سیروان حەمە رەشید

نووسینی ئەم نامەیەی ئاتین دو لابۆتی  دەگەڕێتەوە بۆ (600) ساڵ لەمەوبەر، واتە  وتارەكە لەسەدەی شانزەدا نووسراوە،  گەر ناوەڕۆكی وتارەكەی لابۆتی هەڵسەنگێنن  خوێنەر واهەست دەكات بۆ دەسەڵات و حكومەتە ستەمكارو دیكتاتۆرو شەڕانگێزەكانی سەدەی 21ی نووسیوە.

لابۆتی لەئان و ساتێكدا  سیاسەتی ملكەچی گەڵاڵە كردووەو نووسیوە كەدەسەڵات و ئیمپراتۆرو پادشاو میرەكانی خۆرئاواو دونیا خۆیان بەنوێنەری خودا دەزانی و ستەمكاری و  دەسەڵاتخوازی لەوپەڕی باڵادا بووە،  مرۆڤ و كەرامەت و بەهاكان هیچ  جۆرە ئەرزش و نرخێكیان نەبوو، بێ ئەنداز كوشتن و بڕین و سیاسەتی كۆیلەكردنی مرۆڤەكان رەواجی پێدەدرا. دەسەڵاتدار و میرەكان هەموو چەشنە سیاسەتێكی ملكەچیكردنیان گرتبوەبەر.

لابۆتی بەڕوونی ئەوە دەستنیشاندەكات و «دەڵێ:  دەست و پێوەندەكانی خۆیان نەفی دەكەن و هەرچی لەدەستیان دێ دەیكەن بۆ ئەوەی رەزامەندی زۆرداران وەدەستبهێنن، نەك بۆ ئەوەی بۆ خۆیان ژیانێكی ئاسایی بژین. چونكە لەبنچینەدا ستەمكاری پێویستی بەئەخلاق نییە، لەبەرئەوەی ئەخلاق زامنی ویژدان و دادپەروەری دەكات و ناهێڵێت ستەمكاری دروست ببێت».

لابۆتی هەم سیاكۆلۆژیای دەسەڵاتدارو میرەكانی وەك خۆی هەڵسەنگاندوەو هەم  تێگەیشتنی وردی لەسەر بیركردنەوەو ماهیەتی خەڵكیش  هەبووە،  چونكە پێیوایە ستەمكار ناتوانێت یەك رۆژ لەسەر دەسەڵات بمێنێتەوە ئەگەر بەردەوام  وەك تاوانكارو مەترسی و هەڕەشەیەك بیر لەخەڵك و گرووپ و تاكەكان نەكاتەوە .

هەروەها لابۆتی پێی وایە دەسەڵات جڤاتەكان دابەش دەبن سەر دوو بژاردە «دەڵێت: ئەگەر لەئێمەی دۆستمانی، ئەگەر  لەئێمەش نیت هەرچییەك بێت دوژمنمانی.»

لەوتارەكەیدا جەخت لەسەر بوونی كەلتوری ستەمكاری دەكات و سەرنجی خۆی لەسەر  كەلتوری ستەمكاری دەخاتەڕوو  كەلتوری ستەمكاری ئەوەندەی رقی  لەدەم و لێوی قسەكەرو رەخنەگەرە. بارتەقای ئەوەش دەم و لێوی لەرزیوو بێدەنگی خۆشدەوێت.

لابۆتی لەنامەكەیدا  هێما بۆ ئەو مرۆڤگەلە دەكات كە بەخواست و ئیرادەی خۆیان رادەستی ملكەچی  دەكەن.  لایەنێكی دیكەیە بۆ برەودان بەستەمكاری ، لەو نێوەندەدا  رۆڵی نەرێنی ئایین دەخاتەڕوو  كەپێیوایە دەسەڵاتی ستەمكاری  گەلێك سوود لەئایین دەبینێت و  ستەمكار وەك نوێنەری یەزدان خۆی دادەنێت،  بۆ سەركوتكردن و سیاسەتی ملكەچكردن ئایین وەك ماشێن و ئامرازێك دەخاتەگەڕ.

دواتر دێت لەوتارەكەدا قسە لەسەر  رۆڵی نەرێنی جەماوەر دەكات و دەڵێت:»  زۆرینەی هەرەزۆری ئاپۆرەی خەڵك بەگەورەترین پشت و پەنای ستەمكاری دەناسێ». هەرچەند لابۆتی پێیوایە هۆشیاری و زانایی تاكەكان باشتر درك بەگرنگی و قورسایی كۆت و زنجیر دەكەن، ئەو كەسانە هەرگیز كۆیلایەتیان پێ قبوڵ ناكرێت و بەردەوام لەگەڵیدا ناكۆكن.

هزرە سیاسییەكانی

ئاتین دو لابۆتی

لابۆتی لەڕوونكردنەوەی فەلسەفەی سیاسی راستەقینە پشت بەستنە بەبەردەوامی خۆیداو تەورات و سەردەمی كلاسیك، پەیڕەوكردنی شێوەی نووسەرانی رێنسانس و بەتایبەتی نیكولا ماكیاڤیللی كردووە، هەرچەندە لەنێوان ئەوو ماكیاڤلیدا جیاواز هەبوو.

