سەردار عەزیز

بەخت رۆڵێكی ئێجگار كاریگەری هەیە لە پەیوەندی نێوان و كورد و ئەمریكادا. بەخت بە گشتی بوارێكی فەرامۆشكراوە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا. هەرچەندە كریس براون و تۆنی ئیرسكاین، چاپتەرێكی تایبەتیان دەربارەی بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و بەخت نوسیوە لە كتێبی ئۆكسفۆر بۆ تیورەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان.

Toni Erskine Moral Responsibility—and Luck?—in International Poli¬ tics. The Oxford Handbook of International Political Theory 

 پێكەوەگردانی بەخت و ئەخلاق دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفی گەورە بێرنارد ولیامس لە كتێبێك بە هەمان ناوەوە لە ناوەڕاستی حەفتاكان و پاشان تۆماس ناجیل لە كۆتایی حەفتاكان وەڵامی دایەوە. (بۆ زانیاریتان وەڵامەكەی هیچ جنێو و سوكایەتی تیادا نەبو، وەك ئەوەی لە باشور باوە). ئێستا هەردوو دەقەكە كلاسیكن لەم بوارەدا. ئێمە كار لەسەر ئەخلاق  و بەخت ناكەین، كە دوو چەمكی دژ بە یەكن، وەك ولیام دەڵێت. بەڵكو زیاتر مەبەستمانە ئەوە بخەینە بەرچاو كە بەخت بەشێكە لە پەیوەندی نێوان ئەمریكا و كورد و بەخت كاریگەری گەورەی هەبوە لە ئاراستەكردن و لە قاڵبدانی پەیوەندییەكەدا. بۆیە گرنگە لەبەرچاو بگیرێت.

دیارە هەرچەندە بەخت راستەوخۆ ئاماژەی پێنادرێت، بەڵام لە خیتابی سیاسیدا ئامادەییەكی بەرچاوی هەیە. بۆ نمونە زۆر دەبیستیت كە ئاماژە بە هەل یان دەرفەت دەدرێت. لە دەستدانی هەل، بەرجەستەكردنی بەختە. هەل بەمانای ئەوەی كە لە دۆخێكی تایبەتدا بوارێك رەخساوە، دەبێت بیقۆزیتەوە، ئەگینا لە دەستت دەچێت. ئەم هەلە دێت، بەڵام گەرەنتی هاتنەوەی نیە، هەروەها كوردیش دەسەڵاتی نیە لە رەخساندنی جارێكی تر. ئەمە پێچەوانەی دەزگا و دەزگایی بونە، كە كار لە سەر بەردەوامی دەرفەت و سودگەیاندن بە یەكتر دەكات.

بەخت لێرەدا بە شێوازێكی بەرفراوان مامەڵەی لە گەڵدا كراوە. بەخت یانی رێكەوت، ناچاریی، دروستبونی دۆخێك بەبێ هەبونی هیچ رۆڵێك تیایدا، رودانی روداوێكی چاوەڕوان نەكراو.

گرنگی بەخت لەوەدایە كە ئامادەیە و بونی هەیە، بەڵام لە بەر ئەوەی لە دەرەوەی عەقلانیەتە، فەرامۆشكراوە. (وەك كاریگەییەكی پۆستمۆدێرن و رەخنە لە عەقلانیەتی مۆدێرن دەكرێت لەم بوارە سودمەندبین) لێرەدا حەز دەكەم بە كورتی باس لە مێژو و زانستی سیاسەت بكەم، وەك دوو رشتە و هەروەها دوو میتۆد بۆ تێگەیشتن لەم پرسە. مێژوو وەك میتۆدێك ئەوەمان پێدەڵێت كە ئەوەی رودەدات تەنها یەك هۆكار و یەك فاكتەری نیە، بەڵكو هەمیشە ئاڵۆزییەكی زۆر لە ئارادایە و هەرگیز بە تەواوی نازانین هەموو هۆكارەكان چین. بەڵام زانستی سیاسەت، بە پێچەوانەوە دەیەوێت سیاسەت بە زانستی بكات، یانی زانستیانە هەوڵی تێگەیشتنی بدات. ئەمەش قەیرانی زۆری دروستكردوە. لە ئەنجامی ئەمەدا بۆ نمونە دەوڵەت وەك یەكەیەكی سروشتی و نەگۆڕ دەبینرێت، هێز، بە هەمانشێوەی هێزی فیزیا دەبینرێت. لە نێو ئەم كایانەدا، جۆرێك لە رێسا و میكانییەكەتێك پێكهێنراوە. لێرەدا ئاماژە بە نمونەیەكی زەق دەكەم. لە بەر زاڵی رشتەی زانستی سیاسەت لە ئەمریكا، ئەمریكاییەكان وەها لە چینیان دەڕوانی ئەگەر بێتو وڵاتی چین دەوڵەمەند ببێت، ئەوا دەبێتە دیموكراسی. چونكە دەوڵەمەندبون چینی ناوەند دروست دەكات و چینی ناوەندیش داوای ئازادی و بەشداری سیاسی دەكات و لە ئەنجامدا دەبێتە مایەی دیموكراسی. بەڵام دوای سی ساڵ ئەمە وەها نیە. ئەمە مانای باشی مێژوو نیە بەرامبەر بە زانستی سیاسی، بەڵكو دەرخەریی ئەوەیە كە هەردوو سنوردارن.

