ئارام ڕەفعەت

 رۆژی ٣١ی ١٢ی ٢٠٢٢ شازدەیەمین ساڵڕۆژی تەواوبوونی وادەی ماددەی ١٤٠ەو سەرەنجامیش دەستبەرداربوونی نیوەی خاكی كوردستان بوو. ئەم رۆژە لەباشوردا بەبێدەنگی و بێ هیچ جۆرە یادكردنەوەیەك تێپەڕی. نە حزبە دەسەڵاتدارو بەناو ئۆپۆزسیۆنەكان، نە حزبە ئیسلامی و بەناو عەلمانییەكان، نە نوخبەو نووسەرو رۆشنبیرو نە عەوامی خەڵك چ شارەكانی هەرێم و چ لەكەركوك ناوچە داگیركراوەكان، هیچكامییان دوورو نزیك نە بەبەرنامەیەك، نە بەدیدارێك، نە راگەیاندنێكی حزبی یان فەرمی، نە بەخۆپیشاندانێك یان بەهەڵوێستەیەك و تەنانەت بەپۆستێكی سۆشیال میدیاش بەلای ئەم رۆژە تاریك و شوومەدا نەڕۆییشتنن. ئەگەر ئەم بێدەنگییە قووڵەو ئەو لاموبالاتییە بكرێتە پێوانە، ئەوا هەر چاودێرێك دەتوانێت بەئاسانی بەو ئەنجامە بگات كە لەباشووردا تێگەیشتنێكی دەستەجەمعی هەیە دەرهەق دەسبەرداربوونی كەركوك. تێگەیشتنێك كە نە كەركوك چیتر پرسی كوردەو نە ماددەی ١٤٠یش چیتر ماددەیەكی دەستوورییە.
ریشەی ئەم دەسبەرداربوونەی نیوەی خاكی كوردستان و ئەو مافە دەستورییە قووڵ و فرە رەهەندە. رەهەندێكی دەگەڕێتەوە بۆ سرووشت و جیهانبینی هەردوو بنەماڵەو حزبی دەسەڵات. جیهانبینییەكی ماكیاڤیلیانە، كە لەسەر بنەمای هەموو شتێك لەپێناو مانەوە لەحوكمڕانیدا داڕێژراوە. ئەمە بەئاسانی لەململانێ و هاوپەیمانی ئەو دوو حزبە لەكوردستان و بەغدا دەبینرێت. ماددەی ١٤٠ی دەستوری عێراقی، لە ٢٠٠٥دا پەسەند كراو لەسەر بنەمای ماددەی ٥٨ی یاسای كاتی بۆ بەڕیوەبردنی عێراق داڕێژرابوو، كە تایبەت بوو بەیەكلاكردنەوەی چارەنووسی كەركوك و ناوچە داگیركراوەكانی. ئەو مادەیە حكومەتی عێراقی مولزەم دەكرد كەماددەی ٥٨ بەتەواوی بەندەكانەوە تا ٣١ی ١٢ ٢٠٠٧، واتە لەماوەی دوو ساڵداو بەسێ قۆناغ جێبەجێ بكات كە بریتیبوون لەئاساییكردنەوە و ئاماری دانیشتوان و ئەنجامدانی ریفراندۆم. ئەو دوو ساڵە، دوو ساڵی زێڕینی حزبە حاكمەكانی كوردستان بوو. لەكوردستان جگە لەوەی هاوپەیمان بوون، زۆرینەی رەهای كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان و نوێنەرایەتی كوردییان لەبەغدا بەدەستهێنابوو. جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری عێراق و مەسعود بارزانیش سەرۆكی هەرێمی كوردستان و هەردووكیشیان رۆڵی پاشایان دەبینی و هەم توانای سەپاندنی قەیدو مەرجیشیان بەسەر هێزە شیعەكاندا هەبوو، لەوانەش پابەندبوون بەبڕگەكانی ماددەی ١٤٠و جێبەجێكردنی. بەڵام هەر لەبنەڕەتەوە، شانیان لەبەر ئەم بەرپرسیارێتییە مێژووییە داتەكاندو جگە لەچەند نماییش و راگەیاندنێكی میدیایی، دوورو نزیك خاوەندارێتییان لەم پرسە نەكرد. ریشەی ئەم خاوەندارێتی نەكردنە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئەقڵییەتە میكیاڤیلییەی كەهەموو شتێك دەخاتە خزمەت مانەوە لەدەسەڵاتدا.
دوو رووداو هاوكار دەبن بۆ تێگەییشتن لەهۆكارو چۆنییەتی دەسبەرداربوونی ماددەی ١٤٠و خاوەندارێتی نەكردنی نزیك بەنیوەی خاكی باشور.
