سەردار عەزیز

لەدەرئەنجامی فشاری دەرەكی رەنگە هەرێمی كوردستان لەمساڵدا هەڵبژاردن ئەنجامبدات. لەدوای كەوتنی سۆڤیەت، هەڵبژاردن وەها دەبینرێت كە رێگایەكە خەڵك دەتوانن لەمیانەی پیادەكردنیدا، نەك تەنها نوێنەریان هەڵبژێرن بەڵكو فێری كۆمەڵێك رەفتاری سیاسی و كۆمەڵایەتی ببن كە لەدەرئەنجامدا بەسودی دیموكراسی و ئازادییەكان و رێزگرتن و دانوستان بشكێتەوە. لەم دیدە رەفتارگەراییەوە، بەردەوامی و دووبارەبوونەوەی هەڵبژاردن دیاردەیەكەی پێویستە بۆ دیموكراتیزەبوون.

بەڵام ئەگەر ئایدیالیانە سەیری هەڵبژاردن بكەین، لەڕاستیدا دیاردەیەكی دیموكراسی نیە. چونكە دیموكراسی یانی دەسەڵاتی خەڵك، بەڵام هەڵبژاردن یانی هەڵبژاردنی خەڵكانێك بۆ پێدانی دەسەڵات پێّیان. بەڵام لەڕووی كردارییەوە ناكرێت هەموو خەڵك دەسەڵاتی هەبێت، بۆیە پرۆسەی نوێنەرایەتی هاتووەتە ئاراوە، وەك چارەسەرێك بۆ ئەم مەحاڵە.

 نوێنەرایەتی كەجۆری دیموكراسیی باوەوە، بەكوردستانیشەوە، بۆ خۆی بوارێكی ئێجگار فراوان و مەحاڵە.  ئەدەبیاتێكی بەرفراوان لەم بوارەدا هەیە، هێشتا ئاگایی كوردی پێی ئاشنانیە. بە رای من یەكێك لەكێشە گەورەكانی دیموكراتیزەبوون، پرسی مەعریفەبوو. بەڵام ئەوانەی لەپشت پرۆسەكەوە بوون، وەها بیردەكەنەوە كە خەڵكی ئەم ناوچەیە توانای تێگەیشتنی نیە، بۆیە دەبێت رابهێنرێت. كرۆكی راهێنان، وەك لەوەرزشدا دەیبینین، دووبارەكردنەوەیە.

بەڵام لەزۆر كۆمەڵگادا دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن لەبری ئەوەی ببێتە مایەی پتەوكردنی كەلتوری دیموكراسی دەرئەنجامی پێچەوانەی هەبووە. لەزۆر جێگادا بەردەوامی لەهەڵبژاردن و دیموكراسی دەبێتە مایەی هەڵوەشان و پەرتبوون و مەرگی سیاسەت وەك كردەیەكی گشتی. دیموكراسی دەكرێت دەرئەنجامی پێچەوانەی هەبێت كاتێك دەزگاو كەلتورو هێز لەئاستێكدا نین كەبنەماكانی دیموكراسی بپارێزن و پتەوی بكەن. هەندێك شارەزا بوارەكانی تری وەك بازاڕ و سیستەمی ئابوری وەك بنەمای پێویست بۆ دیموكراسی لەبەرچاو دەگرن.

ئێمە دژ بەكردەی هەڵبژاردن نین، بەڵام نابێت دۆگماییانە بیربكەینەوە كە هەمیشە هەڵبژاردن كردەیەكی دیموكراسی ئەرێنییە. لەهەمانكاتدا ئەگەر بڕوامان وەها بوو كە دیموكراسی لەمیانەی بەردەوامبونیدا بنەماكانی خۆی دادەڕێژێت هەڵەین، رەنگە دیموكراسی لەكەشی نادیموكراسیدا زیان لەخۆی بدات.

بەڵام بۆچی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەئێستادا فشار دەكات بۆ هەڵبژاردن؟ لەخوارەوە هەوڵدەدەم بەكورتی وەڵامی بدەمەوە.

