ئەمین بکر

بڕیارەکەی ڕۆژی ۲٥ / ۱ ی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراقی بە دەرنیە لە ئامانجی سیاسی و دیدگای ئەو دادگایە بەتایبەت چەند ئەندامێکی دژە فدڕاڵیە . بەڵام ئەو لایەنەی کە لەم بابەتەدا تاوانبارە تەنها ئەو ئاڕاستە دژە فیدڕاڵیە نیە کە لەبەغدا هەیە و لەدادگای باڵای فیدڕاڵیشدا بڕیار بەدەستە، بەڵکو هەردوو حزبی باڵادەستی هەرێم ( پارتی دیمکراتی کوردستان ویەکێتی نیشتمانی کوردستانیش) پشکی شێریان لەو زوڵم و ماف خورانەی بەسەر هاوڵاتیانی ئەم هەرێمەی ئێمەدادێت بەردەکەوێت. - لێرەدا نامەوێت باسی ئەوەبکەم کەچەند خەڵکی هەرێمی کوردستان، باجی سیاسەتی ملهوڕی و بێ منەتی ئەو دووحزبە بەناو کوردستانیەیان داوە، لەدیارترین نمونەکانی ملهوڕیش پشت گوێ خستنی داواکاریەکانی بغداو دنیا بوو لەپرسی ڕیفراندۆم وبابەتی گرێ بەستە نەوتیەکان و پرسەدارایەکانی تری وەک نەگێڕانەوەی داهاتەکان و پرسی گومرگ وسنورەکان و ڕێگریکردن لەدیوانی چاودێری دارایی عێراق بۆ چاودێریکردنی خەرجی وداهاتی هەرێم و نەدانی ڕاپۆڕتی دارایی ساڵانەبوە بەعێراق !.

لەبابەتی ملهوڕیدا هەردوو حزبی دەسەڵاتدار تاوانبارن ، بەڵام پارتی دیمکرات پشکی زیاتری بەردەکەوێت، - هەروەک باسی خۆ خۆری و جەمسەربەندی ئەو دووهێزە دەسەڵاتدارەی هەرێمیش ناکەم کەلەبەغدا ململانێ ی یەکتری دەکەن و لەوپێناوەشدا لەسەرحسابی بەرژەوەندیەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ومافەدەستوریەکانی تەنازولاتی گەورەیان بۆ لایەنەعێراقیەکان کردوە و،بێ ئەوەی هیچ دەسکەوتێک بۆ خەڵکی ڕەش و ڕووتی هەرێم بەدەست بهێنن.! لەدیارترین ئەو تەنارولاتانەش کەلەبغدا کردویانە، تێ پەڕاندنی یاساکانی حەشدی شعبی و یاسای پەیماننامە دەوڵەتیەکان،و چەندان یاسای تربوە ، بێجگە لە ڕێگەدان بەهاتنە ناوەوەی حەشدی شعبی سەرەتا بۆ دوزخورماتوو دواتر کەرکوک و دەشتی نەینەوا ، ڕێگەدان بەتێپەڕاندنی هەمواری یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵیش یەکێک بوە لەو تەنازولاتانەی کردویانە، لەم پرسەشدا هەردوو حزب تاوانبارن بەڵام یەکێتی پشکی زیاتری بەردەکەوێت.

بۆچی بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی ئامانجی لێدانە لەمافە فیدڕاڵیەکان. لەڕوی یاساییەوە : دادگای باڵای فیدڕاڵی ئەو بڕیارەی لەسەر داوای پەرلەمانتارێکی لیژنەی یاسایی دەرکردوە ،کە داوا دەکات بڕیارەکانی ژمارە(٤۰۱،۳۳٥،۲٥۷، ۲۲٦،۱۹٤ ی سالی ۲۰۲۱ و بڕیاری ٨ی سالی ۲۰۲۲ كە لە ۱۱/ ۱/ ۲۰۲۲) ی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بەناردنی ۲۰۰ ملیاردینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەنادەستوری دابنێت وهەڵیان بوەشێنێتەوە، چونکە بەدەر لەیاسا دەرکراون، ئەوەی شارەزای یاسابێت دەزانێت، تانەدان لەبڕیاری دەسەڵاتی جێ بەجێکردن لەناویاندا بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیران لەبەردەم دادگای کارگێڕی دەبێت نەک لەبەردەم دادگای دەستوری ،بەتایبەتیش کەلەدەقی داواکەیدا داواکار وتویەتی لەبەر ئەوەی بڕیارەکە پێچەوانەی یاسای بودجەیە، واتە دادگای باڵای فیدڕاڵی تایبەتمەند نەبوە بەو داوایە ی کە سەیری کردوە و حکومی لەسەر داوە ، دەیان داواش هەن ، کەلەسەر ئەنجومەنی وەزیران بەرزکراونەتەوەو داواکارەکان داوای نادەستوری بونی بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیرانیان کردوە بەڵام دادگای ناوبراو بە بیانگەی نەبونی تایبەتمەندی (عدم الاختصاص)ڕەتی کردونەتەوە، تانەت هەندێک داوا هەن کە لەسەر نادەستوری بونی یاسای بودجەبون بەڵام کاتێک داواکە سەروگوێ ی حکومەتی فیدڕاڵی گرتۆتەوە دادگای باڵای فیدڕاڵی بەبیانوی نەبونی تایبەتمەندی بەهەمان شێوە ڕەتی کردونەتەوە .

