سەردار عەزیز
نزیكەی 10 ساڵ لەمەوپێش -بەپێی ئەو نووسراوەی كە لەبەردەستمدایە- بەهرۆز محەمەد ساڵح پارێزگاری ئەوكاتەی سلێمانی، بۆ كۆتاییهێنان بەگرژی و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی دەربەندیخان، بەتایبەت گرتنی رێگەی دەربەندیخان-كەلار كەتێیدا سەرنجی خۆپیشاندەران لەسەر رێگریكردن بوو لەڕۆشتنی تەنكەرەكانی نەوت بەرەو مەرزی پەروێزخان، چەند بڕیارو بەڵێنێك دەدات:
یەكەم، پرۆژەی ئاوی یوكەی فلتەر كەوەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار گرێبەستی لەگەڵ كردووە لەماوەی سێ مانگ و نیودا تەواو بكرێت. گرێبەستەكە لەگەڵ كۆمپانیایەكی توركیدا ئەنجامدراوە. وەك لەخاڵی یەكەمی نووسراوەكە دەڵێت. لەخاڵی دووەمدا، دەنووسێت، هەتا تەواوبوونی پرۆژەی یوكەی فلتەر، لەڕێگای تەنكەرەوە ئاوی پاك بەماڵاندا دابەش بكرێت.
10 ساڵی دوورودرێژ بەسەر ئەو خۆپیشاندانەو بەڵێنەكانی پارێزگاری سلێمانیدا تێپەڕیوە. بەپێی ئەم نووسراوە زیاتر لەدەیەیەكە خەڵكی شاری دەربەندیخان داوا دەكەن، ناڕەزایی دەردەبڕن، پەیمانیان پێدەدرێت، دەستی دەستییان پێدەكرێت، تەنها لەبەرئەوەی ئاوی پاكیان هەبێت. شایانی باسە دەربەندیخان لەسەر دەریاچەیەكەو ساڵێكیشە بەنداوێكی تری بچووكتریش لەنزیك شارەكە دروستكراوە،‌ بەنداوی دێوانە، كەئەویش بەهەمان گرفتەوە جێهێڵراوە، گرفتی تێكەڵبوونی ئاوی زێراب، ئەمجارە ئاوەڕۆی دەربەندیخان خۆی. بەم پێیە دەربەندیخان كێشەی نەبوونی ئاوی نییە، بەڵكو كێشەی پاڵاوتن و پاككردنەوەی هەیە. ئەوەی من دەمەوێت لێرەدا بەدوایدا بگەڕێم ئەو پرسیارە سادەیەیە: ئایا بۆچی ئەم پرسە پاش چەندین ساڵ و چەندین ناڕەزایی و چەندین وەعدو پەیمان، هێشتا بەبێ چارەسەر ماوەتەوە؟ بەپێی داتاكان ئاوی بەنداوی دەربەندیخان بەكۆمەڵێك ماددەی قورس ژەهراویی بووەو بەكەڵكی بەكارهێنان نایەت. لەڕاستیدا ئەم دەستنیشانكردنە ترسناكە، چونكە ئاوێك بەكەڵكی خواردنەوە نەیەت بەتایبەتی لەبەر بوونی ماددەی قورس تیایدا، ئەوا بەكەڵكی كشتوكاڵ و ئاژەڵداریش نایەت. ئەمە مانای وەهایە كەڕوباری سیروان رووبارێكی ژەهراوییە. دیارە شارو شارۆچكەی تر لەسەر رووبارەكەن، بەڵام هەتا ئێستا نقەیان لێوە نایەت؟! پێدەچێت لەبەرئەوە بێت كەئاوی تانجەڕۆ كەبەشی هەرەزۆری لەئاوەڕۆی سلێمانی پێكدێت كەوتۆتە دامێنی ئەوانەوە، ئاوەڕۆی ئەو ناوچانەی خوارووی سلێمانیش دیسان هەر دەچێتە دەریاچەكەوە، بۆیە تەنیا بەڕاستەوخۆی زیانەكەی بەر دەربەندیخان دەكەوێت. خەڵكی شاری دەربەندیخان هەموویان ئەو هەموو پەیمان و خۆپیشاندان و ناوی كۆمپانیاو سەردانی بەرپرس و فشەی باگەشەیان لەیادە، ئەمەش مایەی زیاتر توڕەبوونیانە.
