ڕەنج نەوزاد

جەنگی روسیا و ئۆكڕانیا یەكێكە لە گرنگترین هاوكێشە جیوپۆلەتیكییەكانی ئەم سەدەیە، دەكرێت پرسیار و خوێندنەوەی زۆر بكرێت لە بارەی ئەم جەنگەوە؛ هۆكار و لێكەوتەكانی، رەهەندە جیاوازەكانی... بەڵام لەم نوسینەدا هەوڵدەدرێت وەڵامی یەك پرسیار بدرێتەوە و یەك رەهەندی ئەم جەنگە باس بكرێت. روسیا لە رووی سەربازی و چەندین رووی ترەوە زۆر گەورەتر و بەهێزتر و پێشكەوتووترە لە ئۆكرانیا، تەنانەت دەكرێت بوترێت براوردكردنی هێزی ئەو دوو دەوڵەتە بەیەكتر، لۆژیكی نییە. كەواتە بۆچی روسیا لە ماوەی ئەم ساڵدا، نەیتوانیووە ئەم جەنگە بۆ بەرژەوەندی خۆی یەك لابكاتەوە؟ لە كاتێكدا لە سەرەتای دەستپێكردنی جەنگەكە، چ لە لایەن خودی روسیا و چ لە لایەن نەیارەكانی روسیاوە، پێشبینی ئەوە دەكرا لە ماوەی چەند رۆژێك یان هەفتەیەك جەنگەكە بۆ بەرژەوندی روسیا یەك لاببێتەوە.

بۆ وەڵامدانەوە ئەم پرسیارە گونجاوترین تیۆری بریتییە لە تیۆری نا هاوسەنگی (Asymmetry theory). لە ئەدەبیاتی هاوچەرخی زانستە سیاسییەكان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بایەخێكی زۆر دراوە بەم تیۆرییە و كارێكی ئەكادیمی و زانستی فراوانی لەبارەوە كراوە. ئەكادمیستی ئەمریكی بڕانتلی وماك (Brantly Womack) بە ناسراوترین و چالاكترین توێژەر دادەنرێت لەم بوارەدا. لێرەدا ئەم تیۆرییە لە چوارچێوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا بەكاردەهێنم، كە بە بایەخ بە پەیوەندی نێوان دەوڵەتان و ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكان دەدات، نەك ناوخۆی وڵاتێك و ئەكتەرە ناوخۆییەكانی ناو یەك وڵات، كە لە زانستە سیاسیەكاندا ئەم تیۆرییە زیاتر بۆ ئەم مەبەستە بەكاردێت (سیاسەتی ناوخۆ). كرۆكی ئەم تیۆرییە لە كایەیی پەیوەندییە 

نێودەوڵەتییەكاندا بریتییە لە شیكردنەوە و تێگەیشتن لەپەیوەندی نێوان دوو دەوڵەت كە نا هاوسەنگن لە رووی سەربازی و ئابووری و دانیشتووان و تەكنەلۆژییەوە. واتە پەیوەندی نێوان دەوڵەتێكی گەورە و بەهێز لەگەڵ دەوڵەتێكی بچوك و لاواز، بەڵام چەمكی رێژەیی ئامادەییەكی گەورەی هەیە لەم تیۆرییەدا، مەبەست لە دەوڵەتی بەهێز و دەوڵەتی لاواز، بە رێژەیی بەهێز و بە رێژەیی لاواز نەك بە رەهایی. كەواتە بابەتی ئەم تیۆرییە پەیوەندی هاوسەنگی (symmetry) نێوان دوو دەوڵەت نییە كە هەردووكیان بە هێز بن یاخود هەردووكیان لاواز و بچووك. هاوكات پەیوەندی نێوان دوو دەوڵەتیش نییە كە لایەنێكیان بەهێز بێت و لایەنەكەی تر بەرادەیەك لاواز و بچووك بێت كە تەنانەت توانای هیچ بەرخودان و رۆڵ بینینێكی نەبێت.