ئەم بۆچونەم لەئەنجامی ئەزمون کردنی چەند داوایەکە لەبەردەم دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق، کە دوو داوایان بەبیانوی نەبونی تایبەتمەندی (عدم الاختصاص)ڕەتکراونەتەوە، داوای یەکەم بەندە لەگەڵ هەردوو بەڕێزان پەرلەمانتاران حاکم سامان فتاح و زانا ڕۆستایی لەسەر بڕیاری ڕاگرتنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەرزمان کردبۆوە ، کەبەهۆی جێ بەجێ نەکردنی یاسای بودجە ی عێراقی و هەروەها بڕیاری ڕاگرتنی ناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی، هەمان ئەو ئەنجومەنەی ئێستا دادگای ناوبراو تانە لێدان لەبڕیارەکانی بە اختصاصی خۆی ئەزانێت، بەڵام ئەوکات دادگاکە بەبیانوی عدم الاختصاص داوەکەی ئێمەیان ڕەت کردەوە، داوای دوەمیشم بەندە وەک پارێزەری خۆبەخشی هەردوو بەڕێزان پەرلەمانتاران کاوە محمد و غالب محمد لەبەردەم هەمان دادگاو هەمان دەستەی دادوەری ولەسەر خورانی موچەی چەند مانگێکی فەرمانبەرانی هەرێم بوو، وپاڵپشت بە بڕگەی ۳ مادەی ۹٤ ی دەستور بەرزم کردبۆوە و سەرەڕای ئەوەی دادبینی چەند دانیشتنێکی بینی ،بەڵام کاتێک بەپرسیارێکە ڕون بۆوە بەشێکی شانی حکومەتی عێراقیش دەگرێتەوە ،دادگای باڵای فیدڕاڵی بەبیانوی عدم الاختصاص بەهەمان شێوەی داواکەی تر ڕەتی کردەوە . بۆیە کاتێک ئێستا هەمان دادگاو بەهەمان دەستەی دادوەری پێشویەوە ، داوایەک لەسەر بڕیارەکانی هەمان ئەنجومەنی وەزیران ، وەردەگرێ و بەپێچەوانەی بڕیارەکانی پێشوی بەاختصاصی خۆی ئەبینێ وبەپێی بڕگەی ۳ مادەی ۹٤ حوکمی نادەستوری بونیان لەسەر ئەدات،نیشانەی پرسیارگەلی زۆر هەڵدەگرێ.

دادگای ناوبراو بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیرانی بە بیانوی دەرچون لە دەسەڵاتی ڕێ پێدراو هەڵوەشاندونەتەوە. بەڵام کاتێک سەیری ناوەڕۆکی داواکە بکەین بۆمان دەردەکەوێت کە دادگاکە بەرگری نوێنەری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی وەرنەگرتوە کەدەڵێت (ئەوەکارێکی کارگێڕیەو پێدانی سلفەی پێشینەیە تا حساباتی کۆتایی دەکرێت ودواتر لەبەشە بودجەی هەرێم دەگێڕدرێتەوە، و کارێکی پێویستە لەپێناو خەرجکردنی موچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی و ڕانەوەستانی دام ودەزگاکانی دەوڵەت ، بەپێچەوانەوە وتەی نوێنەری یاسایی وەزیری دارایی کردوە بەبەڵگە کەدیارەو بەئەنقەست دان دەنێت بەوەی کە زانیویانە خەرجکردنی ئەو دووسەد ملیارە نایاساییە بەڵام دەبوایە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران جێ بەجێ بکەن. هۆکاری ئەم ئاڕاستە ئامانج دارەی دادگای باڵای فیدڕاڵی دیارە بۆچی جیاوازە لەبڕیارەکانی پێشوی ،چونکە ئەم جارە زەرەرمەندی ڕاستەقینە حکومەتی فیدڕاڵی نیە، بەڵکو خەڵکی هەرێمی کوردستانن و لەگەڵیشیدا گورزێکی تریشە بۆدەسەڵات دارانی هەرێم دوای بڕیارەکەی پێشوی دادگای ناوبراو لەسەر پرسی یاسای نەوت وغازی هەرێم.

