سیروان حەمە ڕەشید
كتێبی نەفرەتلێكراوەكان یەكێكە لە كتێبە  گرنگەكانی دونیای مەعریفی، نوسەری عەرەب  (عەلی حسێن) .
هەڵبەتە ئەوەی زیاتر بۆتە جێگەی بایەخی نێوەندی رۆشنبیری و فەرهەنگی خوێنەرانی كوردی سەلیقە و دیقەت و ئەزمونی زۆری  وەرگێڕە كە وا لەخوێنەری ئێمە  دەكات تا دوا  لاپەڕە و دێڕی كتێبەكە دەست لەخوێندنەوە هەڵنەگرین و  بابەتەكانی  بونەتە گەلێك جێگەی سود و چێژی خوێنەر،  لەگەڵ ئەوەشەدا  دەبێتە موتێڤ  تاوەكو  بەتاسەوە  كۆی   ئەو  تێكست و نوسینانەی وەرگێڕی كردوونی بە كوردی بیانخوێنینەوە .
بێگومان ناوەڕۆكی كتێبەكە لەڕوانگەی نوسینی دەقی فیكری و ئەدەبی دیار و كاریگەرەكانی نوسەر و بیرمەندانی عەرەبی و خۆرئاواوییەوەیە،  لەڕێگەی دەقی نێو كتێبەكانەوە هەڵوێستە و ڕامان و وەستانێكی جددیان لەسەر نۆڕم و كەلتوری سیاسی و دینی كۆمەڵگەكانی خۆرهەڵاتی و خۆرئاوای دەكەن.
وەڕگێر لەسەرەتادا  دەڵێت: كتێبە نەفرەتلێكراوەكان یان كتێبە مەزنەكان  لەدید و عەقڵیەتی دەسەڵات و دەوڵەتە ستەمكار و دیكتاتۆر و  نێوەندە دیینیەكانەوە، دوژمنی ئازادی و وشە و مەعریفە و زانست بوون، لەڕێگەی قەدەغەكردنی و سوتاندن و نەفی كردنی  كتێبە مەزنەكان كراونەتە كتێبی نەفرەتلێكراوەكان.
وەرگێڕ لەپەڕەگرافی پێشەكیەكەدا « دەڵێت: كتێبی نەفرەتلێكراوەكان ڕۆشنایی دەخاتە سەر ململانێی نێوان ئەقڵە گەورە و داهێنەر و رۆشنگەرەكان لەبەرەیەك و عەقڵە  داخراوە  چەقبەستووەكان لەبەرەیەكی دی ململانێ نێوان ئەوانەی  ڕووناكییان بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتی هێناوە و ئەوانەی ویستوویانە مرۆڤایەتی لەناو جەهل و تاریكیدا بهڵێنەوە و ملكەچی ستەمكاریی بكەن»  .
 ئەو كتێبانە بەر نەفرەتی دەسەڵاتە  ستەمكاری و نێوەندە دینیەكان كەوتون، كەبوونەتە ئامرازێكی كاریگەر لەگۆڕینی دۆخی واقیعی سەپێنراو و ڕەوتی ڕووداوە و دژە ئازادی و مڕۆڤبوون و ترسناكەكانی جیهانن ، بەدرێژایی مێژووی دەسەڵات و پادشا ستەمكار و خوێنڕێژەكان نوسەر و ڕووناكبیر و فەیلەسوفە حەقبێژ و ئازاكان   بەشێوەیەكی دڵڕەقانە كەونەتە لێدان و سوكایەتی پێیان و سوتاندنی كتێب و نوسینەكانیان.
لەم بارەیەوە ئیبن حازم « دەڵێت: دەستبەرداری سوتاندنی  كاغەزبن و بەزانست بدوێن، تا خەڵك بزانێ كێ دەزانێ  گەر كتێبەكەش بسووتێنن، ناتوانن ناواخنەكەی بسووتێنن، كەلەسینەمدایە».
لێرەدا نوسەر  دێت هێما  بۆ نوسینی دەقی شیعری  نوسەری گەورەی عەرەب تەها حسێن بەناوی شعری جاهیلی دەكات و « دەڵێت:  لەساڵی 1932 حكومەتی میسری كۆبونەوەی نائاسایی سازدا   ئەجێندای كۆبونەوەكە بریتیی بوو لە یەك بابەت ئەویش بڕیاردان لەسەر چۆنییەتی سزادانی نوسەر و قەدەغەكردنی دەقی شعری جاهیلی»  لەكۆبونەوكەدا  بڕیاردرا  بەكۆتایپهێنانی ڕاژەی  تەها حسێن لەوەزارەتی مەعاریف» .
هەروەها  گەر سەیری سروشتی دەسەڵات و ناوەندە دینی و ستەمكارەكان بكەین ، دەزانین هەر هەمویان دژی ماناكانی ئازادی و  لۆژیك  و بیركردنەوەی ڕەخنەیی بوون.
ئەوەتا  لەسەدەی هەڤدەهەمدا لەلایەن كڵێساوە كتێبیەكانی دیكارت خرانە لیستی كتێبە نەفرەتلێكراو و قەدەغەكراوەكانەوە.
دیارە بریارەكانی كڵێسا لەهەمبەر قەدەغەكردنی كتێبەكانی دیكارت سەرەتایەك بوو بۆ كۆمەڵێك بڕیاری مەترسیداری دیكە، بەجۆرێك لەساڵی 1691 ئەم قەدەغەكردنە گەیشتە لوتكە..
تەنها بیرمەندان و فەیلەسوف و نوسەران كتێبەكانیان قەدەغە نەكراون،  بەڵكو لەمێژووی دێرینەوە  تا ئەمڕۆكە دەسەڵاتی دینی و ستەمكارەكان دژی زانا و داهێنەرە زانستیەكان بون. ( گالیلۆ  و كۆپەرنیكۆس)  لەسەر بیرۆدزە زانستییەكانیان لەدادگای پشكنین دادگای دەكران و لەژێر گوشاری سیاسەتی جەبەڕووتدا  سزای توندی پەشیمانكردنەوە  یاخود خراونەتە خانەی كوفر و بێ دینیەوە.
لەساڵی 1616دا  كتێبەكەی كۆپەرنیكۆس خرایە لیستی كتێبە قەدەغەكراوەكانەو و بۆ ماوەی ( دە سەدە) كتێبی سوڕانەوەی هەسارەكانی ئاسمان مافی بڵاوكردنەوەیان لێساندرابووە.
 
