دلشاد تالەبانی

لە كۆنەوە سەرۆك و سەركردەی بنەچە و باپیرانی كورد هۆی سەرەكی بوون بۆ روخاندنی ئەو قەوارانەشی دروستكراون و لەناوبردنی هەموو هەوڵێكیش بۆ بوون بەدەوڵەت، لە بناغەشدا بەهۆی ناكۆكی و ململانی ناوخۆ لە سەر دەسەڵات و بەرژەوەندی تاكی، فاكتەری دەرەكی هۆی بنەڕەتی نەبوەو و رۆڵی لاوەكی لەوەدا بینیوە. گەلانی نەتەوەكانی تریش وابوون، بەڵام هەوڵی ئەوان و یەكگرتویان و سوربونیان لەسەر دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی،  بە تایبەت لە سەدەی ١٩ ، ئەو هەوڵانەی ئەوانی گەیاندوەتە ئەنجام.

لەو كاتەی كاسی و میتانیەكان رێككەوتوون، هەموو ئاشورو بابل بە سۆمەریشەوە، بۆ چەند سەدەیەك كەوتە ژێر دەسەڵاتیان، بەڵام كە هاوپەیمانیان تێكچوو گۆتیەكان كەوتنە شەڕەوە لەگەڵ كاسیان، میتانیەكانیش لە ناوخۆدا كەوتنە ململانێ‌ لە سەر دەسەڵات ، ئیلامیەكانیش هێرشیانكردە سەر كاسیەكان لە سۆمەرو بابل ، نەوەك هەر سۆمەرو بابل و هەموو ناوچەكانی ئاشوریشیان لە دەستدا و ئیمبراتۆرییەتەكانیان نەما، بەڵكو زۆرینەی ناوچەكانی خۆشیان لە دەستچوو و بوون بە ژێردەستەی ئاشورو بابل و ئۆرارتۆ.

ئیمبراتۆرییەتی مادیش، تەنها چەند دەیەیەك و لە سەردەمی ٢-٣ پادشا گەشەی كرد، بەڵام لە سەردەمی ( ئەژدەهاك) بە هاوكاری ( مەندانە)ی كچی و سەركردەكانی ماد، حوكمڕانی تەسلیم بە كۆڕشی هاخامشی كرا. لەحاڵەتەكانی پێشوو، نەزانینی حوكمڕانی و رێكنەخستنی كاروبارەكانی دەوڵەتی، رووكردنە ژیانی خۆشگوزەرانی و گوێنەدان بە خەڵك و هەموو گۆڕانكاریەكان، ململانی ناوخۆ بۆ دەسەڵات و هاوكاری دوژمنەكان، بوون بە هۆی لەناوچونی قەوارەكان، پاش سەڵاحەدین  و كەریم خانی زەندیش هەمان ئەو فاكتەرانە بوون بەهۆی لەناوچوونی پادشایەتی ئەیوبی و زەند.

با بڵیین تا سەرەتای سەدەی ١٩ هەستی نەتەوایەتی لای كورد، وەك زۆر لە نەتەوەكانی تریش، بەهێز نەبووە و زۆربەی نەتەوەكان لە ململانێی ناوخودا بوون، بۆیە زۆربەیان بەش بوون لە ئیمبراتۆریەتەكان، یان كۆلۆنی ئەوان بوون . لە ئینگلستان، هۆڵەندا هەستی نەتەوایەتی زووتر دەركەوت و هەوڵیاندا زمان و كەلتوری خۆیان لە زۆر شوێنی ئاسیا ، ئەفریقیاو ئەمریكاش بسەپێنن. ئیسپانەكانیاش لە دژی دەوڵەتی ئیسلامی ئەندەلوس یەكیانگرت و ئەوانیان راماڵی و ناوچەكانی ناوڕاست و ئەمریكای باشوریان كردە كۆڵۆنی خۆیان و لەگەڵ پورتوگالیەكان دابەشیان كرد. زمانە رەسەنەكان لە ناوچوون و زمانی ئینگلیزی و فەرەنسی لە كەنەداو و ولایەتە یەكگرتوەكان و ئیسپانی و پورتوگالی لە مەكسیك و ئەمریكای باشور سەپێندران .