یەكەم، حكومەتی ئێستا لەدۆخێكی گرژی و نیمچە پەككەوتەییدا دەژی. هەرچەندە هۆكاری ئەمە لەدەرەوەی حكومەتە، پەیوەستە بەكۆمەڵێك گۆڕانكاریی تر، بەڵام كۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەڵبژاردن وەك دەرچەیەك دەبینێت بۆ دروستكردنی پچڕانێك لەگەڵ ئەم ژینگەیەداو بەهیوای هەڵدانەوەی پەڕەیەكی نوێ. ئەمە ئەگەرێكە، هەڵبژاردن دەتوانێت دەستەبەری بكات، بەڵام هەڵبژاردن لەكوردستان بونیادی هێزو خەسڵەتی هێز ناگۆڕێت، بەڵام هەڵبژاردن بۆ گۆڕینی كادیرە مامناوەندییەكانە، كە كاریان داڕشتنی پۆلەسی نیە، بەڵام جێبەجێكردنە یان جێبەجێنەكردن. بۆیە رەنگە هەڵبژاردن هەناسەیەكی نوێ یان ئاهێكی نوێ وەبەر سیستەمەكەدا بهێنێت، بەڵام مەرج نیە ببێتە مایەی گۆڕانی. تەنها لەدۆخێكدا نەبێت. ئەو دۆخەش ئەوەیە كەكۆمەڵگای نێودەوڵەتی فشار دەكات بۆ نوێبوونەوەو دەرچوون لەبنبەست، هەڵبژاردن و حكومەتی نوێ دەبێتە مایەی ئەوەی زەمینە بسازێت بۆ ئەوەی ئەو فشارانە تەرجەمە بكرێت بۆ واقیع.

دووەم، ئەگەر كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەیەوێت هەرێم بەهێزبێت لەبەر هۆكاری هاوپەیمانی و جیوپۆلەتیكی، ئەوا پرسی پەرتبوون و دابڕان و نەبوونی پەیوەندی لەنێوان جووت زۆنەكەدا دەبێت كۆتایی بێت. چونكە هەرێمی پەرتبوو، نە دەتوانێت خۆی بپارێزێت و نە دەتوانێت سوودی هەبێت بۆ هاوپەیمانان و بگرە رەنگە ببێتە زۆنێكی ناسەقامگیر لەناوچەكەدا.

سێیەم، پرسی ئابوری كوردستان، كەپرسی شەرعیەت و پەیوەندی حكومەت و خەڵكیش دادەڕێژێت، پرسێكە پێویستی بەهەماهەنگی كەرتی وزەو سەقامگیری دۆخی سیاسی هەیە. رەنگە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی وەها بیربكاتەوە كەڕەنگە هەڵبژاردن وەنەوزێك بەشەرعیەت بدات، بەڵام لە راستیدا وەها نیە. سیستەمی ئابوری سیاسی هەرێم، لەسەر بنەمای بەشی من درووست بووە. بیرم دێت كاتێك كە كاندیدبووم بۆ پەرلەمان زۆرترین پرسێارێك كە رووبەڕووم دەبووەوە ئەوەبوو كاكە چیمان بۆ دەكەیت. ئەم پرسیارە وەها نابینرێت كەهیچ هەڵەیەكی تیادابێت، بەڵكو هەموو هاووڵاتییەك وەهای دەبینێت كەهەوڵدەدات بۆ بەدەستهێنانی مافی خۆی یان بەشی خۆی.

پرسی بەشی هاووڵاتی، پرسێكی ئاڵۆزە، رەگی هەیە لەئابوری كرێخۆری و سیستەمی كرێخۆری و سیستەمی سیاسیدا. ئەم دیاردەیە لەئەدەبیاتی ئابوری سیاسیدا بەعەقڵیەتی كرێخۆری ناسراوە. لەڕاستیدا هەڵبژاردن ساتەوەختێكە لەپرسی بەشی من و خواستی بەدەستهێنانی داهات یان دەستكەوت زیاتر چڕدەكاتەوە. هەڵبژاردن ساتەوەختێكە كەپارە تیایدا دەبەخشڕێتەوە، خەڵك یانەكانیان، ببوورە حزبەكانیان دەگۆڕن بۆ بۆندی باشتر. هەرچەندە دەمێكە سەنگەر نەماوە، بەڵام سەنگەر گواستنەوە گیانێكی وەبەردا دێتەوە. دیاردەی سەنگەر گواستنەوە دیاردەیەكی سیاسی و فیكریی نیە، پێش هەموو شتێك دیاردەیەكی ئابورییە، بۆ بەدەستهێنانی بەشی زیاتر.

سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان وەك زۆر سیستەمی تری دەرەوەی رۆژئاوا، بنەمای شەرعیەتی خۆی لەسەر بنەمای دارایی یان ئابوری داڕشتوە. خەڵك ئەگەر سودمەندبن لەگەڵ سیستەمەكەدان، ئەگەر سودمەندنەبن نەیارن. بەڵام ئەوجۆرە مۆدێلەی كەسیستەمەكە گرتویەتیە بەر بۆ سودمەندبوون و سودمەندنەبوون، هەرگیز ناتوانێت كۆمەڵگا هەمووی لەخۆی بگرێت، بۆیە شەرعیەتی سیستەمەكە هەتابێت قەیراناوی دەبێت. بەڵام سیستەمەكە لەجۆری سیستەمی رەقەكانە، كە بەئاسانی ناتوانێت گۆڕانكاری لەخۆیدا بكات. بۆ نموونە ئازادكردنی بازاڕ لەسایەی ئەم سیستەمەی ئێستادا بەئاستێكی زۆر مەحاڵە. ئەم پێكەوەگرێدانەی نێوان داهات و شەرعیەت ترسناكە، چونكە دەبێتەمایەی ئەوەی كەخەڵك حكومەت تەنها وەك دابینكەری داهات یان دابیننەكەر ببینن. بۆیە هەموو رەهەندەكانی تری حوكمڕانی بەپەراوێزو فەرامۆشكراوی دەمێنێتەوە. لەكاتێكدا بەبێ بەهێزكردنی بوارەكانی تری وەك خوێندن، حوكمی یاسا، بونیادی كۆمەڵایەتی و كەلتوری ئەستەمە بتوانرێت سیستەمێكی ئابوری وەها بێتەكایەوە كەهەموان یان زۆرینە رازی بكات. پێش هەموو شتێك هیچ سیستەمێكی ئابوری نیە هەمیشەیی بێت، هەموو سیستەمێكی ئابوری تەمەنی دیاریكراوی هەیە. ئەمە بۆ هەموو شتێك راستە. بۆ نموونە ئەگەر ئیشی سەرەكیت قسەی خۆش بێت، ئەوا هەر دە پانزە ساڵ قسەت خۆشە، پاش ئەوە خەڵك دڵخۆش ناكەیت، ئەمە بۆ سیستەمی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتیش راستە.

دەكرێت بڵێین كەڕەنگە هەڵبژارنی ئێستا لەهەرێم زیاتر نادیموكراسی بێت لەدیموكراسی، نەك تەنها لەبەر نەگۆڕانی خاوەن دەسەڵاتە راستەقینەكان، یان دەنگدانی مردوان، یان تەزویر، بەڵكو لەبەر هەندێك هۆكاری تر.

هۆكاری یەكەم، دەنگنەدانە. دەنگنەدان لەهەناو پرۆسەی هەڵبژارندا چەندین مانای هەیە، بەڵام لەئێستای كوردستاندا، مانای سەرەكی ئەوەیە كە دەنگدەر؛ یان بژاردەی نیە یان وەهای دەبینێت كەهیچ گۆڕانكارییەك دروست ناكات. لەئەنجامدا پرۆسەی هەڵبژاردن بۆ زۆرینە پرۆسەیەكە كەتیایدا دەرفەتی هەڵبژاردنیان نیە، بۆیە لەئەنجامدا هەڵبژاردن دەبێت ئەو پرۆسەی كەتیایدا ناتوانیت هەڵبژێریت.

دووەم، خەڵكی كوردستان زیاتر لەپێویست وابەستەی سۆشیال میدیان. ئەم زۆرییە وەها دەكات كەئەگەری زۆری ئەوە هەبێت كەبكەونە ژێر كاریگەری هەواڵی ساختەوە. هەواڵی ساختە، رەنگە هانت بدات دەنگ بدەی یان دەنگ نەدەی، بەڵام لەهەردوو دۆخەكەدا بڕیارەكەی لەسەر بنەمایەكی هەڵە بووە.

سێیەم، پەرچەكردار یان دەنگدانی ناڕەزایی یان بەكوردییەكە لەداخا. زۆر كەس وەك ناڕەزایی دەربڕین و لەداخا بەو شێوەیە دەنگ دەدەن كەدەنگ دەدەن. ئەمەش لەئەنجامدا پرۆسەیەكی عەقڵی و سوودمەند نیە.

چوارەم، جوگرافیای دەنگدەر. ئەگەر تەماشای نەخشەی دەنگدان بكەی لەكوردستان دەبینیت دەنگ و دەرفەت هاوتەریبن. هەتا دەرفەت زیاتر بێت رێژەی دەنگدان زیاتر دەبێت. بەڵام نەخشەی دەرفەت، لەسەر بنەمای راستەقینەی دەرفەت نەوەستاوە، بەڵكو لەسەر بنەمای هەستكردن بەبوونی دەرفەت یان نا. لەكوردستاندا فەرامۆشكردن پرۆسەیەكی سیاسیە، وەك كارتێكی سزا بەكاردەهێنرێت. خراپترین جێگا ئەو شوێنانەن كە لەنێوان زۆنەكاندا ساندویچ بوون و كەس خۆیان ناكات بەخاوەنی، وەك چۆمان، كۆیەو شوێنە هاوشێوەكانیان.