رووداوی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی ١١ مانگ دوای بەسەرچوونی وادەی ماددەی ١٤٠و بەدیاریكراویش بۆ ٢٨ی ١٠ی ٢٠٠٨. لەم رۆژەدا، گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی « ئینتەرناشنال كرایسس گروپ» لەڕاپۆرتی ژمارە ٨٠ی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیدا پرۆژەیەكی ٤٨ لاپەڕەیی بەناونیشانی «نەوت بەرامبەر بەخاك»ی بڵاوكردەوە. ئەو پرۆژەیە بەدرێژایی هاوینی ئەو ساڵە، واتە راستەوخۆ دوای بەسەرچوونی وادەی ماددەی ١٤٠، كاری لەسەركرابوو. بۆ ئامادەكردنی راپۆرتەكە گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی  پرس‌و راوێژی بەزۆرێك لەپسپۆران‌و سیاسییەكانی هەرێم‌و توركیا كردبوو. پرۆژەكە لەسێ بڕگەی سەرەكی پێكهاتووە كەبریتین لە: (١)هەرێمی كوردستان چیتر داوای گەڕانەوەی كەركوك ناكات؛ (٢) هەرێمی كوردستان گەمارۆ دەخاتەسەر قەندیل‌و رێگری لەجموجۆڵی هەڵسوڕاوانی ئەو حزبە دەكات؛ (٣) توركیا پەیوەندی فەرمی لەگەڵ هەرێم دادەمەزرێنێت‌و هاوكاری هەرێم دەكات تا نەوتەكەی هەناردەی بازاڕەكانی جیهان بكات.
بەرلەوەی بێمە سەر ئەوەی چۆن ئەم پرۆژەیە بووە بنەمایەك بۆ گۆڕین یان ئاراستەكردنی رێڕەوی رووداوەكانی هەرێم و عێراق و لەهەمانكاتیشدا بووە بناغەیەك بۆ پەیوەندی نێوان هەرێم و توركیا، هەڵبەت لەسەر بنەمای پاتڕۆن و كلایەنت (حامی و مەعمیل)، واباشە تیشكێك بخەمەسەر ریكخراوی قەیرانی نێودەوڵەتی لەسەروبەندی ئامادەكردنی پرۆژەكەی. سروشتی كاركردن‌و ئەركی سەرەكی گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی سەقامگیری وڵاتانە، نەك مافی نەتەوەو كەمینەكان، بۆیەش هەمیشە بەرژەوەندی رژێمەكان لەبەرچاودەگرێت نەك بەرژەوەندی نەتەوەو كەمینەكان. ئەم رێكخراوە ئەوسا تەنها ١٣٠ كارمەندی هەبوو، بەڵام بودجەیەكی ساڵانەی ٢٠ ملیۆن دۆلاری هەبوو و نیوەی ئەو فەندەش لەلایەن حكومەتەكانەوە (لەوانەش توركیا) دابین دەكرا، ئەمەش سەربەخۆیی رێكخراوەكە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.

وەك لەزۆربەی راپۆرتەكانی پەیوەند بەكێشەی كورددا دەردەكەوێت، هەژموونی توركیا بەسەر لقی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی ئەو گروپەدا بەئاشكرا دەبینرێت. ئەم هەژموونەی توركیا بەئاشكرا لەپرۆژەكەدا رەنگی داوەتەوە. پرۆژەكە بەحیساب تایبەتە بەچارەسەری كێشەكانی عێراق، بەڵام لەپرۆژەكەداو بەتایبەت لەتەرحكردنی رێگاچارەی كێشەی كەركوكدا توركیا، نەك عێراق، وەك تەرەفی سەرەكی كێشەكە دەردەكەوێت. بۆ نموونە، جگە لەوەی نیگەرانیەكانی توركیا دەكاتە پاساوێك بۆ دەستهەڵگرتنی كورد لەكەركوك، مەسەلەی دژایەتیكردنی پەكەكەش، كەهیچ پەیوەندییەكی بەكێشەی كەركوكەوە نییە، دەكاتە مەرجێكی تر بەسەر كورددا.
یەكەم دەركەوتەی ئەم پرۆژەیەی گروپی قەیران بریتیبوو لەموبارەكەی توركیا بۆ یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان. ئەم یاسایە كە تەنها چوار مانگ بەر لەدوا وادەی یاسای ١٤٠ دەرچوو و بەیاسای ژمارەی ٢٢ ناسراوە، لە ٢٠٠٨ بەدواوە موبارەكەی توركیای وەرگرت. ئەم موبارەكەیە لە ٢٠١٠ گۆڕدرا بۆ شەراكەتی ستراتیژی و درووستكردنی هێڵی گواستنەوەی نەوت لەسەر خاكی توركیاو گەیاندنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جیهان. ئەم موبارەكەو شەراكەتە رەهەندی نەوتی تێپەڕاندو بواری بازرگانی و سیاسی گرتەوەو لە ٢٠٠٩ بەدواوە هەرێم بووە یەكێك لەو ١٠ وڵاتەی كە زۆرترین هەناردەی توركیای بۆ دەچوو.