دیكتاتۆرەكان رۆیشتن و كتێبەكان مانەوە
گەر دیقەت لەو ئارگۆمێنتە بدەین ، دەتوانین بڵێین  ئارگومێنتێكی دروست و ڕاستە،  ئەگەر بەمێژووی سیاسیدا ڕۆبچین لەسروشتی دەسەڵاتە ستەمكار و دیكتاتۆرەكان ڕامێنن  دەگەینە حەقیقەتێك هەموو دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان دوژمنی كتێب و نوسەرە جددییەكان بوون، هەرچیی كاری نائەخلاقیانەیە بەرامبەر نوخبەی ڕۆشبیر و بیرمەندان كراوەو دوای نەمانی دیكتاتۆرەكان كتێبەكان  دەمێننەوە.
ئارگۆمێتی سەرەكیی لۆكریشوس كە « دەڵێت:  دەبێ لەڕێی ئاوەز و قوڵبونەوە لەمیكانیرمە شاراوەكانی سروشتی مرۆییەوە خۆمان لەترس و خورافاتی دینی ڕزگار بكەین».
 
مرۆڤ دەبێ چۆن بژی؟

لەم وێستگەیەی كتێبەكەدا دەگەینە ئەوەی كە گەنگەشە و گفتوگۆی دەكرێت .
 
پەیوەندی نێوان دەسەڵات و مرۆڤەكان چۆن بێت؟  
باس دێتە سەر تۆماس هۆبز و  گرنگترین كتێبی بەناونیشانی لیڤیاسان، یان ئەژدیها نوسییوە كەدەبێتە هۆی سەغڵەتكردنی پەرلەمانی ئینگلیزی و كڵیسا بڕیارێك دەردەكات بەقەدەغەكردنی هەمو جۆرە نووسینێكی هۆبز.
لەسەدەكانی ناوەڕاستدا تەنها كار لەقەدەغەكردنی كتێبی بیرمەنداندا نەوەستا، بەڵكو كاتێك (دینس دیدرۆ) بڕیاریدا یەكەمین ئینسایكلۆپیدیا لەجیهاندا بنوسیت، بەڵام دۆخەكە زۆر درێژەی نەكێشا دیدرۆ لەسەر نوسینی نامەیەك بۆ نابیناكان  بەتۆمەتی بێباوەڕی زیندانی كرا.
لەسەردەمی وەچەرخانی خۆرئاوادا  هیچ بیرمەند و  نوسەرێكی بوێر و هەقیقەتخوا هەم ژیانیان و هەم نوسین و كتێبەكانیان لەوپەڕی مەترسیدابوو.  لەساڵی  1762  پەرلەمانی فەرەنسا و قەشەكان بەتۆمەتی بێباوەڕی و تێكدانی ئاوەزی فەرەنساییەكان فەرمان بۆ دەستگیردنی (ژان ژاك رۆسۆ ) دەركرد و هۆشداری درا بەخەڵك كە ڕۆسۆ پیاوێكی مەترسیدارە.
لەم كتێبەدا  چەند رستەیەكی میڵتۆن دەنووسێت « لەناوبردنی كتێبكی باش وەك كوشتنی مرۆڤێك وایە، بگرە خراپتریشە لەبەر ئەوەی ئەو كەسەی مرۆڤێك دەكوژێت بونەوەرێكی بیركەرەوە دەكوژێت، كەخودا وێنای كردوە، وەلێ ئەوەی كتێبێكی باش لەناو دەبات بیری و جەوهەری لەناو دەبات».
لەكوتایدا دەتوانین بڵێین كتێبی نەفرەتلێكراوەكان ئەوەمان پێدەڵێت كە هەمیشە     نوسەر و رووناكبیر و  بیرمەند و فەیلەسوفەكان  لەلایەن دەسەڵاتە ستەمكار و ناوەندە دینییەكانەوە لەسەنگەری نۆرمە  چەقبەستوەكانەوە  دژیایەتی كراون و تەشقڵە و ئاستەنگ بۆ كتێب و دەقە باشەكان دروستكردوە و تاڕادەی سوتاندن و قەدەغەكردنیان ، تەنانەت دادگایكردنی نوسەرەكانیان و بێ بەشكردنیان لە هەموو مافێكی ئینسانی. بەداخەوە ئێستا لەكوردستان و لەسەدەی بیست و یەك و دەورانی جیهانگیریدا  هێشتا كتێب و نوسینی رووناكبیر و رەخنەگرەكانی  بەروارد بەنوسەر  و بیرمەندان و كتێبەكانی سەدەكانی ناوەڕاست حاڵیان باشتر نییە.