خالیدی حاجی ئەحمەد

ساڵێك بەسەر پەلامارەكەی روسیادا بۆ سەر ئۆكرانیا تێپەڕی و هێشتا تروسكایی چارەسەر لەئاسۆدا دیار نیە. وەك زۆر دیاردەو رووداوی تر، لەم بابەتەشدا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دابەش بووە بەسەر دوو بەرەدا. بەرەی یەكەم وڵاتانی رۆژئاواو دنیای ژێر هەیمەنەی ناتۆو وڵاتە دیموكراسی و نیمچە دیموكراسییەكانە. ئەم بەرەیە بەرگریەكی سەرسەختانە لەئۆكرانیا دەكەن و روسیا بەدەستدرێژیكەر بۆ سەر وڵاتێكی خاوەن سەروەری و ئەندامی نەتەوەیەكرگرتووەكان دەزانن. بەرەی دووەم روسیاو ئەو وڵاتانەن كە بەپلەی یەكەم دژ بەهەیمەنەی ناتۆو ئەمریكان لەجیهانداو لەهەوڵی گەڕاندنەوەی چەند جەمسەریدان بۆ پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكان و گرنگ نیە بەلایانەوە روسیا دیموكراتی نیە. ئەرگومێنتی لەپێشینەی ئەم بەرەیە ئەوەیە: كە نەدەبوا ئۆكرانیا هەوڵی بوون بەئەندامبوونی بدایە لەیەكێتی ئەوروپاو ناتۆداو لەبەرانبەردا مەترسییەكانی روسیای لەبەرچاوبگرتایە.

دەكرێ بڵێین: ریشەی كێشەكان بەپلەی یەكەم، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای 90 كان و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت و پەیمانی وارشۆ بەگشتیتر. دواتریش هەوڵی روسیا بۆ گەیشتنەوە بەئاست و گەورەیی سۆڤیەت و گەڕانەوە بۆ دووجەمسەریی كەتێیدا روسیا سەرۆكایەتی جەمسەرێك بكات.

بەكورتی دوای رووخانی سۆڤیەت، سێ تێڕوانینی جیاواز، بۆ ئایندەی ئەوروپا لەكایەدا بوو:

1-ئەمریكییەكان دەیانویست راكێشانی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات بۆ ناو (ناتۆ) كە لەژێر هەیمەنەی خۆیدایە، روسیا كەناربخەن و لەهەمانكاتدا رێگربن لەڕەوتی یەكێتی ئەوروپا بۆ دامەزراندنی سوپایەكی یەكگرتووی ئەوروپی كە لەئایندەدا كێبڕكێی ئەمریكاو چین بكەن.

2-بۆچوونی ئەوروپییەكان خۆی لەوەدا دەبینیەوە كەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا پەیوەست بن بەیەكێتی ئەوروپاوە بێئەوەی ناچار بن ببنە بەشێك لەناتۆ. بۆ ئەم مەبەستەش دەیانویست پەیوەندییەكی باشیان لەگەڵ روسیادا هەبێت.

3-لەبەرانبەردا روسەكان دەیانویست بازاڕێكی گەورەتری ( ئێرۆ – ئاسیایی ) بێتەئاراوە كەوڵاتانی سەربەخۆبووی سۆڤیەتی كۆن لەئاسیاو قەوقازدا لەخۆبگرێت، كەبێگومان دەیتوانی خۆی رۆڵێكی گەورەی تێدا دەستەبەر بكات.