كەواتە دەبێت بە ئاگابین لەوەی كە چۆن لەم پەیوەندییە دەڕوانین.

یەكەم، فاكتەری بەخت لە پرسی كورد و ئەمریكادا شوێنە. چونكە كوردستان لەو جوگرافیەدایە (چەقی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست)، هەروەها كۆمەڵێك خەسڵەتی هەیە وەك سەختی و شاخاویی، ئەوا بوەتە مایەی سەرنجی زلهێزەكان. ئەگەر لە جێگایەكی تر بوایە بێگومان جیاواز دەبوو. لە مێژوی نوێدا هیچ زلهێزێك نەبوە ناهاتبێتە كوردستان: روس و سۆڤیەت و فەرەنسا و بەریتانیا و ئەمریكا و چین. (بەم نزیكانە لە زانكۆی ئۆسلۆ دەربارەی ئەم پرسە دەدوێم).

كات فاكتەرێكی تری بەختە. پرسی كورد لە جەنگی سارددا دەڕسكێت. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەر بونی وزەی زۆر، جێگای بایەخی زلهێزەكانی دونیابوە، ئەمە هەروەها سەرچاوەی بەدبەختی و بەختی كوردیش بوە.

نەك هەر تەنها ئەم فاكتەرە گشتیانە، بەڵكو فاكتەری تری تایبەت هەن كە بەختین. بۆ نمونە، ئەگەر ئیسلامی سیاسی لە توركیا نەهاتایەتە سەر حوكم و بڕیاری رێگری لە سوپای ئەمریكا نەكردایە بۆ بەكارهێنانی خاكی توركیا، ئەوا پرسی كورد بەمجۆرە نەدەبوو لە عێراق و تورك زاڵ دەبوون لە ناوچەكە. دیارە ئەگەر بپرسین بۆچی ئیسلامییەكان رێگرییان كرد، پرسیارێكی جودایە لەوەی كە ئایا ئەم رێگرییە چۆن لە سودی كورد شكایەوە. ئەوەی وەها دەكات كە ئەمە بچێتە خانەی بەختەوە، ئەوەیە كە كورد خۆی، كە لێی سودمەندبوە، هیچ رۆڵێكی لە دروستكردنیدا نەبوە و ناتوانێت بە هیچ جۆرێك نە رێگریی لێبكات نە دوبارەی بكاتەوە.

بەڵام بەخت تەنها بەمانای ئەوە نایەت كە لە شوێن و كاتێكی گونجاودایت، بەڵكو خۆ ئامادەكردن یان هەبونی خەسڵەت وەهات لێدەكات كە زیاتر بەخت یاوەرت بێت. بۆ نمونە لە سوریا، ئەمریكاییەكان هەموو ئەوانیتریان تاقیكردوە، سەركەوتوو نەبون، بۆیە لە ئەنجامدا هاتن بۆ لای كورد. چونكە كورد هێزێكی هەتا ئاستێك رێكخراوبوو، ئەوا لە ئەنجامدا پەیوەندییەكە لە گەڵ ئەواندا دروستبوو.

