دکتۆر سەباحی غالیب
مەبەستم لە (ئێمە) دەستەیەك شارەزا، خوێندەوار یا نەخوێندەوار، سیاسەتمەدار یا بێ باك لە سیاسەت و هی لەو شێوەی ئێمەیە نییە، لێرەدا (ئێمە) مانای كۆی خەڵكی كوردە، هەڵبەت زۆر چاك ئەوە دەزانم من نوێنەری دەسەڵاتی كەس نیم و كەسیش منی نەكردووە بە نوێنەری دەسەڵاتی خۆی، بەڵام وەك كوردێك لە ڕوانگەی هەست و نەستی  سروشتی، بیری نەتەوەیی و نیشتمانی، سەرفرازی و بە پێوەبوون و مانەوە، چارەنووس و دەوڵەتی كوردستان، با كەسیش دەنگی بۆ نەدابم، ئەوە من و هەموو بە پەرۆش و خاوەن تێڕوانینێكی مرۆیی، نەتەوەیی و نیشتمانیی تاكێكی كوردە كە دەتوانین نوێنەرایەتی مەعنەوی (ئێمە) بكەین.
بەدرێژایی مێژوو، لە كۆن و تازەدا، جارێك لە جاران، كورد دەوڵەتێكی نیشتمانی كە بە هەموو كوردستان رابگا نەبووە، واتا یا تەواو ژێردەست و چەوساوە بووە یا نیوە داگیركراو و دابەش بووە، لە روانگەی سیاسییەوە مانای وایە كە كورد خاوەنی سەربەخۆیەتی فەرمانڕەوایەتی، جوگرافی، كارگێڕی، پەرەوەردەیی و ئابووری خۆی نەبووە، ئەوە دەگرێتەوە گشت ئەو هەل و مەرجانەی سەرەوەیان لێ زەوت كردووین و لێیان بێ بەری كردووین، لەو مێژووە تاڵ و نابەرامبەرییەدا، زمانی كوردی لە هەموو لایەنەكانی دیكە هێرشی دڕندانە و بەگژداچوونەوەی لەسەر بووە، بەڵام لە هەموو ئامرازەكانی زیندوێتی كورد، ئەوە زمانی كوردی بووە كە لە هەمووان زیاتر و لە تەواوی پانتایی خاك و ئەم سەرو و ئەو سەری رۆژگار، لە مەیدانی شەرافەت و مانەوەدا ماوەتەوە و بەرگری كردووە. سیاسەتمەداران و كاربەدەستانی بەرپرسیاری نەتەوە و دەوڵەتانی رۆژهەڵات و رۆژئاوای جیهان، زۆر چاك حەقیقەتی شكۆی زمانی خۆیان دەزانن، بۆیە نەخشەی بەردەوامی هەموو حكومەتێك كە دێتە سەر كار، خاڵی سەرەكی لە بەرنامەی حكومەتەكەیان  گرنگیدان و خزمەتكردنی زمانەكەیانە. كاتێك كۆمپیوتەر دروستكرا، بەرنامەی رێنووس و دەنگ و پیتەكانی هەرچی وشەیان هەیە، بە زانستانە تێدا جێكراوەتەوە، بۆ نموونە هەر كەسێك لە نووسینی وشەیەكی ئینگلیزیدا هەڵەیەك بكا، ئەوا وەك ئاگاداری و هاواركردن، خەتێكی سووری بۆ بەژێر وشەكەدا دێنێ، كەسێكیش لە هەر بوارێكدا چەندە زانا بێ، لە كاری نووسین و كتێبدا، دەبێ یەكێكی زمانزان بۆی پێدا بچێتەوە.
بمانەوێ یا نا، مێژوومان بە تایبەت مێژووی سیاسەتی كورد پڕە لە حەقیقەتی تفت و تاڵ، یەكێك لەوانە ئەوەیە كە بە داخەوە سیاسەتمەداری بەرپرسیاری كورد لە بەرامبەر هاندان و گەشەكردن و پێشكەوتنی زمانی كوردی هەتا بڵێی كۆڵەوار و بێ ئاگان، كار گەیشتۆتە ئەو ئەندازەی بە هەموو مێژووی كورد، هێندەی ئێستا كە سەردەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، زمانی كوردی بێ ناز و بێ خزمەت نییە، لەوش زیاتر، هەتا بڵێی  بەر شاڵاوی لە جوانیكردن و سەقەتكردن نەبۆتەوە. جوانكاری لە نووسین و هونەر بەكارهێنانی وشەی زمانەكەمان، مایەی داهێنانی مانای بەرز و بیركردنەوەی قووڵ و راگرتنی چێژی دەروون و ناخی كوردە چ لە ناوخۆ و چ بۆ بێگانە.    