قەیرانی ئابوری 2008 لەڕۆژئاواداو بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، هەڵكشانی پۆپۆلیزم لەجیهاندا ، بەهاری عەرەبی و دەرچوونی بەریتانیا لەیەكێتی ئەوروپا، وای لێدەخوێنرایەوە زۆرینەی رووداوەكان لەخزمەتی روسیادان. بەڵام پێنەگەیشتنی دیموكراسییە روسیەكە، رێگربوو لەدەستاودەستكردنی دەسەڵات و پۆتین وەك ئەردۆغان و زۆرینەی سەركردە دیكتاتۆرەكان كەوتە ئاڵوگۆڕی یاساو رێساكان لەبەرژەوەندی كەسیی خۆیدا. خۆی و دارودەستەكەی قۆرغی داهاتی وڵاتەكەیان كردو رێگربوون لەوەی روسیا بتوانێت شانبەشانی كڵاوە ئەتۆمییەكانی هێزێكی ئابوری نەرم پێكبهێنێت كە لەدنیای پڕ لەكێشمەكێشی ئەمڕۆدا توانای كەمێ مانۆڕی سیاسی پێببەخشێ. لێرەوە پۆتین وەك هەر دیكتاتۆرێكی تر پێویستی بەشەڕێكی دەرەكی بوو تا رەوایی بدات بەدرێژەدان بەفەرمانڕەوایەتیەكەی. لە 24ی شوباتی 2022 دا روسیا پەلاماری ئۆكرانیای دا. سەرەتا پۆتین هێرشەكەی بەكردەیەكی كاتی و دیاریكراو ناوزەدكردو لەو باوەرەدا بوو لەماوەیەكی كەمدا سوپای ئۆكرانیا خۆی بەدەستەوە دەداو خۆپیشاندان و پشێوی سەرتاپای ئۆكرانیا دەگرێتەوە، حكومەتەكەی زیلینسكی دەڕوخێت و حكومەتێكی دڵخوازی خۆیان دێننە ئاراوە. بەڵام بەپێچەوانەوە روسیا پەلكێشی جەنگێك كرا كە ئەوسەری دیار نیە، لەم جەنگەدا ئیعتبار گەڕایەوە بۆ دەزگا جاسووسی و نهێنگریەكانی رۆژئاواو ئەوروپا نوزەی دژ بەئەمریكای تێدا نەماو پەیوەندی نێوخۆیی ئەوروپاش بەهێزتر بووەوە.

جیهانێكی سێ جەمسەری

جەنگی ئۆكرانیا، دیاردەیەكی نوێی پێ ئاشناكردین كەسەراپای مێژوو بۆ قۆناغێكی دیاریكراو داگیر دەكات: ئەویش ئینتەرنێتە. هەر بۆ خۆشی جەمسەرێكی گەورەو بەهێز دەبێت لەگەڵ دنیا دوو جەمسەریەكەدا كەپێی ئاشناین.  روسیا وەك هێزێكی باڵادەستی تەقلیدی، لەچەند كاتژمێرێكدا كۆی كۆمینیكەیشن و پەیوەندییەكانی ئۆكرانیای لەناوبرد. بەڵام هەموو چەند سەعاتێكیشی نەخایاند تا (ستار لینكێكی) بۆ كرایەوەو ئینتەرنێتەكەی كەوتەوە سەرپێ و ئێستا بەتەكنۆلۆژیایەكی بەرز، كۆی پەیوەندییە سەربازی و ئابوری و مەدەنییەكانی ئۆكرانیا پەیوەستن بەئینتەرنێتەوەو چیتر باسێك لە (فاكس و تەلەفۆن و جیهازی راكال) لەكایەدا نیە.

لەلایەكی ترەوە ئینتەرنێت: یارمەتیدەرێكی بەهێزی ئابوری ئۆكرانیا بوو بەشێوازێك كەكۆی بانكەكان و دارایی وڵاتەكە لەم رێگەیەوە لەگەڕدایەو دراوی دیجیتاڵی پانتاییەكی زۆری بۆ مامەڵە داراییەكانی ئۆكرانیا دەستەبەركردووە. هەرچی گروپە هاككەرەكانە كەسەرەتا وادەبینرا روسیا باڵادەست بێت تێیدا، پێچەوانە بووەوەو بەتایبەت گروپی (ئەنۆنیمەس) تەنگیان بەڕوسیا هەڵچنیوەو هەر رۆژەو لەشارێك وەزارەتێك یان دایەرەی دابەشكردنی ئاو یان بانكێك یان زانكۆیەك كارەكانی رادەگیرێت. هەروەك چۆن ئێمە ئاشناین بەوشەی (ستیزن- كە بەمانای هاوڵاتی دێت)، لەئێستا بەدواوە لەبەردەم كۆمەڵگایەكی نوێداین كە (نێتزن - واتە هاوڵاتی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان) دەناسرێت. ئەم كۆمەڵگایە بەهاوبەشە  روسەكانیشەوە لەگەڵ سیاسەتەكانی پۆتیندا نین. بێگومان هێزی ئاگرینی روسیا بەهێزەو تادەیان ساڵی تریش بە بەهێزی دەمێنێتەوە. تائێستا زیاتر لە 13 ملیۆن ئۆكرانی ئاوارە بوون. سەدان هەزار سەربازی روسی و ئۆكرانی كوژراون، سەرباری ئەوەی باس لەكوشتنی 15 هەزار سڤیل دەكرێت. روسیا دەتوانێت ئۆكرانیا لەبن بێنێت، بەڵام بەبراوەیش هەر دۆڕاوە.