هەر لەسەر دروستبوونی دەوڵەتی ستەمكار  لابۆتی تێڕوانینی ئەوەبووە كە دەوڵەتی ستەمكار بەپێی ویست و رەزامەندی گشتی خەڵك دروستبووە، بەمانایەكی تر خەڵك لەبەر هەندێك هۆ ملكەچی خۆی لەئاست كۆیلەبوون و بەندایەتیدا دەنوێنن.  بۆچوونی وابووە كە خەڵكگەرا  تازیاتر خۆیان بەدەستەوە بدەن و گوێڕایەڵ بن، ستەمكارانی چەوسێنەر هێزو دەسەڵاتێكی زۆرتریان  دێتە دەست، بەڵام كاتێك خەڵێك واز لەملكەچی بهێنن زۆرداران دەبن بەهیچ.

لابۆتی پۆلێنبەندی سێ دەستەو فۆڕمی دەسەڵات دیاری دەكات:

یەكەم: خەڵكی هەڵیاندەبژێرن.

دووەم: بەیارمەتی سوپاو بەزۆری چۆن دەگەنە دەسەڵات؟

سێیەم: دەسەڵات بەمیرات وەردەگرن.

لەسۆنگەیەوە  نووسەر پێیوایە  نەرێت و خوو دوو فاكتەرن كە وا لەئاپوڕەكانی خەڵك دەكەن نەوە دوای نەوە ستەمكاری پەسەند بكەن.»

لێرەدا هێزی خوو زاڵ دەبێت بەسەر مەیلی سروشتی مرۆڤ بۆ ئازادی، چونكە  ئەگەر رەمەك و توانا زگماكەكانی مرۆڤ هەرچەندەش كەبەهێزبن، گەر بەهێزنەكرێن بەرەو لاوازی مل دەنێن».

دەربارەی  ئەوانەی لەمناڵدانی كۆیلایەتی و زۆرلێكراو دێنە دونیاوە.. پێیوایە شیاوی بەزەیی پێداهاتنەوەن و هیچ گوناهێكیان نییە، چونكە  بەدرێژایی تەمەنی خۆیان تەنانەت سێبەری ئازادیشیان نەبینیوە.

لابۆتی لەسەر دواڕۆژی كۆمەڵگای ئازاد هیوادەخوازێت و هەڵوێستە دەكات و دەڵێت:» كاتێك خەڵكی بۆ ماوەیەكی درێژ لەژێر كۆت و بەندی ستەمكاریدا بژین خووی پێوەدەگرن  و باوەڕیان بەئەگەری رزگاربوون یاخود بوونی كۆمەڵگایەكی دیكە نامێنێت» ئەگەر  سەیری واقیعی دەوڵەت و دەسەڵاتداریەتی ئێستای ناوچەكەو عێراق و هەرێمی كوردستان بدەین و كۆی بۆچوون و تیۆرەكانی نێو ئەم وتارەی لابۆتی بێ هیچ كەموكورتیەك جێبەجێدەكرێت. واتە  بەشێوەیەك هەم دەسەڵات و سەرۆكەكان ستەمكارو چەوسێنەرن و سیاسەتی ملكەچی بەسەری میللەتدا جێبەجی دەكەن،  هەم خەڵكەكەشی دەستەوەستانن و قبوڵی  جەورو ستەمی دەسەڵاتیان كردووە،

بۆیە لابۆتی ئامۆژگاری دەداتە ئەو كەسانەی لەسێبەری دەسەڵاتدا دەكەونە تاڵانی و خۆدەوڵەمەندكردن، لەكۆتاییدا  گرفتاری هەمان چارەنووس دەبنەوە.

هەنوكە لەعێراق و هەرێمی كوردستان كومەڵێك لەڕێگەی خۆسەپاندنەوە كەوتوونەتە تاڵانی و بەهەدەردان و دزینی سەروەت و سامانی میللەت و وڵاتیان لەبرسیەتی و لەگەندەڵیدا نغرۆكردووە.. 

دواجار  دەبێت بزانین لابۆتی پێش شەش سەدە چی لەسەر سیاسەتی ملكەچی و بەكۆیلەكردنی میللەت و دەسەڵات و میرە ستەمكارو خوێنمژەكانی وتووە. تا  ئاپۆرای خەڵكی مل بۆ سیاسەتی دەسەڵاتداران كەچ بكات و لەجوغزی كۆیلایەتی نەهێنەدەرێ و خۆیان ئازاد نەكەن و بەقسەو پێكەنینی ستەمكاران بڕوا بكەن،  كاسەلێس و جەلادەكانیان  سەرگەرمی پاراستنی  شكۆی سەرۆك و میرەكان دەبن و بۆ ئەبەد ستەمكاری یەك لەدوای یەك بەردەوام دەبێت..ـ

٭ بۆ نووسینی ئەم وتارە سوودم بینوە

لەكتێبی: خۆبەكۆیلەكردن /  ئاتین دو لابۆتی بینوە.

لەوەرگێڕانی: رێبوار سیوەیلی‌و

مراد حەكیم.