە بەئاشكرا لەبەراوردكردنی كێرڤی دابەزینی بەهای دراوی هەر چوار وڵاتەكەدا دەردەكەوێت.

با لەدراوی عێراقییەوە دەستپێبكەین. لەساڵی ٢٠١٣دا بەهای یەك دۆلاری ئەمریكی بەرامبەر ١١٤٥ دینار بوو، دوای 10 ساڵ و لەژانیوەری ٢٠٢٣دا دۆلارێك لەدەوروبەری هەزارو ٥٠٠ دیناردا هەڵبەزو دابەز دەكات. بەمشێوەیە، دیناری عێراقی لەماوەی 10 ساڵدا بەرێژەی ٣١٪ دابەزیوە. سەرگوزشتەی لیرەی سوری بەبەراورد بەدیناری عێراقی سەرگوزشتەیەكی سەرتاپا تراژیدیانەیەو لە 10 ساڵی رابردوودا، لیرەی سوری بەتەواوی هەرەسی هێناوە. لەنیسانی ٢٠١٣دا نرخی یەك دۆلار بەرامبەر ١٤١ لیرەی سوری بوو، بەڵام لەسەرەتای ٢٠٢٣دا هەمان دۆلار بەرامبەر شەش هەزارو ٢٠٠ لیرەیە.  بەواتایەكی تر لەماوەی یەك دەیەدا، لیرەی سوری بەڕێژەی ٤٢٩٧٪ لەبەهاكەی هاتووەتە خوارەوە. واتە لیرەی سوری ١٣٨ هێندەی دیناری عێراقی بەهای خۆی لەدەستداوە.

چیرۆكی لیرەی توركیش لەچاوی دیناری عێراقی تراژیدی ئامێزە. لە ٢٠١٣دا،  دۆلارێك بەرامبەر ١.٧٨ لیرە بوو، بەڵام لەسەرەتای ٢٠٢٣دا یەك دۆلار ١٨.٨ لیرەیە. لیرەی توركی بەڕێژەی ٩٥٦% دابەزیوە. واتە لە 10 ساڵی رابردوودا لیرەی توركی ٣٠ هێندەی دیناری عێراقی بەهاكەی لەدەستداوە. تومەنی ئێرانی چیرۆكێكی هاوشێوەی هەیە. لەنیسانی ٢٠١٣دا یەك دۆلاری ئەمریكی بەرامبەر ١٠،٢٠٠ تومەن بوو، لەئێستادا یەك دۆلار ئەمریكی بە ٤٢ هەزار تومەنەو بەم شێوەیە لەماوەی 10 ساڵدا تومەن بەڕێژەی ٣١٠٪ دابەزیوە.

ئەگەر داتاكانی سەرەوە بكەینە پێوانە، دەكرێت بڵێین كە بەبەراورد لەگەڵ دراوی توركیاو ئێران و سوریا، دیناری عێراقی دراوێكی بەهێزو سەقامگیرە. بەڵام پرسیارە جدییەكە ئەوەیە، بۆچی دابەزینی چەند سەد دینارێك لەبەهای دیناری عێراقی دەبێتە مۆتەكەیەك و خەوی نوخبەی حوكمڕان و موعارەزەی شیعی دەزڕێنێت؟ بۆچی چاودێران دەڵێن ئەگەر عێراق فریا نەكەوێت و نرخی دراوەكەی جێگیر نەكات، ئەوا كارەساتێكی مرۆیی لەعێراق دێتە ئاراوەو هەژاری و بێكاری لەگەڵ ناسەقامگیری سیاسی پەرە دەستێنن؟ بۆچی سەرەك وەزیرەكانی عێراق، هەر لەعەبادییەوە تا سودانی، جێگیركردنی بەهای دینار دەكەنە ئەولەوییەتی كارنامەكانیان؟  ئەم دۆخە دەروونییەی دراوی عێراقی لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟

وەڵام و فاكتەرەكان هەمەلایەنەن، بەڵام دەكرێت لەوێوە دەستپێبكەین، كەجێگیری دراوی عێراقی جێگیرییەكی فەیكە نەك راستی. ئەم جێگیرییە هێندەی رەنگدانەوەی ئیرادەی سیاسی ئەمریكییەكانە، هێندە رەنگدانەوەی دۆخی ئابووری و سیاسی عێراقی نەبووە. سێ فاكتەر وادەكەن كەدراوی وڵاتێك جێگیر بێت كەهیچیان لەعێراقدا نییە ئەوانیش: جێگری رێژەی هەڵاوسان، رێژەی سوو لەوڵاتەكەدا لەگەڵ سەقامگیریدا. وەك هەر كۆمەڵگایەكی بەرخۆر، عێراق بەزەبری داهاتی نەوت، كاری لەسەر جێگیری رێژەیی هەڵاوسان كردووە. كاریگەرییەكانی سوو بۆ دراوی عێراقی  نزیكە لەسفر. هەروەك چاودێرەكان دەڵێن، بیانییەكان نەوتی عێراقییان دەوێت نەك دینارەكەی تا لەبەرامبەر دانی سوو ئەم دراوە وەرگرن و مامەڵەی پێبكەن. فاكتەری سێیەم، واتە دۆخی سەقامگیری لەعێراقدا رێك دژی بەرژەوەندی دراوی عێراقییە. زۆربەی ئیندێكسە جیهانییەكانی تایبەت بەسەقامگیری، عێراق لەڕیزی وڵاتە هەرە ناسەقامگیرەكان دادەنێت. بۆ نموونە، ئیندێكسی ئاشتی جیهانی، كە ئندێكسێكی موعتەبەرە، لەساڵی ٢٠٢٢دا عێراقی بەحەوتەم ناسەقامگیرترین وڵاتی جیهانی داناوە. شەش وڵاتەكەی تریش هەریەك لەئەفغانستان، یەمەن، سوریا، روسیا، باشوری سودان و كۆنگۆی دیموكراتین. بەمجۆرە، هێچ پێودانگێك، لەوانەی دەبنە هۆی دراوێكی بەهێزو جێگیر، لەبەرژەوەندی دیناری عێراقیدا نەبووەو نییە، ئەمەش ئاماژەیەكی تری فەیك بوون یان ناواقیعی بوونی نرخی دراوی عێراقییە. بەهۆی فەیكبوونی سەقامگیری دراوی عێراقییەوە، دابەزینی نرخی دراو دەبێتە مۆتەكەیەك و هەڕەشە لەمانەوەی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێڕاق دەكات.

پرسیارێكی تر ئەوەیە كە بۆچی ئەمریكییەكان رێگرن لەدابەزینی دراوی عێراقی؟ هۆكارەكەی سادەیە، عێراق دەوڵەتێكی كرێخۆر (بەرخۆرە)و وەك هەر دەوڵەتێكی كرێخۆریش، دابەزینی نرخی دراوی نیشتیمانی كاریگەری وێرانكەر لەسەر ئەو كۆمەڵگایە دەبێت و رەنگە بیخاتە ئاستانەی داڕووخان و پارچەبوون. ئەمەش رێك ئەو دێوەزمەیەیە كە ئەمریكییەكان نایانەوێت بیبینن. تێزی كاریگەرییە وێرانكەرەكانی دابەزینی نرخی دراو ئەگەر جارێك بۆ كۆمەڵگا بەرخۆرییەكانی جیهان راست بێت، ئەوا چەندینجار بۆ عێراق راستە.

راگەیاندنە فەرمییەكانی حكومەتی عێراقی ژمارەی موچەخۆرەكانی حكومەتی عێراقی (بێجگە لەهی هەرێمی كوردستان) بەزیاتر لەهەشت ملیۆن كەس مەزەندە دەكەن و هەندێكیش بە ١١ ملیۆن موچەخۆری دەخەمڵێنن. ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە ٤٢ ملیۆن كەس بخەمڵێنرێن و شەش ملیۆنەكەی هەرێمی كوردستانی لێدەربكەین، ئەوا بەگشتی لەهەر چوار عێراقی یەكێكیان موچەخۆرن، بەوپێیەش لەهەر خێزانێكی عێراقیدا لانی كەم موچەخۆرێك هەیە. ئەمەش عێراق دەخاتە خانە وڵاتە سوپەر-بەرخۆرییەكان.