لە بەهاری 1992دا، بۆ  یەكەمین جار لە باشووری كوردستان، هەڵبژاردنێكی فراوان بۆ دامەزرانی پەرلەمان كرا، دواتر حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكهات، پێش ئەو كاتە (ئێمە) خەونمان بە رەسمی ناساندنی زمانی كوردییەوە دەبینی، لە كاتی دامەزرانی حكومەتی هەرێمدا، خۆشی كەوتە دڵ و گەشی كەوتە چاوەكانمان، ئاوات كەوتە گیان و بیرمانەوە، كە ئیدی كاتی ئەوە هاتووە زمانی كوردی لە سەردەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ببێتە زمانی رەسمی لە هەرێمدا، واتا زمانی خوێندن و نووسین، زمانی بەكارهێنان لەفەرمانگەكان و لە میدیادا بە هەموو جۆرەكانییەوە. بەڵام مخابن، نە پەرلەمانی ئەو كات و نە پەرلەمانی تا ئێستا، بە هۆی نەبوونی سیاسەتی تایبەت بە زمان لای حیزب لە كوردستان و لە دەسەڵاتدا، نەیانوێراوە و ناوێرن بەلای ئەو بابەتەدا هەرە بایەخدارەدا بچن، نازانم ئاخۆ دەزانن یا نا، خۆ ئەوە ئاشكرا و روونە كە بێ زمانی رەسمی، نە نەتەوە كامڵ دەبێ نە دەوڵەتیش دادەمەزرێ. زمانی رەسمی لە هێزی چەكدار مەزنترە، لە ئابووری بەفەڕترە، لە دوژمن بەهێزترە، لە ئاڵا بەرزترە، لە قانوون شەرعیترە، لە سیاسەت بە تواناترە، واتا بێ زمانی رەسمی هیچ شتێك بە چاكی نا رەخسێ و بەردەوام نابێ، مانەوەی زمان مانای مانەوە، بەردەوامی پێناسەی نەتەوە، بە مانایەكی دیكە، نەمانی، زمان نەمانی نەتەوەیە، دابەشكردنی زمانی رەسمی، زوو یا درەنگ، نەتەوەیەك دەكا بە دوو نەتەوە، (ئەمە بابەتێكی یەكجار گرنگە، گەلێك لێكۆڵینەوەی زانستی هەڵدەگرێ، نە من لە ئێستادا ئەوەم لە دەست دێ، نە حكومەتیش مەیدان دەڕەخسێنێ!).
 
سیاسەتی تایبەت بە زمان:

داڕشتنی پێویستی یەكێتی نیشتمانی و گونجانی و یەك ریزی كۆمەڵایەتییە، لەو بارەیەوە، حكومەت لەسەر یەك زمان كە زمانی رەسمییە پێدادەگرێ، زمانی زگماك و زاراوە جیاوازەكان لە ناو خێزان و لە قسەو باسی رۆژانەی كۆمەڵایەتیدا بەكاردێن، بە واتایەكی دیكە، خوێندن بە شێوە جیاوازەكانی زارەوە یا (دیالێكت)ی هەر زمانێك بوون و بایەخی زمانی رەسمی ناهێڵێ، لەو روانگەیەوە، حكومەت لە هەر وڵاتێكی جیهان، لە بەرامبەر زمانانی دیكە، گرنگییەكی گەورە بە زمانی رەسمی خۆی دەدا و لە دوژمنی رووناكبیریی كە خراپترین شێوەی دوژمنە، دەیپارێزێ، هەرگیز رێگانادا بە هەر بیانوویەك بێ، زمانی رەسمی نەتەوەكە بكاتە قوربانی زمانانی دیكە. بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی هەرێمدا، زمانی كوردی نەك نەكراوەتە زمانی رەسمی، تا ئێستا لەگەلێك دامەزراوەی هەرێمدا زمانی عەرەبی یا تاكە زمانە یا سەركییە، جگە لەوە زۆربوونی قوتابخانە و زانكۆی تایبەتی لە شارەكانی هەرێمدا، خەریكە ماڵی زمانی كوردی كاول بكا، زمانی توركی و زمانی ئینگلیزی جێیان بە زمانی كوردی لێژ كردووە، راستە فێربوونی هەر زمانێك، دەروازەیەكی دیكە بۆ جیهانبینی و زانست و زانیاری دەكاتەوە، بەڵام ناكرێ و نابێ لەسەر حسابی زمانی رەسمی نەتەوە بێ.