لێرەدا دەوڵەتە گەورە و بەهێزەكە بە (A) ناو دەبەم و دەوڵەتە بچوك و لاوازەكە بە (B)، پەیوەندی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە دەكرێت ئاشتیانە بێت و دەكرێت ململانێ و دووژمنكارانە بێت، لێرەدا زیاتر لایەنی ململانێ و دووژمنكارانەكە بەكاردێت چونكە بابەتەكە جەنگی روسیا و ئۆكرانیایە.

بەپێی تیۆری نا هاوسەنگی  پەیوەندی نێوان (A) و(B) پەیوەندییەكی ئاڵۆز و پڕ لە وردەكارییە، بە پێچەوانەی تیۆرییەكانی قوتابخانەی ریالیزم، كە زیاتر بایەخ بە (A) دەدات و پێیوایە دەبێت (B) گوێرایەڵ بێت ئەگەر نا (A) سزای دەدات و ناچاری دەكات، یاخود تیۆرییەكانی قوتابخانەی لیبراڵیزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا كە زیاتر بایەخ بە پەیوەندییەكی ئاشتیانە و پشت بە یەكتربەستنی دەوڵەتان دەدەن، یان تیۆرییەكانی قوتابخانەی سۆشیالیزم، بۆ نموونە تیۆری وابەستەیی (dependency theory) كە پەیوەندی نێوان (A) و (B) وەك پەیوەندییەكی نا دادپەروەرانە دەبینێت كە (A)  ئیستغلالی (B) دەكات.

تیۆری نا هاوسەنگی، لەگەڵ ئەوەی هەندێك لایەنی ئەو تیۆریانەی پێشتر لە خۆدەگرێت، بەڵام جیاوازییەكی ریشەیی لەگەڵیاندا هەیە. بەپێی ئەم تیۆرییە پەیوەندی 

نێوان (A) و (B) پەیوەندییەكی دوو لایەنە و ئاڵۆزە و ناتوانرێت تەنیا لە چوارچێوەی بەهێزترین، یان ئیستغلاكردن و یان هەماهەنگی نێوان هەردوولا خوێندنەوەی بۆ بكرێت.

بەپێی ئەم تیۆرییە ئەوا جیاوازییەكی گەورە هەیە لە نێوان توانا و هێزی (A) و (B)، ئەم جیاوازییە دوو تێڕوانینی جیاواز، دوو تێگەیشتن و ئامانجی جیاواز درووست دەكات لای هەردوو بەرەكە بۆ ئەو پەیوەندییەی لە نێوانیاندا هەیە، (A) دەزانێت بەهێزترە و گەورەترە، بۆیە بایەخێكی كەمتر دەدات بەو پەیوەندییە، چونكە وا دەزانێت  كەمتر پێویستی بەو پەیوەندییە هەیە و خودی پەیوەندییەكەش كەمتر كاریگەری هەیە لەسەری، چونكە (A) زیاتر سەرقاڵی هێزە گەورەكانی ترە و سەرقاڵی هاوكێشە جیهانییەكانە، لایەنی (B) بایەخێكی زۆر گەورە دەدات بەو پەیوەندییە، چونكە پەیوەندییەكە گاریگەری زۆر گەورەی لەسەر هەیە.

بۆ نموونە تێڕوانینی ئێران بۆ پەیوەندی نێوان خۆی و چین، ئێران وەك فریادڕەسێك تەماشای چین دەكات كە ئێران رزگار بكات لەو گەمارۆ و سزا ئابووری و سیاسیانەی لە لایەن ئەمریكاوە سەپێنراوە بەسەریدا، لە كاتێكدا چین ئەگەر پەیوەندی لەگەڵ ئێران بپچڕێت، ئەوا ئابووری چین هەر وەك دووەم گەورەترین ئابووری جیهان دەمێنێتەوە، بەڵام بۆ ئێران نەمانی ئەو پەیوەندییە دەكرێت دارووخانی تەواوەتی ئابوورییەكەی بێت، هەر بۆیە پەیوەندی نێوان چین (A) و ئێران (B) دوو ئامانج و دوو تێگەیشتنی جیاوازی هەیە، تێگەیشتنی چین بۆ ئەو پەیوەندییە و ئامانجاكانی لەو پەیوەندییە، زۆر جیاوازترە لەهی ئێران بۆ ئەو پەیوەندییە، لێرەوەیە ئێران (B) بایەخێكی زۆر گەورەتر، وردتر، بەردەوامتر دەدات بەو پەیوەندییە وەك لە چین (A).

