ئۆتیزم ، بۆمبە تەوقیتکراوەکەی کوردستان و چەند سەرنجێک!

یەک ساڵ لەمەوپێش

لەكاتێكدا كەكۆمەڵگای كوردستان درێژە بەتەمەنی قەیرانە سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی و ئیداریەكانی خۆی دەدات، زۆرێك لە هاووڵاتیان رەنج دەبەن لەدیاریدەگەلێكی سەربار كەژیانی هەزاران خێزانی تاڵكردووە بەبێ ئەوەی كە هێشتا ئەو دیاریدانە بووبێتە جێگەی تیاڕامانی كۆمەڵگاو حكومەت بەتایبەت.

مەبەستمانە بەبۆنەی رۆژی جیهانی ئۆتیزمەوە ئاوڕ لەیەكێك لەو دیاریدانە بدەینەوە، تا باشتر لەقوڵایی ئەو معاناتە حاڵی بین كەئەمڕۆ هەزاران خێزانی گیرۆدە كردووە كەپێی دەڵێن ئۆتیزم، بەبێ ئەوەی كەحكومەت هیچ بەرپرسیاریەتیەكی ئەوتۆی لەخۆی نیشاندابێت. كە لەڕاستیدا هەر ئەمەشە وایكردووە ئەم بەشەی كۆمەڵگا رۆژبەڕۆژ بەبێدەنگی لەنێو شەپۆلی كێشەكانی خۆیاندا نغرۆببن، بەبێ ئەوەی هیچ ئاسۆو ئایندەیەك بۆ خۆیان و ئازیزانیان ببینەوە، بۆیە ترسێكی گەورە هەیە لەتەقینەوەی ئەو بۆمبە، كەئاخۆ چ كارەساتگەلێك بەدوای خۆیدا دێنێت؟!

هەرئەم حاڵەتەش دۆخێكی پێكهێناوە كەئەم بەشەی كۆمەڵگا لەنێو ئاگری جەهەنەمی ئەو كێشەو معاناتانەی خۆیاندا بەتەنیاو بەبێ بوونی هیچ خزمەتگوزارییەك دەتوێنەوەو تاڵترین رۆژگارەكانی تەمەنیان لەو زەمەنەدا بەسەردەبەن، كە زۆرجار تەنانەت نزیكترین كەسەكانی دەوروبەری خۆشیان گوێی بیستن و چاوی بینین و زمانی قسەپێكردنیان نیە لەگەڵ ئەو قوربانیانەدا كەتروسكاییەك بۆ باشتربوونی ژیانیان بەدیناكەن و تەنانەت هەندی جار سەرباری نەبوونی دەرچەیەك بۆ باسكردنی گرفتەكانی خۆیان، بەداخەوە نەریتگەلێكی دواكەوتووانە رێگە بەباسكردنی حاڵەتی منداڵە ئۆتیزمەكانیشیان نادات.

لێرەدا جێگەی خۆیەتی بەشێوەیەكی رۆشنتر هەڵوێستەیەك لەسەر ئەو دیاریدەیە بكەین كەژیانی ئەم خێزانانەی خستووەتە بەردەم مەترسییەوە. لەمبارەوە بۆ چوونە نێو بابەتەكە سەرەتا سەرنجتان بۆ چەند وێنەی جیاواز رادەكێشم و دواتر ئەنجامگیریەك لەباسەكە دەكەین!

وێنەی یەكەم من و ئۆتیزم / ئەو هەتیوە شێتە

چەند ساڵ لەمەوبەر سەردانی ماڵی ئاشنایەكم كرد لەكوردستان، سەرەتا لەوە تێنەگەشتم كە بۆچی خاوەن ماڵەكە لەژێر لێوەوە لەبەر هەیوانەكەدا بەهاوژینەكەی وت «گرنگ ئەوەیە ئەو هەتیوە جارێ نەیەتەوە»ئەم دەربڕینە منی كونچكۆڵ كرد ئاخۆ چی لەپشت ئەم چپەوە بێت. كێشەكە ئەوەبوو نەدەكرا پاش ئەو دابڕانە زۆرە یەكەم پرسیام لەسەر ناسینی ئەو «هەتیوە شیتە” بێت.

