سەردار عەزیز

ئالودە بەئایدیالیزم

لەكتێبی یادەوەرییەكان، خەونەكان، رامانەكان، دەروونناسی سویسری كارل گوستاف یونگ رستەیەكی سەرنجڕاكێش دەنووسێت: هەموو جۆرەكانی ئالودەبون خراپە، ئایا ناركۆتیك، كحول، مۆرفین یان ئایدیالیزم بێت. ئەم دەربڕینە چەند ئاستێكی جیاوازی تێگەیشتنی هەیە: یەكەم، مرۆڤ دەكرێت ئالودەبێت بەئایدیالیزم، وەك چۆن ئالودە دەبێت بەتلیاك و شەراب. دووەم، ئالودەبون بەئایدیالیزم، هاوشێوەی ئالودەبوەكانی تر خراپە، چونكە هەم وەك مرۆڤێك لاوازت دەكات و هەروەها لەهەمانكاتدا لەواقیعت دادەبڕێت.
ئەم دەربڕینە سەرنجی راكێشام چونكە هەست دەكەم ئایدیالیزم، زاڵترین جۆری دونیابینییە كە بەسەر دونیای ئێمەدا زاڵە. ئایدیالیزم لەسادەترین مانایدا، لەمانای زمانی رۆژانەیدا، بەمانای خۆشباوەڕیی و سادەیی و نەبوونی توانای بینینی رەخنەییانە دێت. بەڵام لەناواخنە یونگییەكەیدا هەروەها بەمانای جۆرێك لەخۆ بەلاڕێدابردن یان خۆگێلكردن دێت لەواقیع. وەك چۆن تلیاك خۆشییەكی ساختەت پێدەبەخشێت بە لەدەستدانی توانای هەستكردن بەواقیع، بەهەمانشێوە، بیركردنەوەی ئایدیالیزم، خۆشییەكی هەمانشێوە دەبەخشێت، كە بەگشتی ناواقیعییە.
بەگشتی كەدێیتە سەر ئایدیالیزمی سیاسی، دەكرێت چەند خەسڵەتێك دیاری بكەین: 
یەكەم، كەسی ئایدیالیست هەمیشە باس لەئەخلاق و مۆڕاڵی سیاسی دەكات، بەلای كەسی ئایدیالیستەوە دەبێت سیاسەت بنەمای لەسەر ئەخلاق بونیادنرابێت. 
دووەم، كەسی ئایدیال بڕوای بەوێنایەك یان خەیاڵێكی كۆمەڵگایی و سیاسی هەیە، كە بەگشتی كامڵە یان پێرفێكتە. ئەم وێنایە دەبێتە بنەمای ئەخلاقی بۆی، بەبێ گوێدانە ئەوەی كەئایا چەندێك واقیعییە.
سێیەم، مرۆڤی ئایدیالیست هەمیشە بڕوای وەهایە كە لەساتەوەختێكدا مێژوو كۆتایی دێت، بەتایبەتی كاتێك كەدەگاتە ساتەوەختی بەرجەستەبوونی ئایدیالەكەی ئەو. تەواوبوونی مێژوو، یانی تەواوبوونی ناكۆكی و جودایی و ململانێ، هەروەها چارەسەربوونی هەموو پرسەكانی مرۆڤ. 
چوارەم، زۆربەی ئایدیالیستەكان لەواقیعدا ئایدیالیست نین، بەڵكو بڕوادارن بەدۆخێكی خەیاڵی و بەئاگایی و بێئاگایی هەموو واقیع و كەموكوڕیی و مەحاڵێتیی دۆخەكە دەخەنە لاوە.
بەگشتی مرۆڤی ئایدیالیست توانای گونجانی نیە لەگەڵ واقیعدا. بەزۆری خوازیاری توندوتیژین و هەمیشە بەهانەی ئەخلاقی و گەورەیان هەیە بۆ بەكاربردنی توندوتیژییەكەیان. گەرچی هەواداری ئەخلاقن و زۆر باسی ئەخلاق دەكەن، بەڵام كێشەیان لەگەڵ مەرگ و نكوڵی و سڕینەوە و ئازاردانی ئەوانیتردا نیە. 
بۆ روونكردنەوەی زیاتری مەبەستەكەم، دوو نموونە بەكاردەبەم، یەكێكیان دەربارەی چەپی ئێرانی و ئەویتریان دەرباری پشیلەی بێڕەنگ لەمێژووی نوێی چیندا.