بڕیاریەکی لەو شێوەیە ئەگەر کاردانەوەی هەڵوێستەکانی پارتە دەسەڵاتدارە کوردستانیەکان بێت ،یان دەرئەنجامی هەڵەو تەنازولاتەکانیان بێت، بۆمن ئەوە گرنگە کە ڕاستەوخۆ کاردەکاتە سەر دۆخی خەڵکی کوردستان و زەوت کردنی مافەدارایی ودەستوریەکانیانی لێ دەکەوێتەوەو باجەکەشی هەر ئەو خەڵکە ڕەش وڕوتە ئەیدات. پێک هێنانەوەی دادگای باڵای فیدڕاڵی بەم شێوەی ئێستای تاوانی پارتی ویەکێتی بوو. بەپێ ی مادەی ۹۲ی دەستوری عێراقی، دەبوایە دوای ساڵی ۲۰۰٥ ، یاسایەکی تایبەت بە دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق دەربکرایە ، و دەرکردنی یاساکەش بەپێ ی دەستور پێویستی بە دەنگی دوولەسەر سێ ی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران بوو، ئەم زۆرینەیەش وەک گرەنتێک بۆ خواستی پێکهاتەکان وگرنگی ڕۆڵی ئەو دادگایە لەدەستوردا دانرابوو . دەرکردنی ئەو یاسایە دواکەوت و دادگاکەی پێشوو کەپێش دەنگدان لەسەر دەستوری ئێستا و،بەبڕیاری ژمارە ۳۰ سلطەی ئیئتلافی کاتی پێکهاتبوو، بەردەوام بوو لەکارەکەی و هەرچەند زۆر باس لەنادەستوری بونی دەکرا چونکە بەپێ ی دەستورە تازەکە دروست نەکرابوو، بەڵام لێزانینی سەرۆکی دادگاکە کە زیرەکانە بابەتە کێشە لەسەرەکانی ئەخەواند یاخود بەپێ ی دۆخی سیاسی بڕیاری لێ ئەدان و تاڕادەیەکیش هاوسەنگی دەپاراست ، وای کردبوو هێزە سیاسیەکان ئەو داوایانەی دەخەواند کەدەیزانی کێشەی بێ دەنگەی لێ بکەن وتانە لەشەرعیەتی نەدەن، بەهۆی زۆری تەمەنی ئەندامەکانیەوە ، وخانەنشین بونی ئەندامێکی و مردنی ئەندامێکی تری ،لەنیوەی دووەمی ۲۰۱۹ ەوە ئەو دادگایە کارەکانی وەستاو نەی توانی کۆببێتەوە ،بەهۆی بڕیارێکی پێشوتری دادگاکە خۆشیەوە کە مادەی ۳ ی بڕیاری ژمارە ۳۰ سلطەی ئیئتلافی بەنادەستوری دانابوو ،ئەو مادەیەی کە شێوازی گۆڕین وهەڵبژاردنی ئەندامانی ئەودادگایەی ڕێک دەخست ،نەدەتوانرا دادوەری نوێ بۆئەو دادگایە دابنرێت وبەمەش دادگاکە توانای زیندوبونەوەی نەما.

بەهۆی خۆپیشاندانەکانی تشرین و پێک هێنانی حکومەتێکی کاتی کەبەڵێنی هەڵبژاردنی پێش وەختی دابوو ،دەویسترا هەڵبژاردن بکرێت و هەڵبژاردنیش بێ زیندوکردنەوەی دادگای باڵی فیدڕاڵی نەدەکرا ،چونکە بۆ پشت ڕاستکردنەوەی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان بڕیاری ئەو دادگایە پێویست بو . هێزولایەنە شیعەکان دوای ئەوەی دڵنیابون ناتوانن بەبێ ڕازیکردنی کورد یاسایی دادگای باڵای فیدڕاڵی وەک ئەوەی لەدەستوردا هاتوە تێ بپەڕێنن ، هاتن پڕۆژەی هەمواری بڕیارەکەی سلطەی ئیئتلافیان هێنا کەدادگا کۆنەکەی لەسەر پێکهاتبوو، وە ئیدیعای ئەوەیان دەکرد کە ئەم هەموارە پێویستی بەزۆرینەی دوولەسەر سێ نیە و وەک هەر یاسایەکی ئاسایی بەزۆرینەی سادە تێ دەپەڕێنرێت، و لەپشتی دەرگاکانیشەوە زەمینە سازیان بۆکرد تا ڕێگری بۆدروست نەبێت .

