سەردار عەزیز

لەئایاری داهاتوو هێنری كیسنجەر، كە لەشارۆچكەی فورپ لەئەڵمانیا هاتە دونیاوە، تەمەنی دەبێتە سەد ساڵ. ئەم پیاوە زیاتر لەهەموو سیاسییەكی تر لەمێژووی ئەمریكادا كاریگەری لەسەر دونیاو هەروەها پرسی كورد هەبووە. نایل فێرگەسن لەبەشی یەكەمی بایوگرافییەكەی ئەودا، بەكەسێكی ئایدیالیست پۆلێنی دەكات.

Niall Ferguson. 2015. Kissinger: 1923-1968: The Idealist 

 ئایدیالیزم زیاتر مەبەست لێی بڕوابوونە بەدیدێكی كانتیانە بۆ دونیا یان بڕوابوون بەبوونی ئەگەری ئاشتی جیهانیی. (سەرباری كانت كیسنجەر هەندێكجار باسی سپینۆزاش دەكات، كەبڕوای وەهایە كە یاساو هەز پێكەوەن). بەڵام لەهەمانكاتدا یانی چۆنیەتی پشتیوانیكردنی هێزەكانی بەرهەمهێنی ئازادی و ژیان لەگەڵ ئەو هێزانەی كە دژ بەئازادین. بەڵام كیسنجەر زیاتر بەماكیاڤیللی و مێتینریخی ناسراوە، هەرچەندە خۆی هەردوو ئەم دووانە بەبێ كاریگەر دەبینێت لەژیانیدا، وەك لەدیدارەكەیدا بۆ رۆژنامەنووسی ئیتاڵی ئۆریانا فیلاشی باسی دەكات.

بۆ روانگەی كوردی ئەگەر بڕوا بەدیدی كیسنجەر بكەین وەك ئایدیالیستێك، كە بەشێكی بریتیە لەچۆنیەتی ژیانكردن لەگەڵ نەیاردا، ئەوا هاوسەنگكردن یەكێك لەخەسڵەتەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ نەیاردا. هاوسەنگ ئەو دۆخەیە كەدوو هێز یەكسانن و هیچ كام توانای زاڵبوونی نیە بەسەر ئەویتردا. ئەم هاوسەنگییە لەمیانەی پەیوەندی نێودەوڵەتیدا بەرهەمدێت، لەپرۆسەیەكی رۆژانەی بەردەوامدا.

لەم بەشەدا زیاتر هەوڵدەدەم كار لەسەر رەهەندە فیكریی و سایكۆلۆجییەكانی بوونی كەسێكی وەك كیسنجەر بكەم لەمیانەی پەیوەندی نێوان كوردو ئەمریكا، لەبەشی دووەمدا باس لەكاریگەرییە كردارییەكانی و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵیدا دەكەم.

دونیای فیكریی كیسنجەر نەناسراوە لەناو كورددا. ئەو وێنایەی بۆ ئەو هەیە زیاتر سەرچاوەكەی لەئەدەبیاتی چەپەوەیە كە ئەو بەكودەتاچی و بكوژو جینۆسایدكەرو خیانەتكارو زۆر شتی تر ناودەبات. بەتایبەتی چونكە كیسنجەر دژ بەڕژێمە چەپەكانی سەردەمی شەڕی سارد بوو، وەك ئەلێندی لەچیللی، تەیموری رۆژهەڵات، ئیندۆچاینا، بۆ نموونە. كەسێكی ناسراو لەم بوارەدا كریستۆفەر هیتچستنە، كەكەسێكی كورد دۆست بوو.

كورد لەدوو ئاستدا هەڵە لەگەڵ كیسنجەردا دەكات، یەكەم ناسینی ئەو وەك كەسێك كەكاری خراپی بەرامبەر كورد كردووەو بەشێكی ئەم خراپەیە بۆ كەسی ئەو دەگەڕێتەوە. یانی بەشەخسییكردنی پرسەكە. دووەم، پێچەوانەی ئەمەیە كەكیسنجەر وەها ببینرێت كەنوێنەری ئەمریكا یان سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە.

بێگومان كیسنجەر خراپەی بەرامبەر زۆر گەلان كردووە، بەڵام بینینی وەك كەسێكی خراپەكار بەس نیە بۆ تێگەیشتن لەهەڵسوكەوت و هەروەها سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا. بەڵكو دەبێت تێڕوانین بۆ ئەو شەخسی نەبێت، بەبێ پشتگوێخستی كەسایەتی ئەو. بەمانایەكی تر دەبێت لەكیسنجەر خۆی تێبگەین، لەهەمانكاتدا لەهەناو سیستەمی ئەمریكی و جیهانیدا بیبینین.

لەكاتێكدا كەدوو كارە دژ بەیەكە دەكەین، نابێت بكەوینە ئەو هەڵەیەوە كەئەو نوێنەری یان بەرجەستەكەری هەمیشەیی دەسەڵات یان سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە. لەكاتێكدا لەنێو نوخبەی كوردیدا، بەسیاسی و رۆشنبیرییەوە، هەموو ئەم رەهەندە فیكرییانە بوونیان نیە. ئەوەی بوونی هەیە، ئامادەیی سایكۆلۆجییە.

هێنری كیسنجەر هەتا سەرەتای دوو هەزارەكان، ئەو كەسەبوو كەپێناسەی سیاسەتی ئەمریكی دەكرد بەرامبەر كورد. ئەم دۆخی تەماهی بوونە، تێگەیشتنی لەئەمریكا سنوردارو ئاسان كردبوو. بەتایبەتی كەعەقڵی كوردی عەقڵێكە باشتر لەشەخس تێدەگات و بەئاسانی لەدەزگاو فیكر تێناگات.