لە سەردەمی  بابان و ئەردەڵانەكان كە هەستی نەتەوایەتی لە جیهان گەشەی دەكرد، نەوەك هەردولا ململانی یەكیان دەكرد، بەڵكو لە ناوخۆشیان بۆ دەسەڵات و بەرژەوەندی تاكی، بەشێكی ئەردەڵانەكان رویاندەكردە قاجارەكان و لایەنی نەیاری تریش، بابانەكانیش بەرامبەر بە یەك رویان دەكردە بەغداو ئەستانە و هەموو هەوڵێكیان دەخستەكار بۆ لەناوبردنی یەك و لە دەستدانی سەربەخۆیی. تەنانەت ئیمارەتەكانی تریش هەروا بوون و ڕویان دەكردە دوژمن بۆ لەناوبردنی ئەوی تر، كە ئەوە هۆی سەرەكی لەناوچوونی ئیمارەتە كوردیەكان بوو. بێگومان هەموو ئیمبراتۆرییەتەكان هەوڵیان دەدا دەسەڵاتی خۆیان بەسەر نەتەوەكانی تردا بسەپێنن، لەوانە ئینگلستان، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا ، روسیا، نەمساو عوسمانیش . بەڵام نەزانی و نەبونی توانای حوكمڕانی و راگرتنی دڵی خەڵك و راكێشانیان بۆلای خۆ و چاوچنۆكی ئەو سەركردانە، كە نە سەرۆك هۆزی راستەقینە ( كە لای كەمی بەرژەوەندی هۆزەكەی لەبەرچاو دەگرێت)و نە حوكمڕانی راستەقینەبوون كە بتوانن تەنها ناوچەیەكیش ئیدارە بكەن و هەر خەمی خۆیان و قازانج و دەسەڵاتی كاتی ئەو سەردەمەیان بوە . نە حسابیان بۆ دەرئەنجام و داهاتوو كردوەو نە ئاگایان لە رەوتی سیاسی دەوروبەر هەبوەو نە بەرژەوەندی خەڵكیشیان لا گرنگ بوە. لە كاتی بەدرخانیەكان تا سەردەمی شیخ محمود حەفیدو تا ئێستاش ( لای كەمی لە كوردستانی باشور). ئێستاش تەماشا بكەیت هەر دیمەنەكانی سەدەی ١٩و شەستەكان و تا نەوەتەكانی سەدەی ٢٠ تت دێتەبەرچاو.

هەرچەندە تا نەوەتەكان ئەو گەندەڵی، چاوچنۆكی، بەرژەوەندخوازی و خۆویستی ، خۆبە زلزانین و لەخۆباییوون و دوركەوتنەوە لە خەڵك و فرتوفێڵ و خولیای دەوڵەمەندبوون و تاڵانی هەموو شت وەك ئێستا نەبوو، بەڵام سەرەتاكانی دەركەوتبوو و رۆژ بە رۆژ تەشەنەی دەكرد. ئێ ئەو ملیارانەیان لە كوێ بوو( كە هەموو خەڵك دەیزانێت)، لە باوباپیرانیان بۆیان بەجێماوە؟ كار یان بازرگانیان كردوە ؟ یان دەستیان بەسەر سامانی گشتیدا گرتوە و بردویانە؟

با هەموو كوردێك لەوانە وورد بێتەوە، بزانێت وایە یان نادروستم نوسیوە؟ ئیتر بۆ فاكتەر و دەرئەنجامەكان بخەینە سەر بێگانەو دەرەوە؟ نەخۆشیەكان لەناو خودی خۆماندایە . كەی سەركردەكانی كورد بە دروستی بیریان كردەوە، هێندێك راستگۆ، دەست و دەم و داوێن و دڵپاك ، دڵسۆزو بەسۆزبوون بۆ خەڵك ، هەوڵیاندا بە دروستی حوكمڕانی بكەن و گوێ لە خەڵك راگرن، بە تەنگی كێشەكانی خەڵكەوە هاتن و بەراستی هەوڵی چارسەریان دا ، بەرژەوەندی و داهاتووی كوردیان بە گرنگتر زانی لە بەرژەوندی كاتی خۆیان و ئەو دەسەڵاتە رەواڵەوتیەی لە سەر روبەرێكی بچوك هەیانە و وازیان لە ململانێ لەسەر حیسەو  بەش لە دەستكەوتەكان هێنا، هێزو توانای كوردیان لە سەر بنەمای دروست یەكخست. ئەو كاتە دەتوانین فاكتەرەكانی دەرەوە هەڵسەنگێنین ، هەڵسووكەوت و مامەڵەی گونجاویان لە گەڵدا بكەین . بەڵام هیچ نەبێت با خۆیان هێندێك لە گەڵ ناخی خۆیاندا راستگۆ بن و ئەمانەی من زۆر بە كورتی نوسیومە ، ئەوەشی نایزانم ، لە یەكی بدەنەوە ( بزانە ناگەنە زیاتر لەم ئەنجامانەی من ، بۆیان دەرناكەوێت چی غەدرێكیان لە میژووی كوردو تەنانەت رابردووی خۆشیان كردوە؟ ) بەڵام ئایا ئەوە دەكەن و بەخەبەر دێنەوە و هەوڵدەدەن هەندێكی راست بكەنەوەو گرنگی بە داهاتووی كورد دەدەن؟ بڕواناكەم وا بكەن. تا هەڵوێست ، هەڵسووكەوت، كردارو رەفتاری ئەوان وا بێت ، نەوەك كورد بە هیچ نابێت، بەڵكو توشی نوچدانی زیاتر دەبێت و زیاتر دەگەڕێینەوە دواوەو ئەو هەندەش ماوە رەنگە لە دەست بچێت.