شایەنی ئاماژەیە مەرج نییە (B) لە هەموو پەیوەندی و هاوكێشەكاندا هەر (B) بێت، دەكرێت لە هەندێك پەیوەندی تردا (B) ببێتە (A)، بۆ نموونە ئێران لە پەیوەندی لەگەڵ چین و لە ململانێی لەگەڵ ئەمریكا، ئەوا ئێران (B)یە و چین و ئەمریكا (A)ین، بەڵام هاوكات لە پەیوەندی ئێران و عیراق، ئەوا ئێران (A)یە و عیراق (B)یە، كەواتە دەكرێت دەوڵەتێك لەسەر ئاستی جیهانی (B) بێت لەسەر ئاستی هەرێمایەتی (A) بێت.

كەواتە هەر جوڵەیەك یا گۆڕانكارییەك لە لایەن (A)ەوە بكرێت لەم پەیوەندییەدا، ئەوا لایەنی (B) خێرا كاردانەوەی دەبێت، و هەموو جوڵەیەكی (A) لە لایەن (B)ەوە بەشێوەیەكی زۆر هەستیار و گوماناوی تەماشا دەكرێت، لە كاتێكدا هەر جوڵە و گۆڕانكارییەكی (B) لەو پەیوەندییەدا، هەمان كاردانەوەی نابێت لە لایەن (A)یەوە، چونكە گۆڕانكارییەكانی (A) لەو پەیوەندییەدا دەكرێت ببێتە مایەیی ڕووخانی ڕژێمی سیاسی یا داگیركردنی وڵاتی (B) یا داڕووخانی ئابوورییەكەی، ئەگەر لە كاتی ململانێ و جەنگدا بن، ئەگەر لە كاتی ئاشتیدا بن ئەوا دەكرێت ببێتە مایەیی دەربازبوونی دەوڵەتی (B) لە قەیرانێكی گەورە، یا بەدەست هێنانی سوودێكی زۆر گەورە.

ئەم دوو تێڕوانینە جیاوازە لە لایەن هەردوو بەرەی پەیوەندییەكە، دوو كاردانەوە و فكر و پلانی جیاواز درووست دەكات، هەربۆیە (برانتلی وماك) پێی وایە ئەم پەیوەندییە  لە بنەمادا یەك پەیوەندی نییە بەڵكوو دوو پەیوەندییە، پەیوەندی (A) بۆ (B) هەروەها پەیوەندی (B) بۆ (A)، ئەو ترس و گومان و بایەخە گەورەیەیی كە لایەنی (B) دەیدات بەو پەیوەندییە وا دەكات لایەنی (B) زیاتر ئامادە بێت بۆ بەرەنگاری و ڕووبەڕووبوونەوەی (A)، لەبەر ئەمەش بەپێی ئەم تیۆرییە لە پەیوەندی نێوان (A) و (B) مەرج نییە هەمیشە بردنەوە و سەركەوتن بۆ (A) بێت تەنیا لەبەر ئەوەی بەهێزتر و گەورەتر و بە تواناترە، بەڵكو زۆرجار روویداوە (B) توانیویەتی رووبەڕووی (A) ببێتەوە و ناچاری سازشكردنی بكات.