لە روانگەی مێژووییەوە، گرنگیدان بە زمان دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی سەرەتایی مرۆڤایەتی، یۆنانی كۆن، وا بیریان دەكردەوە كە ئەوەی بە یۆنانی قسەی نەكردایە، بە دڕندە و گێل تەماشایان دەكردن،(1) هەرچی جوانی و تێگەیشتن هەبوو دەیانخستە پاڵ زمانی یۆنانی، زمانەكانی دیكەشیان مایە پووچ دەكرد. لەناو عەرەبدا، بۆ زاڵ بوون و بن دەستكردنی نەتەوە موسڵمانەكان، زمانی عەرەبیان وەك چەك بەكاردەهێنا، تا ئەندازەی ئەوانەی بە عەرەبی قسەی بكردایە، بەهەشتی بوون، ئەوانەی دیكە دۆزەخی. یەكێك لە هەرە زۆرانبازییە سەختەكانی ئەوروپا لەسەر زمان بووە، لە پێشدا، فەرەنساییەكان پێیانوابوو كە فەرەنسایی زمانی دادگا و قانوونە، لاتینی زمانی زانست و ئایینە، ئینگلیزیش زمانی زگماكی ئینگلیز و خەڵكی گشتییە، بۆ ئەوە نابێ واتا ئینگلیزی پێی بنووسرێ و كتێبی پێدابنرێ،(2) دوای ئەوەی نۆرماندی بووە بەشێك لە فەرەنسا، لە سەردەمی مەلیك ئێدواردی سێیەمدا (1312 ـ 1377)، فەرمانێكی دەركرد و پەرلەمانیش پەسەندی كرد، زمانی ئینگلیزی مەیدانی بۆ كرایەوە و بووە زمانی دادگا و بەڵگەنامەی قانوونی، لە چەرخی هەژدەهەمیشدا بە تەواوەتی بووە زمانی دادگا، بەو جۆرە زمانی فەرەنسایی بە تایبەت لە بواری قانووندا كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر زمانی ئینگلیزی هەیە. لەو زەمینەوە، زمانی فەرەنسایی و ئینگلیزی تا ئێستا لە ناكۆكیدان، هەریەكەیان دەیەوێ زیاتر خزمەت بكرێ، ئەوە تا ئەمڕۆ ماوە، فرانكۆفۆنی (ڕێكخراوی پەیوەندار بە زمانی فەرەنسایی) و كۆمۆنولس (ڕێكخراوی پەیوەندار بە زمانی ئینگلیزی) دوو دەزگای زەبەلاحی دەوڵەتانی زمانی فەرەنسایی و ئینگلیزین، دوو هێزی گەورە و بە خەرجین بۆ برەودان بە فەرەنسایی و بە ئینگلیزی.  
ئەوە وەك پێشەكییەكی پێویست سەبارەت بە گرنگی زمان. مەبەستی ئەم وتارە قسەكردنێكی كورتە لەسەر، فەرمانێك و داواكارییەكی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان كە 21ی شوباتی 2023، سەبارەت بە زمانی كوردی بۆ وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان دەریكردن و بڵاویكردنەوە. لە فەرمانەكەدا هاتووە كە «لە پێناو گرنگیدان بە زمانی كوردی وەك زمانی دایك، بڕیارماندا بە: راسپاردنی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی و وەزارەتی پەروەردە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەكادیمیای كوردی و شارەزا و پسپۆڕانی ئەم بوارە، بە ئامادەكردنی پرۆگرامێكی گونجاوی فێربوونی زمانی كوردی بۆ ئەو هاوڵاتییە بیانییانەی بە مەبەستی كاركردن لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێ دەبن.»