سەرەتا چەند دراوێكی سەرەتایی ئاماژە پێدەدەم. یەكەم، چارەسەركردنی پرسەكە مەحاڵ نییە. دووەم، كێشەكە پێویستی بەتێچویەكی زۆر نییە. سێیەم، پرسێكی لاوەكی نییە، بەڵكو راستەوخۆ پەیوەندی بەژیانی هەزاران كەسەوە هەیە.  لەبەر رووناكی ئەم دراوانە، دەگەینە ئەو وەڵامە سەرەتاییە، كەچارەسەرنەبوونی ئەم پرسە نەبوونی خواستە بۆ چارەسەركردنی. بۆچی نیەت نییە بۆ چارەسەركردنی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە؟ ئەوەی لەسەرەتادا دەبێت بیزانین كەچارەسەركردنی پرسێك یان پشتگوێخستنی لەكوردستان نە پەیوەندی بەبودجەوە هەیە، نە ئیدارە، نە نەبوونی توانا، بەڵكو هەموو پرسەكان راستەوخۆ سیاسی و حزبین.
لەم رووەوە چەند تیورەیەك هەیە: یەكەم، حكومەتی هەرێم بەگشتی حكومەتێكی خزمەتگوزار نییە، بۆیە زۆربەی شارو شارۆچكەكانی كوردستان بەدەست نەبوونی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنن. كاتێك حكومەت خزمەتگوزار نییە، ئەوا بەپچڕ پچڕ بەهۆكاری جیاواز لەجێگای جیاواز پرۆژە، ئەنجامدەدات. بێگومان ئەم تیورەیە بڕێكی زۆری لەڕاستی تیادایە، چونكە لەحكومەتی حزبیی هەرێمی كوردستاندا هێشتا زۆری ماوە كوردستان وەك یەكەیەك ببێتە جێگایەك كە بیر لەچۆنیەتی حوكمكردنی بكرێتەوە، چۆن بەڕێوەببرێت یان ئیدارە بدرێت، لەسەر بنەمای پێداویستی ناوخۆیی و بووژانەوەی ئابوری و كۆمەڵایەتی هەرێمەكە. بۆ نموونە نەبوونی بودجە نیشانەی ئەوەیە كەپلانێكی گشتی نییە، بۆ دابەشكردنی داهات و پرۆژە و پلان. دەكرێت بەزمانێكی گشتی بڵێین، حكومداریی لەسەر كۆمەڵێك بنەمای تر بەڕێوەدەچێت، وەك بوونی كەسی باڵای حزبی، بایەخی دەنگدان، گرنگی ئابوریی لەگەڵ جێكەوتەی مایكرۆ-جیوپۆلەتیكی. شایانی باسە ئەم تیورەیە یەكێتی و پارتی وەك یەك دەبینێت.
تیورەی دووەم، جیاوازی دەكات لەنێوان یەكێتی و پارتیدا. بەگشتی پاش بەپایتەختبوونی هەولێر، وەها دەبینرێت كەپارتی سیاسەتی خزمەتگوزاری بەرامبەر سیاسەتی هەیە. كەبەشێكە لەسیاسەتی رەیعی و لەزۆر رووەوە دەچێتە سەر مۆدێلی چینی: گەشە بەبێ سیاسەت. دەكرێت بەپێی ئەزموون یەكێتی وەها ببینرێت كەحزبێكە توانای حوكمڕانی نییە، چونكە، پێش ئەوەی بیپەرژێتە سەر حوكمڕانی ئەوانی تر، بەدەست قەیرانی حوكمڕانی خۆیەوە دەناڵێنێت. بەڵام لەهەمانكاتدا ئەوەی لەم دیدەدا كێشەیە، دۆخی جێگاكانی تری دەرەوەی هەولێرە لەسایەی پارتیدا.

بۆ نموونە دهۆك زۆر ناڕازین.
تیورەی سێیەم، زیاتر جەخت لەسەر بایەخ و گرنگی ناوچەكان دەكاتەوە. پێنجوێنییەكان سەركەوتووبون چونكە مەرزیان هەیەو نەك هەر خۆیان بگرە ئێرانیش فشاری دەكرد بۆ چارەسەری كێشەكە لەپێناو كردنەوەی مەرزەكە، وەك دەنگۆكان دەڵێن. ئەگەر سەرچاوەی سەرەكی داهات مەرزو نەوت و غازبن، ئەوا مەرز لەهەموویان باشترە، چونكە كەمتر دەبێتە مایەی پیسبوونی ژینگە، دەرفەتی كار راستەوخۆو ناڕاستەوخۆی زیاتر دابین دەكات و سودی بۆ ناوچەكە زیاتر دەبێت، بە بەراورد بەكێڵگەی نەوت. بەپێی ئەم تیورەیە، داهات بڕبڕەی پشتی حوكمڕانییە. بەڵام ئەگەر حوكمڕانی بەو مۆدێلە بێت كەئەو جێگایانەی كەداهاتیان هەیە خزمەتگوزاری بكرێن و ئەو جێگایانەی كەداهاتیان نییە خزمەتگوزارییان نەبێت، ئەوا كێشەیەك لەمۆدێلی حوكمڕانیدا هەیە. چونكە كرۆكی حكومڕانی بریتییە لەهاوسەنگكردن و پلانڕێژی بۆ سودمەندنی هەمووان و هەوڵدان بۆ دابینكردنی سەرچاوی داهاتی تر لەجێگاكانی تر.