لەم دۆخە سوپەر بەرخۆرییەدا، دابەزینی بەهای دینار بەهەر رێژەیەك بێت، بەهەمان رێژە بەمانای هەژاربوونی نزیك بەسەرجەم خانەوادەكانی عێراق دێت. ئەمەش لەوەدا بەرجەستە دەبێت كەعێراق لە ٢٠٢٠دا بڕی ٤٧ ملیار كاڵای هاوردە كردووەو بڕی ٥٨ ملیاریشی هەناردە كردووە. نەوت ٩٩٪ی كۆی هەناردەی عێراق و زیاتر لە ٩٢٪ی بودجەی حكومەتیش پێكدێنێت. بەواتایەكی تر، جگە لەنەوت عێراق هیچی نییە هەناردەی بكات، بەڵام ناچارە بەڕێژەی ٨٠٪ داهاتی نەوتەكەی كاڵا هاوردە بكات. لەدۆخێكی وادا، چەندە بەهای دینار نزم بێت هێندەش تێچووی هاوردەكردن زیاترو داهاتی هەناردەكردن و بودجەی حكومەتیش كەمتر دەبێت. بۆیە، پرسی بەرزڕاگرتنی نرخی دراو بۆ حكومەتی عێراقی دەبێتە پرسێكی چارەنووسسازو ئەولەویاتی كاری ئەو حكومەتە.

 مۆتەكەی عێراقی، هەر لێرەوە سەرچاوە ناگرێت. رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی هەیە، كە پارەی فرۆشی نەوت راستەوخۆ نایەتە ناو بانقەكانی عێراقەوە، بەڵكو دەچێتە بانكی ناوەندی ئەمریكی و لەوێشەوە رۆژانە بڕێكی دیاریكراوی دۆلار دەگوازرێتەوە بۆ بانكی ناوەندی عێراقی. ئەمەش دوو لێكەوتەی ترسناكی بۆ حوكمڕانە عێراقییەكان لێكەوتۆتەوە. یەكەم، هەمیشە چارەنووسی دیناری عێراقی و بەهاكەی لەدەست ئەمریكییەكاندایەو ئەوان دەتوانن بڕیار لەسەر نرخەكەی بدەن. هەروەك چۆن لەچەند هەفتەی رابردوو، وەك سزایەك لەبەرامبەر كارئاسانی بۆ فرۆشتنی دۆلار بەئێران، ئەمریكا بڕیاریدا ناردنی پارەی فرۆشی نەوت لە ٢٥٠ ملیۆن دۆلارەوە كەم بكات بۆ ١٠٠ ملیۆن و سەرەنجام دینار كەوتە ناو ئەو گێژاوەی ئێستای. بۆیە، تاقمی حوكمڕان لەعێراقدا هەرگیز ناتوانن رایەڵە سەرەكییەكانی لەگەڵ ئەمریكا بپچڕێنێت و بەتەواوی دژی بەرژەوەندییەكانی بوەستێتەوە.

لێكەوتەی دووەمیش ئەوەیە عێراق نەختینەی  پێویستی نییە. نەبوونی نەختینە لەهەر وڵاتێكدا، جگە لەوەی كۆنترۆڵی حكومەت بەسەر بەهای دراودا سنووردار دەكات، دەستی وڵاتگەلی تریش، بەتایبەتی زلهێزەكان، ئاوەڵا دەكات تا یاری بەنرخی دراوی ئەو وڵاتەوە بكەن، هەروەك لەمانگی رابردوودا بینیمان.  بەكورتی، ئەوەی لە عێراقدا هەیە بەتەنها قەیرانی دراو نییە، بەڵكو قەیرانی سیستەمی حوكمڕانی ئەو وڵاتەیە.