دیارە دیاردەی تری بەختی لە مێژودا زۆرن، بۆ نمونە، كودەتای ١٩٥٨، ترسی شا لە كۆمیونیزم، كە لە ئەنجامدا بە سودی كورد دەشكێتەوە، تەنها بەخت دەتوانێت لێكدانەوەی بۆ بكات.

بونی رۆڵی هێندە كاریگەری بەخت، چەند خەسڵەتێك بە پەیوەندییەكە دەبەستێت. یەكەم، بەخت رودانێكی چاوەروان نەكراوە، دەكرێت باش بێت یان خراپ. ئەمەش مانای وەهایە كە پلانڕێژی و داڕشتنی ڕوانگە لە پەیوەندی نێوان كورد و ئەمریكادا ئاسان نیە. دووەم، بەخت یانی نەبونی سیستەم. دیارە لە ناو كورددا، بەخت وەها دەبینرێت كە هەل یان دەرفەتێكە دێتە پێشێ، لەبەر دوبارەبونەوە بوەتە جۆرێك لە باوەڕ، لە گەڵ لە دەستدانی هەر هەلێك یان بەختێكدا، ئەوا چاوەڕوانی هەلێك یان بەختێكی تر دەكرێت. ئەم  چاوەروانییە، ناعەقلانییە، ئەگەر واقیعیش بێت. سێیەم، زاڵبونی بەخت یان هەل، وەها دەكات كە پەیوەندییەكە، پەیوەندی دوو لایەن نەبێت، بەڵكو پەیوەندی دەرئەنجامی بێت. عێراق بەرەو سۆڤیەت دەڕوات ئەوا كورد بەختی هەڵدەستێت. سەدام لە كامپی رۆژئاوا دەڕواتە دەرەوە، كورد بایەخ پەیدا دەكات. ئەسەد هاوكاری گەشەی داعش دەكات، كورد باجی دەدات بەڵام سودمەندیش دەبێت.

بونی بەخت بەو شێوە زاڵە دەرخەری ئەوەیە كە كورد لایەنێكی لاوازی چاوەڕێكەرە بۆ هاتنە پێشی دۆخێك، بەمە بە گشتی دەڵێن بەختی دۆخی  circumstantial luck، خولقاندنی دۆخ بە گشتی پێویستی بە توانا و وزەیەكی ئێجگار گەورە هەیە لە ناوچەكەدا، وەك گرتنی كوێت، هاتنی ئەمریكا بۆ عێراق، كە نەك لە توانای كورد بەڵكو هێزەكانی ناوچەكەش ناتوانن. بە گۆڕانی دۆخی ئەمریكا لە ناوەوە و دەرەوە بە ئاسانی چاوەڕانی ئەوە ناكرێت كە دۆخی لەمجۆرە بە ئاسانی دوبارە ببنەوە.

كێشەی تری بەخت ئەوەیە كە لە ڕوی كاتەوە سنوردارە. ئەگەر كورد لە ئامادەیی بەرچاوی بەخت بە ئاگا بوایە، ئەوا ئەو هەموو دەرفەتانەی كە لە ئەنجامی هەلەكان هاتنە كایەوە بە گەرمی بە هانایانەوە دەچوو و لە دەستی نەدەدان، بەڵام هەنگاو نەنان بۆ سودبینی لە كاتی دۆخەكان، دەرخەری ئەوەن كە نوخبەی كوردی لە ئامادەیی بەخت و رۆڵی بەخت بە ئاگانیە لە پەیوەندی ئەمریكا و كورددا.

بەخت ساتەوەخت و دەرفەت و دۆخێكی ناوازەیە بۆیە دەبێت وەها ببینرێت كە دەگمەن و تایبەتە و ئەگەری دوبارەبونەوەی ئەستەمە و هەوڵبدرێت بە باشترین شێوە سودی لێببینرێت، بەڵام كورد، یان تێناگات، یان ناتوانێت یان نایەوێت یان رێگەنادرێت هەتا هەلەكان بقۆزێتەوە.

گەرچی هەلەكان ناوازە و كاتین بەڵام دەكرێت بكرێن بە بنەمای هەنگاونان بەرە و بە دەزگاییبون و بەردەوامیدان بە دۆخی بەختی. بەڵام بە داخەوە ئەم نابینین.