تیورەی چوارهەم، پرسی سزای سیاسییە. ئایا ئەو شارانەی كە دەنگ بەلایەنێكی تایبەت نادەن، یان دەنگ بەلایەنێك دەدەن وەك ناڕەزایی لەئەنجامدا راستەوخۆ كاریگەری دەبێت لەسەر خزمەتگوزارییەكانیان. هەرچەندە ئەم تیورەیە گشتگیر نییە، بەڵام لەبەر حزبیبوونی سیستەمی حوكمڕانی هەرێم، بێگومان بەشێكی زۆر لەڕاستی تیادایە.
ئێستا ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسیاری ئەوەی بۆچی دەربەندیخان ئاوی پاكی نییە؟ دەكرێت یەكێك یان چەندێك لەم هۆكارانەی سەرەوە بێت. بەڵام رەهەندێكی تر هەیە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت، ئەویش میكانیزمی داواكاری و فشارە لەناو كایەی سیاسی هەرێمی كوردستاندا. وەك لەنامەكەی 10 ساڵ لەمەوپێش دەردەكەوێت، خەڵكی دەربەندیخان دەیەیەكە لەهەوڵی گەیاندنی داواكەیانن لەڕێگای خۆپێشاندان و ناڕەزاییەوە. ئەم خۆپیشاندانە، لەئاستێكی سنورداردا ماوەتەوە، گەرچی پرسكە پرسی هەمووانە بەبێ جیاوازی، بەڵام هەمووان وەك یەك ناجوڵێنێت، ئەم بەجەماوەری نەبوونە خاڵی لاوازییە. دووەم، لەمیانەی پرۆسەی دەنگداندا، خەڵكی دەربەندیخان نەیانتوانیوە نوێنەرێكی راستەوخۆی خۆیان بۆ پەرلەمان بنێرن كەزۆرینەی كاتی خۆی بۆ ئەم پرسە تەرخان بكات. ئەم دیاردەیە لەئەدەبیاتی سیاسیدا پێی دەڵێن .single-issue voter گەرچی رەنگە بڵێن ئەم شێوازە كاریگەری نابێت، بەڵام ئەگەر رووبدات چەند خەسڵەتێكی دەبێت، بۆ نموونە، خۆپێشاندان، هەر چەندساڵێك جارێك بۆ چەند رۆژێك روودەدات، بەڵام پاش ئەوە دادەمریكێتەوەو بەهۆی روودانی قەیرانی زۆرە دەچێتە خانەی بیرچوونەوەوە. هەرچەندە لەمیانەی دواندنی چالاكوانان ئەوان نەك یەك نوێنەر، بەڵكو هەردوو رێواس فایەق و عەلی حەمەساڵحیش بەنوێنەری خۆیان دەزانن، بەڵام هیچ لەو دووانە نوێنەری تاك پرس نین، هەروەها خۆیان تەنها بەنوێنەری دەربەندیخان نازانن.
كۆمەڵێك خەسڵەتی تر هەن لەكردەی خواست و سیاسەتدا لەكوردستان لەبەر نوێیەتی خەڵكی كوردستان لەكایەی دیموكراسیدا هێشتا زیاتر تێگەیشتنی سایكۆلۆجی كۆمەڵایەتییان هەیە لەبری سیاسی. خەڵك ئەگەر جارێك هەوڵێكیاندا و سەركەوتوو نەبوون، ئیتر زوو نائومێد دەبن بەدوای لایەنێكی تردا دەگەڕێن، دیارە گەڕان بەدوای بژاردەی نوێدا كارێكی باشە، بەڵام دەبێت ستراتیژ هەبێت بۆ گەیشتن بەئامانج، مەرجی سەرەكی سەركەوتنی هەر كارێك توانای بەردەوامییە. نەبوونی ئاوی پاك دیاردەیەك نییە، ناوە ناوە سەرهەڵبداتەوە، بەڵكو پرسێكی رۆژانەی هەموو خەڵكە، وەك چۆن پرسەكە بەردەوامە بەهەمانشێوە خواستەكانیش.