پڕۆژەی هەموارەکە بەپێ ی دەستور دانەڕێژرابوو ، تەنها شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی نوێ ی ئەو دادگایەو ئەندامانی یەدەگی گۆڕیبوو. شیعەکان دەیانویست بەبەم شێوەیە بەربەستی دوو لەسەر سێ ی دەنگ تێ پەڕێنن و داواکاریەکانی کوردیش لەیاساکەدا جێگیرنەکەن . ئەو پڕۆژەی هەموارە لەزۆر ڕوەوە نادەستوری بوو لەکاتی خۆیدا وتارێکمان لەسەر نوسی ، و هەرچەند بەندە پەرلەمانتار نەمابوین بەڵام لەڕێگەی هەندێک لەهاوڕێ پەرلەمانتارەکانمان ڕای خۆمان گەیاند و ئاگادارمان کردن کە ئەم پڕۆژەیە واتە ڕێگەدان بەپێکهێنانەوەی دادگاکە لەڕێگەی هەمواری یاساوە دانی بزمارە لەتابوتی کارتە دەستوریەکانی دەست هەرێم. ئەوە بوو لەکۆتایی مانگی پێنجی ساڵی ۲۰۲۱ دا پڕۆژەی هەموارەکە دەنگی لەسەردراو و لەنێو لایەنە کوردستانیەکاندا تەنها یەکێتی نیشتمانی دەنگی پێدا. بەڵام پارتیش کاری پێویستی نەکرد بۆ ڕێگرتن لەتێ پەڕاندنی ، بەتایبەت کەدەیتوانی لەڕێگەی جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمانەوە کەلەپارتی بوو، ڕێگری لێ بکات. یاخود دەیتوانی، لەسەرەتای دەنگدان لەسەر پڕۆژەی هەموارەکە ڕای بگەیەنێت کە دادگاکە بەدەستوری نازانێت و اعترافی پێ ناکات ، بەڵام نەک ئەوەی نەکرد بەڵکو پەلەی بوو کەسێک لەپشکی خۆی بنێرێت بۆ ئەندامێتی ئەو دادگایە. بەم شێوەیە لایەنە کوردستانیەکان، کاتی خۆی زۆر بەئاسانی کەوتنە ژێر کاریگەری فشاری هێزە شیعەکان وازیان لەومافە دەستوریە هێنا کە دەستور دیاری کردوە و ڕێگەیان دا پڕۆژەی هەموارەکە تێ بپەڕێ لەکاتێکدا دەیانتوانی لەڕێگەی دەست گرتن بەومافە دەستوریە گرەنتی پێکهێنانی دادگایەکی دەستوری عادل بکرێت. تائەوکاتەی دادگاکە مانگی دووی ساڵی ۲۰۲۲ دا ،دەستی برد بۆ مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستان وبڕیاری نادەستوری بونی یاسای نەوت وغازی هەرێمی دەرکرد، بەمەش گەرمایی گەیشتە سەر پشتی پارتی دیمکرات وگورزی ڕاستەوخۆی بەرکەوت ،و ئیتر بەرامبەر دادگاکە دەنگی لێ بەرزبۆوە ، ڕای گەیاند کار بەبڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ناکاو دادگاکە نادەستوریە. ئەمجارەش لەدۆسیەی ناردنی پارە کەدا دادگاکەی بەدادگای ئەنجومەنی سەرکردایەی شۆڕشی سەردەمی بەعس دەشوبهێنێ. بۆیە دەبێت خەڵکی کوردستان لەو دووهێزە سیاسیە بپرسنەوە کە نەک نەیانتوانیوە نوێنەرایەتی ئەوان بکەن ومافەکانیان بپارێزن ، بەڵکو لەپێناو بەرژەوەندیەکانی خۆیاندا ڕۆژ بەڕۆژ زیانی گەورەو کەمەر شکێنیان لەماف و دەسکەوتەکانی ئەم گەلە داوەو ،جاری واش هەبوە لەپێناو مەرحەبایەکی گەرمی عێراقیەکان یان تورکیاو ئێران ، جاربەجاریش ئەمریکا ،سازشی زۆریان لەسەر پرسە چارەنوس سازەکانی ئەم گەلە کردوە. ئەوەی بۆ خەڵکی ڕەش وڕوتی کوردستانیش ماوەتەوە تەنها قوربانیدان ، وئازارو برسێتی و نەبونی بوە ، جێکەوتی هەڵەکانی ئەوو دووهێزە سیاسیە تەنها بۆسەر خۆیان نیە بەڵکو باجەکەی گەلی کوردستان داویەتی ودەیدات .