نموونەی یەكەم لەواڵی رۆژنامەنوسی كاك شوان حەمە وەردەگرم لەشاری ئۆسلۆ، لەنەرویج. نموونەكە بەمجۆرەیە:
یەكێك لەڕۆژەكانی كۆتایی هەفتە، لەشاری ئۆسلۆ گردبوونەوەیەك بۆ شۆڕشی ژینا لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەڕێوەدەچێت. گردبوونەوەكە لەسەر بانگهێشتی كۆمەڵە - رێكخراوی كوردستانی حزبی كۆمۆنیستی ئێران بووەو بەشێكی بەرچاوی ئامادەبووان، لایەنگرانی كۆمەڵەو پەژاك بوون. كۆی بەشداربووان نزیكەی ١٠٠ كەس دەبوون، زۆرینەی رەهای بەشداربووان كورد بوون. بەڵام بەرنامەی گردبوونەوەكە بەزمانی فارسی رێكخرابوو. لەگردبوونەوەكەدا، دوو كورد بەزمانی فارسی، كەسێك بەزمانی ئینگلیزی و كەسێكیش بەزمانی نەرویجی، پەیامیان دا. رێكخەرانی خۆپێشاندانەكان (كەكوردن) دروشمیان بەزمانی فارسی دەداو بەشداربووانیش كەزۆرینەی رەهایان كوردبوون، بەفارسی دروشمەكانیان دەوتەوە!
بەپێی نووسینەكەی ئەو بەڕێزە: نیوەی دووەمی گردبوونەوەكە، یەك فارسیش ئامادەنەبوو، كوردان خۆیان لەگەڵ خۆیاندا، بەزمانی فارسی لەگەڵ یەكتر دەدوان!
لێرەدا لەڕوانگەی ئایدیالیزمەوە هەوڵدەدەین ئەم پرسە بخوێنینەوە. سەرەتا دەبێت ئاماژە بەدووفاقییەك بكەین، ماركسیزم یان چەپ، دژە ئایدیالیزمە، چونكە دیدی فەلسەفی لەسەر بنەمای مەتریالیزم بونیادنراوە، بەڵام چەپی سیاسی، لەهەموو قوتابخانەیەكی تر، سیاسییەكی ئایدیالیزمە، بەو مانایە بڕوای وەهایە كەدەكرێت لەساتەوەختی بەرجەستەبوونی ئایدیایەك سروشتی مرۆڤ و مێژوو بونیادی كۆمەڵایەتی بگۆڕین و سەرتاپا ناكۆكی و ململانێ و جەنگەكان كۆتاییان پێبێت.
پرسی ئێمە لێرەدا ئەم دووفاقییە سیاسی و فیكرییە نیە. بەڵكو ئەو دۆخە مەترسیدارەیە كە لەئەنجامی بەرجەستەبوونی ئایدیالیزمدا دێتەئاراوە.
بەگشتی ئایدیالیزمی چەپ بەمجۆرەیە. كورد وەك كەلتورێك زمانێك یان شوناسێك، دەبێت لەناوبچێت چونكە رێگرە لەمۆدێرنە. كورد لەم روانگەیەوە، دواكەوتووە، ئیتنییە، فیوداڵە، بۆیە لەڕەوتی گەشەی مێژوییدا دەبێت لاببرێت یان بسڕێتەوە. ئەم سڕینەوەیە لەپێناو دروستكردن یان گەیشتنە بەدۆخێكی باشترو باڵاترو مرۆڤانە تر. 
یەكەم كردەی توندوتیژی رووبەڕووی دەبینەوە، خۆی لەكردەی پۆلێنكاریدا دەبینێتەوە.

هەموو پۆلێنكارییەك كردەیەكی توندوتیژییە، كاتێك زمانێك، كەلتورێك، تامێك، وەك بۆردیو پێمان دەڵێت، باشتر یان كەمتر دەكرێت لەئەویتر ئەوا راستەوخۆ كردەی توندوتیژیمان بەرامبەری ئەنجامداوە. ئەم كردەی توندوتیژییە، سەرەتا لەسیمبولیكەوە دەستپێدەكات و هەتا پاشان بەئاسانی دەچێتە خانەی جەستەیی و مادییەوە. بەمانایەكی تر گەر خەڵكانێك كێشەیان نەبێت لەپێناو بەرجەستەبوونی ئایدیایەكدا، یادەوەریی و كەلتورو مێژوو و تایبەتمەندی و هاوبەشی خەڵكانێك بسڕێتەوە، ئەوا سبەینێ زۆر خوێنساردانە بەشداردەبێت لەسڕینەوەی خۆشیاندا.