بەدەم قسەكردنەوە كەمێك كاتمان بەسەربرد لەپڕ زرمە زرمی دەرگای دەرەوە خورپەیەكی خستە دڵمەوە، (كێبێت و چی روویدابێت؟! خاوەن ماڵەكە هیچ تێكنەچوو سەرێكی بەڕووی دەرگاكەدا لاركردەوەو بەدەنگی بەرز وتی لێگەڕێ ئێستە خۆی دەڕوات، زۆری نەبرد دیسان بەهەمان شێوە لەدەرگاكە درایەوە...ئەمجارە ئاشناكەم كەمێك ئیحراج بوو بەڵام ویستی بەپرسیاركردن مەشغوڵم بكات و دەنگی زرمە زرمی دەرگام لەبیربەرێتەوە .

پاش ماوەیەك لەپڕ دەنگی گریانی منداڵێك هات، ئەمجارەیان خێزانی دۆستەكەمی بەدوای خۆیدا پەلكێش كردو دەرگای كردەوەو پاش كەمێك منداڵێكی شەش، حەوت ساڵانی بەسنگیەوە نووساندبوو بردیە بەر بەلوعەكەو دەموچاوی شت... منیش خێرا راچڵەكیم و وتم ئەوە چییە چی روویدا...دۆستەكەم بەئیحراجیەكی زۆرەوە وتی هیچ نیە ئەو هەتیوە شێتە رەنگە شەڕی كردبێت.

بەدەر لەویستی خۆم لاشعوریانە راست بوومەوەو رۆشتم بەرەو پیری منداڵەكە، شێوازی لاواندنەوەی دایكی حاڵیكردم كەئەمە منداڵی خۆیانە. ئەوەی منی زمان شكاو كرد كەنەمزانی ئەم منداڵە بۆ دەگری و ئا بەوشێوە خوێن بەلوتیدا دێتە خوارەوەو ئەم دایك و باوكەش چۆنە بەو شێوازە جیاوازە مامەڵە لەگەڵ منداڵەكەیاندا دەكەن. كابرا هەستیكرد كە من ناڕەحەتم، وتی ببورە ئەم هەتیوە ئحراجی لای ئێوەشی كردین...من لەنێو ژانی بێدەنگی منداڵەكەو بەخۆوە نووسانی دایكیدا لەپڕ زمانم پژاو وتم حاڵەتەكەم پێسەیرە منداڵەكەتان لەگریان زیاتر وشەیەكی بەدەمدا نایەت، بەڵام حاڵی نەبووم كە لەدەرەوە چی روویداوە...دیسانەوە باوكی وتی ئەم هەتیوە شێتە چاك خەجاڵەتی لای تۆشی كردین، كاكە ئەمە هەروایە هیچ قسە نازانێت زوو زوو ئازاری خۆی دەدات گیرمان كردووە بەدەستیەوە سەردەمانێكی زۆر لەماڵەوە دەمانبەستەوە، ئێستا كەمێك باشتربووە...ئەم قسانە لەلایەك ژانی كردە دڵم و لەلایەكی تریشەوە كە زوو زوو گوێبیستی وشەی شێت دەبووم ئیتر چاوم پەڕیە تەوقی سەرم، نەمدەزانی ناوەندگیری پرتەو بۆڵەو شەڕە دەنووكی نێوان ئەم ژن و پیاوە بكەم، یان قەهری ئەوە بخۆم كە چۆن تائێستاش ئەمانە نازانن منداڵەكەیان ئۆتیزمی هەیەو تەنیا بە «عولە شێت» بانگی دەكەن.