رووداوی دووەم، لەهی یەكەم سەرنجڕاكێشترە. لەكۆتایی ٢٠١٣دا میدیاكانی جیهان، لەوانەش ئاژانسی رۆیتەرز رایانگەیاند كە هەرێمی كوردستان بۆ یەكەمجار توانی سەركەوتوانە نەوتەكەی لەدەرەوەی دەسەڵات‌و سانسۆری عێراقداو لەڕێگای توركیاوە بگەیەنێتە بازاڕەكانی جیهان. رووداوە سەرنجڕاكێشەكە هەر گەیشتنی نەوتی هەرێم بەبازاڕەكانی جیهان نییە، بەڵكو لەتەوقیتی ئەم هەواڵەدایە. هەرێمی كوردستان، رۆژی رۆژی ٣١ی١٢ی٢٠١٣ی بۆ گەیاندنی نەوت بەبازاڕەكانی جیهان هەڵبژارد. ئەمە ماناو مەغزای جۆراوجۆری هەیە، هەرە دیارو سادەكەیشی ئەوەیە كە لایەنی زامنكەر (بۆ نموونە توركیا) پابەند بووە بەپەیمانی خۆی لەپشتیوانیكردنی كەرتی نەوتی هەرێم لەبەرامبەر دەسبەرداربوونی ماددەی ١٤٠. ئاماژەیەكی تریش ئەوەیە كەچیتر هەرێم پێویستی بەنەوتی كەركوك نییە و بایەخە ئابوورییەكەی كەركوك بۆ هەرێم چیتر هەمان بایەخی جارانی نییە. ئەو داتایانەی كەوەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێم بڵاویدەكردەوە، تێكەڵەیەك لەغروور و موبالەغەكردن بوو. بەگوێرەی راگەیاندنەكانی وەزارەت، لە ٢٠١٢دا هەرێم ٤٣ گرێبەستی لەگەڵ ٣٠ كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی كە سەر بە ١٧وڵاتبوون بەست و لە ٢٠١٣دا ژمارەی ئەو كۆمپانیا نێودەوڵەتییانەی گرێبەستییان لەگەڵ هەرێم بەست گەییشتە ٥٠ كۆمپانیا. هەر ئەوە نا، راگەیاندنەكان ئاماژەیان بەوە دەدا كەسێ پارێزگاكەی هەرێم خاوەنی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوتەو بەمشێوەیەش هەرێم لەڕیزبەندی ١٦-ەهەم گەورەترین وڵاتی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان.
بەدرێژایی ١٦ ساڵی رابردوو، تا پرۆژەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم فراوانتر بووبێت، هەرێم لەئاست چارەنووسی كەركوك و ناسنامەو خاوەندارێتییەكەی تادەگاتە تەعریبی بەلێشاوی ئەو ناوچانە بێدەنگتر بووە. بێدەنگییەكی سامناك، بێدەنگییەك كە بەدرێژایی ١٦ ساڵی رابردوو بواری بۆ سەدان تاوان و خیانەت رەخساندووە. هەر لەدەركردنی پرسی كەركوك لەسەر مێزی دانوساندنەكان، لەكاتی پێكهێنانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان، لە ٢٠٠٨ بەدواوە، تادەگاتە تەسلیمكردنەوەی بێ پاساوو سیناریۆ ئامێزی هەموو ئەو ناوچانە لەدوای ریفراندۆمە شكستخواردووەكەی ٢٠١٧و پاشەكشەی بێ پاساوو شەرمئامێزی سەرجەم هێزی پێشمەرگە لەسەرجەم ناوچە كوردستانییەكان، لە ١٦ی ئۆكتۆبەردا. ئەم بێدەنگییەی میدیاو شەقامی كوردستان، بەمیدیاو شەقامی دەسەڵات و بەناو موعارەزەوە درێژكراوەی ئەم بێدەنگییە شەرمئامێزەن.
لەئێستادا كەركوك و ناوچە كوردستانییە داگیركراوەكانی تر بێ خاوەنترین سەرزەمینن لەسەدەی ٢١ دا. هەر لەهەرێمی ئیغۆرەكانی چینەوە بگرە تا دەگاتە كریمیاو دارفۆر و فەلەستین و عەفرین، هیچ هەرێمێك نییە كەخاوەنە رەسەنەكانی دەسبەرداری بووبن خۆی بەخاوەن نەزانن. تاكە هەرێمێك، كە هەم خەڵك و هەم دەسەڵات، هەم حزبە حاكمەكان و هەم حزبە موعارەزەكان، هەم نوخبەو هەم عامەی خەڵك دەسبەرداری بوون كەركوك و ناوچە كوردستانییە داگیركراوەكانە. رەنگە نەوەكانی ئاییندە ٣١/١٢ وەك رۆژی دەسبەرداربوونی نزیكەی ٤٠%ی خاكی كوردستانی باشور (عێراق) هەر بەتەنها بۆ سەرانی دوو حزبە حاكمەكە تۆمار نەكەن، بەڵكو ئەم تاوانە بدەنە پاڵ تەواوی ئەم جیلەی كۆمەڵگای كوردی.