پرسیارێك لێرەدا جێگای وروژانە. بۆچی زمانێك باڵاترە لەزمانێكی تر؟ بەدیدی جیل دۆلۆز، شتێك نیە ناوی زمانی دایك بێت، ئەوەی هەیە ناوی زمانی دەوڵەتە. زمان یەكێكە لەئامرازە هەرە كاریگەرەكانی پیادەكردنی دەسەڵات و دەوڵەت. كەواتە زمانێكی باڵا، هەمیشە زمانی دەوڵەتە، بەڵام زمانی نادەوڵەت هەمیشە زمانی دواكەتوو و شایستە بەسڕینەوەیە. لەم روانگە ئایدیالیزمەوە، بۆ ئەوەی دەوڵەت باش بەڕێوەبچێت، ئەوا دەبێت ئێمە ببینە مرۆڤێكی تر، بەزمانێكی ترو تاموچێژێكی ترەوە لەدونیادا ئامادەبین. 
لەڕاستیدا ئەمە هیچ پەیوەندی نیە بەچەپەوە، هێندە نازییانەیە. فەلسەفەی نازییەت دەگەڕێتەوە بۆ سپارتا. بەدیدی ئەوان دەبێت كۆمەڵگا لەنەخوازراوەكان پاك بكرێتەوە، هەتا باشەكان باشتر گەشە بكەن. رێك وەك چۆن جوتیارێك بژاری كێڵگەكەی دەكات، بەدیدی ئەوان دەبێت، كۆمەڵگاش بەهەمانشێوە دەبێت بژار بكرێت. دیدی ئەوەی كەئەوەی دەوڵەت نایخوازێت دەبێت بسڕێتەوە، بۆ ئەوەی دەوڵەت باشتر بەڕێوەبچێت، زیاتر دیدێكی نازییە. جا دووفاقییەكی تر لێرەدا ئەوەیە كە چەپ بەگشتی دەوڵەت بەدۆخێكی راگوزەر دەبینێت، نەك كۆتایی، بەڵام لەمێژوودا خزمەتكاری هەرە گەورەی دەوڵەتی بەهێزبوون، هەردووو مۆدێلی چینی و سۆڤیەتی و ئەوانیتریش گەواهن.
مرۆڤی ئایدیالیست وەك كەسێكی ئالود، ئەستەمە لەبەندیخانەی ئایدیالیزمەكەی بێتە دەرەوە. بەڵام هەندێكجار تراژیدیای ئایدیالیزم، ناچار بەواقیعیت دەكات. رەنگە گەورەترین دەستبەرداری ئایدیالیزم بۆ واقیع، وەرچەرخانی چین بێت. لەساڵی ١٩٦١ دێنگ ژیاوپینگ دەڵێت: گرنگ نیە بەلامەوە پشیلە رەشە یان سپی، ئەوەی گرنگە كەڕاوی مشك بكات. ئەوەی بەزمانی سیاسی و كەلتوری چینی ئاشنابێت، ئەوەی لە لاڕوونە كەزمانی دەربڕینی چینی هەمیشە شاعیریی و سیمبولی و هەڵگری مانای ناكۆتایە. دەربڕینەكەی دینگ مەبەستی ئەوەبوو كە بەلایەوە گرنگ نیە كەسیستەمەكە چ رەنگێك یان ستراكتۆرێكی هەیە، بەڵكو ئەوەی بەلایەوە گرنگە، كە كاربكات یان ئامانج بپێكێت. ئەمە لەهەمانكاتدا دانپیانانە، كە رەنگە رەنگی ئەو پشیلەیەی كەتوانای راوی هەیە بەدڵمان نەبێت، مەبەست سەرمایەدارییە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئامانج دەپێكێت. لەهەمانكاتدا توانجە لەپشیلە ئایدیالیزمەكە یان پشیلە رەنگە گونجاوەكە، كەمشك راوناكات، یان دەرئەنجامی خراپی هەیە. بۆیە واقیعێكی بەرهەمدار، باشترە لەئایدیالێكی بێ بەرهەم. ئەم وەرچەرخانە دینگ ژیاوپینگییە بۆ هەموو كوردێك پێویستە.