لەقۆناغێكی تری ژیاندا هەواڵی هەمان منداڵم بیستەوە كە بۆ ماوی 15 ساڵ هەموو بەدواداچون و رێگەچارەیەكی ئەو خیزانە بۆ ئەو گەنجە باڵابەرزە، تەنیا دابینكردنی كەبسولی ئارامكەرەوەی دەروونی بوو، بۆیە لەخۆم پرسی كەئاخۆ لەم كۆمەلگایەدا چەند سەد خێزانێكە بەهەر دەلیلێك بووبێت گیرۆدەی هەمان گرفتی نەناسین یا شاردنەو پشتگوێ خستنی حاڵەتی منداڵە ئۆتیزمەكانیان بن!

وێنەی دووهەم، دایكی دوو منداڵی ئۆتیزم / دەرگای نەخۆشخانەو قوتابخانەمان بەڕوودا داخرا!

كۆچەر ژنێكی تا بڵێی ئازاو جەسوورە دایكی دوو منداڵی ئۆتیستە، ئەم دایكە لەو مرۆڤانەیە كە بەئەزموون و لێبڕاوی و دڵسۆزی خۆی توانیویەتی زۆر كاریگەری لەسەر ژیانی منداڵەكانی هەبێت، لێرەدا دوو بیرەوەری ژیانی رۆژانەی ئەوتان بۆ دەخەمەڕوو كە لە دوایین سەردانم بۆ كوردستان بۆی گێڕامەوە .

سەیری دوو دیمەن لەڕۆژێكدا بكەن بزانن دایكی ئەنەس چۆن لەڕۆژێكدا دوو دەرگای نائومێدكەری بەسەردا دادەخرێت...دەڵێ بەیانی زوو بەشورو شەوقێكی زۆرەوە منداڵەكەم گۆڕی و بەرەو قوتابخانەی نزیك ماڵەكەمان بەڕێكەوتم، تا گەیشتمە نزیك قوتابخانەكە چەندین خەون و ئارەزوم كێوماڵ كردو بەتەواوی خۆم بۆ ئەوكاتە ئامادەكرد كەمنداڵەكەم دەبەمە پۆلی خوێندنەوە....

لەم خەیاڵ و بیركردنەوەیەدا بووم زۆری نەمابوو كەبگەمە بەردەم دەرگای قوتابخانە، لەپڕ بەبێ ئەوەی كەتەنیا یەك وشە لەزارم بیتەدەرێ مامۆستای قوتابخانەكە دەستی بەرزكردەوەو بەدەنگێكی بەرزتر هاواری كرد، (ناتوانین وەریگرین مەیهێنە ژوورەوە). بۆ ماوەیەك زمانم شكاو وشەیەكم لەزاری دەرنەچوو...لەشوێنی خۆمدا جۆشدامام بەڵام مامۆستاكە بەوەش رازی نەبوو چەند هەنگاوێك لێم نزیك بووەوەو دووبارە وتی ناتوانین وەریگرین باشترە بیبەیتەوە، منیش كۆنترۆڵی خۆم لەدەستداو بەدەنگێكی بەرز هاوارم كرد بۆ كۆی بیبمەوە بۆ وەك منداڵی ئەو عالەمە نەچێتە ژوورەوە بخوێنێت.

مامۆستاكە زۆر بەئاسانی پێیوتم: منداڵی ئەو عالەمە هەموویان منداڵی ئاسایین و كیشەیەكیان نیە...بەرچاوم تاریك بوو دەمزانی ئەگەر لەو ناوە بمێنمەوە ئەمجارەیان خراپی دەكەم... بەبێ دەنگی دەستی ئەنەسم گرت و سەریم نووسان بەدڵمەوە بەرەو ماڵەوە گەڕامەوە... لەئازارو ژانی وشەكانی ئەو مامۆستا «فێركارە وشیارە» گەڕێن هەستم دەكرد كەئەنەس لەهەموو شتێك حاڵی بووەو زۆر پێناڕەحەتە بێتاقەتیەكەی بەجۆرێك بوو قەت بەو جۆرە نەمدیوە نەمدەزانی چی بكەم و چی بڵێم وەك پیشەی زۆرجاری تری دەمێ ئاگری دەكردەوەو دەمێك گوڵەبەرۆژەی دەبژردان و دەمێك بەمەقەست نەخشی نێو بەرگە سەرینەكەی لێدەكردەوە، منیش وەك چاوەش دەبوایە ئاگام لێبوایە كە ئازاری خۆی نەدات و پەنێك بەخۆیدا نەدا.... زۆری نەبرد دەستی لەهەموو شتێك هەڵگرت هەستم دەكرد زۆر بێتاقەتە هەرچیەكم لەگەڵ دەوت وەڵامی نەدەدایەوە... لەپڕ وتم دڵەكەی دایە بچین بۆ نەخۆشخانە، یەكەم جار بوو كە ئەنەس بەبێ هیچ بەرگری و بەهانە گرتنێك لێم قبوڵ بكات و خێرا بەسەر بادانێك وەڵامم بداتەوە.