بۆ نموونە جەنگی ئەمریكا (A) و ڤێتنام (B) لە چوارچێوەی ئەم تیۆرییەدا دەكرێت باشتر شیبكرێتەوە، هێز و توانای ئەمریكا بەراورد نەدەكرا بە هی ڤێتنام، بەڵام نەیتوانی ڤێتنام ناچار بكات و تووشی دۆڕانی بكات، چونكە ئەو پەیوەندییە (جەنگەكە) بۆ ڤێتنام پرسی مان و نەمان بوو، بەڵام بۆ ئەمریكا وەك دەوڵەت پرسی مان و نەمان نەبوو، بۆیە ئەو كاردانەوە و ترس و خۆ ئامادەكردن و پلانانەی ڤێتنام هەیبوو، توانی ڕێ لەو هێزە تۆقێنەرەی ئەمریكا بگرێت كە جەنگەكە بباتەوە، پاڵنەرەكانی ڤێتنام لەو جەنگەدا زۆر لە پاڵنەرەكانی ئەمریكا بەهیزتر بوو، چونكە پاڵنەڕی مانەوە بوو لە  

كاتێكدا بۆ ئەمریكا وا نەبوو، (برانتلی وماك) پێیوایە كە هۆكاری بەرخودانی (B) و سەرنەكەوتنی (A) لەو جۆرە جەنگ و هاوكێشانەدا بۆ چەند خاڵێك دەگەرێتەوە:

1-لایەنی (A) لەسەر خاكی (B) شەڕەكە دەكات، ئەمەش وا دەكات (B) بە هاووڵاتی و سەربازەوە بەشدار بن، لە كاتێكدا (A) تەنیا بە سەرباز شەڕ دەكات و خەڵكەكەی دوورن لە جەنگەكەوە.

2-هێز و توانا گەورەكانی (A) وا دەكات كە خەڵك و حكومەتی (B) هەست بە مەترسی زیاتر بكەن و ئەمەش پاڵنەرێكی بەهێزە بۆ زیاتركردنی بەرخودان نەك نەهێشتنی بەرخودان، هاوكات تێچوونی جەنگ، بە تایبەت لەڕووی ئابووریەوە، بۆ (A) زۆر بەرزە لە كاتێكدا پەیوەندی (A) و (B) پەیوەندییەكی لاوەكییە بۆ (A) هەر بۆیە زۆر كات دانیشتووانی (A) ناڕەزایەتی دەردەبڕن و داوادەكەن جەنگەكە كۆتای پێبهێنرێت، ئەمە لە كاتێكدا (B) ئامادەیە هەموو ئابووری خۆی تەرخانبكات بۆ ئەو جەنگە چونكە سەرەكیترین و هەستیارترین پرسە لای.

3-(A) لەجەنگەكەدا هەندێك ئامانجی دیاریكراوی هەیە، مەترسی لەسەر مانەوەی نییە بەڵام (B) ئامانجی مانەوەی هەیە، جەنگەكە بۆ (B) پرسی مان و نەمانە، بۆیە بایەخ و ترسەكەی زۆر گەورەترە و ناچارە بەرخودانی گەورە بكات، شەڕكردن بۆ مانەوە زۆر توندترە لە شەڕكردن بۆ هەندێك بەرژەوەندی و ئامانجی سیاسی و ئابووری و ستراتیژی، جگە لە هەندێك پلان و ستراتیژی تر كە (B) هەیەتی، بۆ نموونە چوونە پاڵ دەوڵەتێكی تری بەهێز كە نەیاری دەوڵەتە بەهێزەكەی ترە كە هێرشی هێناوە.

بە پشت بەستن بەم تیۆرییە، دەكرێت ئاسانتر و زانستیانەتر وەڵامی پرسیارەكەمان بدەینەوە كە بۆچی دوای تێپەڕبوونی یەك ساڵ روسیا نەیتوانیووە جەنگەكەی یەكلابكاتەوە لەگەڵ ئۆكرانیا؟ زۆربەی بنەما و گریمانەكانی ئەم تیۆرییە بەروونی لە جەنگی روسیا و ئۆكرانیا دەركی پێدەكرێت و دەتوانرێت چاودێری بكرێت.