لە داخوازییەكەی سەرۆك وەزیراندا هاتووە: «پشبەست بە یاسای زمانە فەرمییەكان لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق ژمارە(6) 2014، لە پێناو پاراستنی زمانی كوردی وەك زمانی سەرەكی لە هەرێمی كوردستان، كاری پێویست ئەنجام بدەن بۆ نووسینی تابلۆ بە زمانی كوردی لەسەرجەم دامەزراوە و فەرمانگە حكومی و ناحكومییەكان و نووسینگە و نوێنەرایەتی و كونسوڵگەری وڵاتان و ڕێكخراوە بیانییەكان و گشت كۆمپانیا و دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت. بە پێی حوكمەكانی یاسای ئاماژەپێدراوی سەرەوە.
هەروەها لە هۆتێل، شوێنە گەشتیاری و رێستۆرانتەكان دەبێت گرنگی بە زمانی كوردی بدرێت و لیستی خواردن و رێبەر و رێنماییەكان بە زمانی كوردیش هەبێت.»
ئەو فەرمان و داواكارییە، گرنگی خۆیان هەیە، بەڵام زۆر درەنگ و زۆریش كەمە، هەروەها گەلێك پرسیار و سەرنج هەڵدەگرن، هەر بۆ نموونە:

1. پرسیاری یەكەم، بۆ لە سەرەتای دامەزرانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمەوە، قانوونێكی تایبەت بە زمانی رەسمی دەرنەكرا؟
2. وەك لە داخوازییەكەی سەرۆك وەزیراندا هێمای بۆ كراوە، یاسای زمانە فەرمییەكان لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ەوە دەرچووە، لێرەدا ئەو پرسیارە خۆی دەسەپێنێ، بۆ دوای 9 ساڵ ئەو فەرمانە دەردەچێ و كێ بەرپرسیارە لە دواكەوتنی؟
3. ئەوەی دروست و سروشتییە كورد دەڵێ زمانی زگماك، نەبیستراوە بوترێ زمانی دایك، رەنگە زمانی دایك لە كوردستاندا بە سەدان هەبن، لەوانە: سریانی، كلدانی، عەرەبی، بەنگلادیشی، ئوردو، ئینگلیزی، فارسی، ئەڵمانی، چیكی، كۆری، ئیتالی، توركی، چینی، ئیسپانی و تا دوایی، هەر خێزانی نەتەوەیەكی جیاواز لە كوردستاندا هەبێ بە زمانی زگماكی خۆیان قسە دەكەن كە مەرج نییە زمانی رەسمی وڵاتانی خۆیان بن.
4. ئەگەرچی داواكارییەكە بۆ دەزگا پەیوەندیدارە حكومی و ناحكومییەكانە و بە پێی قانوونی زمانە رەسمییەكانی هەرێم دەرچووە، بەڵام فەرمان نییە، داخوازییەكی لاوازە، تەنانەت هێزی رێنماییشی تێدا نابینرێ.  
5. سەرۆك وەزیران وەك ئەوەی یەكێك لەگەورەترین دەسەڵاتە لە هەرێم، دەبێ و مەرجە كە زمانی نووسراوەكانی بە زمانێكی بێ هەڵە و پەتی و كوردانە بنووسرێن. بەڵام لەو نووسراوانەدا چەندان هەڵەی داڕشتن، رێزمانی و وشەییان تێدایە، وەك: دوا رستەی فەرمانەكە بەم جۆرە جوانتر و دروستترە، (كە بەرنامەیەكی فێربوونی زمانی كوردی بۆ ئەو هاوڵاتییە بیانییانەی بە مەبەستی كاركردن لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێن.) دوا وشە لە بڕیارەكەدا نیشتەجی دەبن، هەڵەیە، لە رووی مانا و كاتەوە دروست نییە، وەك لە سەرەوە راستم كردۆتەوە دەبێ بكرێ بە (نیشتەجێن). ئەگەر (نیشتەجێ دەبن) بێ وەك لە فەرمانەكەدا هاتووە، واتا ئەو بیانییانە ناگرێتەوە كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێن، بۆ ئەوانەیە كە لە داهاتوودا لە هەرێم نیشتەجێ دەبن، بەڵام لە (نیشتەجێن) هەر سێ تافەكە، رابووردوو، ئێستا و داهاتوو پێكەوە دەبەستێتەوە.