بۆیە دەتوانین بڵێین كەكیسنجەر نەك هەر تێگەیشتن بەڵكو دیدو دەروونی كورد بەرامبەر ئەمریكا لەقاڵب دەدات. هاوكێشەكە بەمجۆرە بوو، كیسنجەر خراپەی كرد، كەواتە ئەمریكا خراپە. بەڵام لێرەدا دەبێت كەمێك نیتچەیی بین: هەوڵبدەین بچینە ئەودیو چاكەو خراپەو بیر لەدەسەڵات بكەینەوە. كیسنجەر وەك تارماییەك ئامادەییەكی نائامادەی هەیە. تێكەڵبوونی دۆخی دەرونی و هەروەها دیدی سیاسی و فیكر وەها دەكات كەتێگەیشتنی فرەلایەن ئەستەم بێت. ئەمە بۆ زلهێزێكی وەك ئەمریكا قەیراناوی ترە بەبەراورد بەوڵاتانی تر. بۆ نموونە ئەگەر بمانەوێت لەچین تێبگەین، بێگومان تێگەیشتن لەشی ژیاوپینگ بەشێكی گەورەی ئەو تێگەیشتنەیە، لەبەر ئەو دەسەڵات و پێگە زاڵەی كەسی سەرۆك بەسەر كایەی سیاسی ئەو وڵاتەدا هەیەتی. بەڵام یەكێك لەخەسڵەتە سەرەكییەكانی سیستەمی ئەمریكی پەرتەوازەیی و سنوردارێتی و فرەیی و جیاوازیی دیدەكانە.

لەمیانەی كارەكانم لەسەر ئەم پەیوەندییە قسەم لەگەڵ لێكۆڵەر بڵ پارك كرد لەمبارەوە. بەدیدی بڵ، كەخاوەنی چەندین لێكۆڵینەوەیە لەم بوارەدا، دەزگا جیاوازەكانی ئەمریكا هەمیشە پەیامی جیاواز بەكورد دەدەن. هەر دەزگایەك بەدیدی خۆی پەیوەندی و پرسەكە دەبینێت. ئەمەش مایەی خراپ تێگەیشتنە لەلایەن كوردەوە.

ئەم پشێوییە خەسڵەتێكی هەرە سەرەكی شێوازی حوكمڕانی ئەمریكیە. كیسنجەر لەسەردەمی جەنگی سارددا هەمیشە كێشەی لەگەڵ ئەم فرەییەدا هەبوو، بۆیە چەندین جار بەپێچەوانەی كۆنگریس كاری كردووە.

ئایا كیسنجەر داڕێژەری دیدی ئەمریكایە بەرامبەر كورد، یان بەرجەستەكەری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە، دوو پرسیاری گرنگن، بەڵام لەڕوانگەی مێژووەوە بایەخی ئەوتۆیان نامێنێت.

ئەوەی هەیە واقیعێكی مێژوییە، كەهەمیشە دەبێت لەبەرچاوی بگرین بۆ تێگەیشتن لەئێستا. ئەم واقیعیەتە مێژوییە یەكێكە لەكێشەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكی كەهەژاری هەیە لەبیركردنەوەی مێژوویی. نایڵ فێرگەسن ئەم سنوردارییە زۆر كاریگەر دەبینێت لەسەر كایەی بڕیاردان. بەبڕوای ئەو رووداوەكان وەك خۆی دووبارە نابنەوە بەڵام هاوشێوەیی یان ئەوەی بەزمانی ئینگلیزی پێی دەوترێت ئەنالۆگیی بوونی هەیە.

ئێمەش دەبێت هەمان میتۆد لەبەرچاو بگرین. كیسنجەر داڕێژەری دیدو میتۆدێكە لەسەردەمێكی تایبەتدا، كەڕەنگە ئێستا دووبارە نەبێتەوە، بەڵام بەبێ تێگەیشتن لەو پاشخانە تێگەیشتن لەئێستا مەحاڵە.

ئەو چەمكەی كەدەبێت لێی تێبگەین لەتێگەیشتن لەكردەو مامەڵەی كیسنجەر، هاوسەنگییە. كیسنجەر كوردو پرسەكەی بەكاردەبات بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەچەند ئاستێكدا. ئاستی یەكەم بۆ فشاركردنە سەر عێراق هەتا لەپەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەتدا كاریگەری كەم بێتەوە. دووەم، بۆ گەیاندنی پەیام بۆ سۆڤیەت كە لەهەنگاوەكانیاندا رێگریی هەیە. سێیەم، كورد خۆشی كەنابێت هاوسەنگی سیستەمی ناوچەكە تێكبدەن. بەم پێیە كورد ئامرازێكی هاوسەنگەكەرە: نە دەبێت خۆی هێندە بەهێزبێت، نە ئەویتریش هێندە لاواز بكات.

سەرەتا لەكاتی لێكۆڵینەوە وەها بیرم دەكردەوە كەدابڕانێك هەیە لەنێوان دیدی كیسنجەرو دونیای پاش جەنگی ساردو هاتنی ئەمریكا بۆ عێراق، بەڵام پاش لێكۆڵینەوەكان بۆم دەركەوت لەڕاستیدا وەها دەردەكەوێت كە لەبری دابڕان، بەردەوامییەك هەیە لەسیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر كورد. ئەم بەردەوامییە لەبەشی داهاتوودا زیاتر راڤە دەكەم.