هەر لەسەرەتای راگەیاندنی جەنگەكەوە روسیا (A) لوتبەرزانە ناوی لێنا ئۆپراسیۆنی سەربازیی تایبەت و ٢٥٠ هەزار سەربازی رەوانەی ئۆكرانیا كرد،

هەر لەسەرەتای راگەیاندنی جەنگەكەوە روسیا (A) لوتبەرزانە ناوی لێنا ئۆپراسیۆنی سەربازیی تایبەت و ٢٥٠ هەزار سەربازی رەوانەی ئۆكرانیا كرد، لەبەرامبەردا ئۆكرانیا (B) ڕاستەوخۆ دۆخی جەنگ و دۆخی لەناكاوی راگەیاند و داوای لە هاووڵاتیانی كرد چەك هەڵبگرن و تەنانەت داوای لە خۆبەخشی بیانی كرد بێنە ناو ئۆكرانیا بۆ بەرگریكردن لە ئۆكڕانیا، وەك لە سەرەوە ئاماژەی پێكرا، (A) بایەخێكی كەمتر بە پەیوەندییەكە دەدات، بەڵام (B) بایەخێكی زۆر گەورە و هەستیار دەدات بەو پەیوەندییە، تەنها ئەگەر تەماشای دەركەوتنەكانی پوتین سەرۆكی روسیا و دەركەوتنەكانی زێلینسكی سەرۆكی ئۆكرانیا لە میدیاكاندا بكرێت، بەروونی دیارە بایەخی زێلینسكی چەند گەورەتر و هەستیارتر و ڕاستەوخۆترە بۆ جەنگەكە، هەر لەرووی جل و بەرگ و قسەكردنەوە تا دەگاتە پەیوەندی و چالاكییە دبلۆماسییەكان.

 روونە جەنگەكە لە ناو خاكی ئۆكرانیایە، بەمەش هاوڵاتیانی ئۆكرانیا شان بەشانی سەربازەكان رووبەڕووی سوپای روسیا بوونەوە، كە بەشێك لە هاووڵاتیان ڕوسیا لەو كاتەدا لە ناوخۆ خۆپێشاندانیان دەكرد دژ بە بڕیارەكەی پوتین، ئەمەش ئەو جیاوازییە گەورەیە پیشاندەدات لە پاڵنەری هەر یەك لە روسەكان (A) و ئۆكرانییەكان (B) بۆ ئەم پەیوەندییە (جەنگەكە)، پاڵنەرە سەرەكییەكانی روسیا لەم جەنگەدا زیاتر بریتییە لە پاڵنەری جیوپۆلەتیكی، دوورخستنەوەی ناتۆ لە ئۆكرانیا، ناچاركردنی ئۆكرانیا بەوەی ببێتە دەوڵەتێكی گوێڕایەڵ بۆ روسیا و دوور بكەوێتەوە لە رۆژئاوا.

هاوكات پاڵنەرە سەرەكیەكەی ئۆكرانیا پرسی مان و نەمان بوو، پرسی داگیركردنی خاك و رووخاندنی رژێمی وڵاتەكە بوو،  وەك دەردەكەوێت جەنگەكە پرسی مان و نەمان یاخود داگیركردنی روسیا و روخاندنی رژێمی سیاسی ڕووسیا نییە، بەڵام بۆ ئۆكرانیا هەموو ئەو پرسانە ئامادەن، بۆیە هەرگیز بایەخی روسیا بۆ ئەم پەیوەندییە ناگاتە ئەو بایەخەی ئۆكرانیا هەیەتی بۆ پەیوەندییەكە، جیاوازی لە نێوان سوپای روسیا و ئۆكرانیا لە رووی پێشكەوتوویی و توانا و هێزەوە، وای نەكرد كە ئۆكرانیەكان خۆیان بەدەستەوە بدەن، بەڵكو وایكرد زیاتر بترسن و زیاتر كاردانەوەی توند و خێرایان هەبێت و زیاتر هەوڵبدەن چەك و هاوكاری بەدەست بهێنن لە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ئەمریكاوە بۆ ئەوەی بتوانن بەرخودان بكەن بۆ ماوەیەكی درێژتر و بەشێوەیەكی كاریگەرتر.