6. بەكارهێنانی وشەی (رێستۆرانتەكان)، زۆر ناجوان و نادروستە، كورد دەڵێ چێشتخانە یا (خواردنگە ـ ئەمە كەمتر بەكار دەبرێ)، لە كاتێكدا كە وشەی كوردی هەبێ، خۆپارێزی لە وشەی بێگانە، پێویستییەكی زمانەوانی و فەرهەنگییە. هەروەها (رێنماییەكان بە زمانی كوردیش هەبێت) كە لە كۆتایی دووەم نووسراودا هاتووە، دوو هەڵەی تێدایە، یەكەمیان زمانی كوردیش، ئەو (یش)ە مانای پێشخستنی هەموو زمانەكانە بەسەر زمانی كوردیدا، دەبوایە بنووسرایە گرنگی بە زمانی كوردی بدرێت و لیستی خواردن و رێبەر و رێنماییەكان بە زمانی كوردی و زمانانی دیكەش .. .» دوا وشە كە نووسراوە (هەبێت)، دیسان هەڵەیە، دەبێ بكرێ بە (هەبن)، جونكە دەگەڕێتەوە بۆ كۆی (لیستی خواردن و رێبەر و رێنماییەكان). هەر لە فەرمانەكەدا وشەی (هەماهەنگی) بەكارهاتووە كە وشەیەكی فارسییە، كورد وشەی هاوكاری یا یارمەتی هەیە، دەبوایە یەكێك لەو دوو وشەیە لە جیاتی وشە فارسییەكە بەكاربێ.
7. هەموومان دەزانین زمانی خوێندن لە (ناوچەی كوردستانی حوكمی زاتیدا ـ زەمانی رژێمی عێراق) زمانی رەسمی كوردی بوو، لێرەدا ئەو پرسیارەش دەكەم، بۆ لەسەردەمی حكومەتی هەرێمدا، خوێندن كرایە دوو شێوە زمان؟
هیوادارم ئەو سەرنجانە بكەونە بەر سەرنجی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران و وەڵامی زانستانە نەك سۆز و ناوچەگەرێتییان هەبێ، لەسەر حكومەتی هەرێم پێویستە زیاتر و بە جددیتر بیر لە سیاسەتی زمانی رەسمی كوردی بكەنەوە.
لە كۆتاییدا دەڵێم و پێویستە هەموو حیزب و گشت پسپۆڕان و كوردێكی دڵسۆز ئەوە بزانن كە:
هیچ گومانێك نییە كە زمان بناغەی هەرە سەرەكی پێناسەیە، پاراستنی، پاراستنی نەتەوەیە، بۆیە فەرزە خزمەت بكرێ و پێش بخرێ. هیچ زمانێك نییە چاكترین زمان بێ، هیچ زمانێكیش نییە زمانی نیشتمانێك یا دەوڵەتێك بێ. ئێمەی كورد، پێویستمان بە (منی مێژوویی و شارستانییەت هەیە)، ئەگەر هەست بە بوونی خۆمان نەكەین لە مێژوودا، ئەگەر گیانی هاوبەشی شارستانییەتمان لەناو ناخ و هەستی ناوخۆماندا نەبێ، ئەوا زمانەكەمان، نەتەوەكەمان، نیشتمانەكەمان، ئابوری و مۆسیقاكەمان لە بەیندەچن.
بەداخەوە تا ئێستا، بە شێوە فراوانییەكە، وەك چۆن مێژووی كورد قوربانیی سیاسەتی كوردە، بەهەمان شێوە زمانی كوردیش هەر وایە. ئەوە حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە نەیتوانیوە زمانی رەسمی بناسێنێ، نەبوونی زمانی رەسمی یەكێكە لە ئامرازە مەترسییەكانی ترازانی سیاسەتی كورد و بەردەوامی ئاژاوە لەناو ماڵی عەقڵ و هزری كورددا، بێ ناساندنی زمانی رەسمی، هەرگیز ناتوانرێ كارگێڕییەكی گشتیی چاك پەیڕەو بكرێ و لە بەرژەوەندی نەتەوەدا بەڕێوەببرێ.
 
پەراوێزەكان:
 
1. Ager, Dennis (2001). Motivationinlanguageplanningandlanguagepolicy,   MultilingualMattersLtd, pp. 177-178.
2. Waedhaaugh, Ronald (1987). Languagesincompetition, Dominance, DiversityandDecline, BasilBlackwell, p. 68.