یەكێ لەو پلان و تەكتیكانەی كە (B) دەتوانێت بەكاری بهێنیت، وەك پێشتر ئاماژەی پێدرا، بریتییە لە پەنابردن بۆ هێزێكی تری گەورە كە نەیاری هێزە داگیركەرەكەیە. ئۆكرانیا بە تەواوی خۆیكردە بەرەی ئەمریكا، كە نەیاری سەرەكی روسیایە، ئەمەش یەكێكە لە هۆكارە سەرەكیەكان كە وایكرد دوای یەك ساڵیش ئۆكرانیا نەكەوێت و بەرخودان بكات.

بەكورتی لە چوارچێوەی تیۆری ناهاوسەنگی دەكرێت لە رەهەندێكی گرنگی ئەم جەنگە تێبگەین و تەنانەت لە زۆر هاوكێشەی تر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا. پەیوەندی نێوان (A) و (B) مەرج نییە هەمیشە بردنەوە و سەركەوتن بۆ (A) بێت و سازشكردن و ناچاری و شكست بۆ (B) بێت،  ئەم تیۆرییە بە پشت بەستن بە چەندین فاكت و نموونەی مێژوویی و واقعی، دەیسەلمێنێت كە دەكرێت (B) رۆڵی گەورە ببینێت لە پەیوەندییەكەدا، تەنیا كارلەسەركراو نەبیت، بەڵكو بكەریش بێت.

بەهێزی و توانای ئابووری و چەكداری و تەكنەلۆژی تاكە فاكتەر نین بۆ دیاریكردنی پەیوەندی نێوان (A) و (B)، بەڵكو سروشتی ئەو پەیوەندییە هەندێك توانا و دەرەفەت دەدات بە (B) كە (A) بێ بەشە لێیان، ڕاستە (B) ناتوانێت بە تەواوی (A) بدۆڕێنێت، واتە ئۆكرانیا ناتوانێت بچێتە ناو خاكی روسیا و مۆسكۆ داگیربكات و رژێمی سیاسی روسیا بگۆڕێت، بەڵام دەتوانێت بەرگری لە خۆی بكات و رێ لە روسیا بگرێت كە بتوانێت داگیری بكات و رژێمی سیاسیەكەی بگۆڕێت، لەكاتێكدا وەك توانای سەربازی و تەكنەلۆژی  و ئابووری روسیا ئەو توانایەیی هەیە كە كێیەڤ داگیربكات و رژێمی سیاسییەكەی بگۆڕێت.

ئەم تێڕوانینە بۆ پەیوەندی نێوان (A) و (B) جگە لەوەی لە رووی تیۆری و زانستیەوە سوودی هەیە بۆ تێگەیشتن لە بەشێك  

لە ململانێ و پەیوەندی نێوان دەوڵەتان، هاوكات لەسەر ئاستی واقعیش سوودی گەورەی دەبێت، بە تایبەت بۆ ئێمەی كورد، كە لە زۆربەی پەیوەندییەكاندا لە پێگەی (B)ین، بڕیاربەدەستی كورد دەبێت وریا و ئاگاداری ئەو دەرەفەت و توانایانە بێت كە (B) هەیەتی و دەكرێت رۆڵی كاریگەر ببینێت لە پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ (A)، تەنانەت (براتنلی ومارك) پێیوایە كە چارەنووسی دەوڵەتە سوپەرپاوەرەكان پشت بە بەڕێوبردنی پەیوەندییە نا هاوسەنگەكان دەبەستێت لەگەڵ دەوڵەتە (B)كان.