خێرا دووبارە جلكەكانیم بۆ گۆڕی و كەوتینەڕێ كەمێك رۆشتین و زانیم توانای بەپێ رۆشتنی نیە بەتایبەت نەخۆشخانەكە كەمێك دووربوو لێمانەوە، ناچار دەستم لەتەكسیەك راگرت و چووین بەرەو نەخۆشخانە ...كەدابەزین تەماشا دەكەم چ عەشاماتێك ریزیان گرتووە خودایە كەنگی بەرمانكەوێت... دەی چارەكێك بكە بەنیو سەعات و نیو سەعات بە سەعاتێك و پەیتا پەیتا گەرمای ئەم وەرزەش تاومان بۆ دێنێت و زیاتر لەسەعات و نیوێك لە نۆبەتدا راوەستاین خەبەرێك لەنۆرەكەمان نەبوو، ئەنەس تەنگەتاوبوو جێی بەخۆی نەدەگرت لەپێشدا پێموابوو كەپێویستی بەتەوالێتە، بردم و چاوەڕوان بووم كەبێتە دەرەوە... زۆری پێچوو دەنگی نەبوو نەهاتە دەرەوە، دەرگاكەم بەڕوویدا كردەوە سەیرەكەم بۆ خۆی دانیشتووە كەوتم ئەوە بۆ دانیشتووی خێرا هاتە دەنگ و وتی ئەوێ زۆر گەرمە، ئێرە سێبەرە... نەمدەزانی پێبكەنم یان بگریم...هەرچۆن بوو هەڵماساندەوەو وتم بابڕۆین هەر ئەوەندەی كەچوینەوە نزیك سەرەكەمان، ئەنەس پاش كەمێك كەوتە خولانەوە بەدەوری خۆیداو بەرلەوەی كە بڵێت برسیمە زانیم كە ئەم جارەیان برسیەتی تەنگی پێهەڵچنیووە... خیرا چوومەوە سەر شەقامەكەو دەستم لەتەكسیەك راگرت بۆ ماڵەوە... كە گەشتمە ماڵەوە هەر لەبەر دەرگاكەوە بەدەنگی بەرز هاوارم كرد سانا گیان ئەوا لەگەڵ ئەنەسا هاتینەوە... هیچ دەنگ نەبوو لەتاوا هەر بەپێڵاوەكانەوە خۆم كرد بەژووردا كەسم بەدینەكرد، چەند جارێكی تر هاوارم كرد... كەس وەڵامی نەدایەوە... خێرا ژوور بەژوور كەوتمە پشكینین دواتر سەیرەكەم سانا بەتانیەكی لەخۆی پێچاوەو لەژێر قادرمەكەدا خۆی مەڵاسداوە... كە بینیم كسپە لەجەرگمەوە هات و گرتمە باوەشم چونكە زانیم ئەو ماوە بۆ تەنیا بوونی ئەو زۆرەو تەحمولی ناكات... ئەویش ئۆتیزمی هەیە بەڵام بەپێچەوانەی براكەیەوە سروشتیكی زۆر بێدەنگی هەیە هاوكات زۆر لەتەنیایی دەترسێت كەتەنیا دەبێت هەمیشە هەوڵدەدات لە قوژبنێكدا خۆی حەشاربدات...خێرا باوەشم پیاكردو هەردووكیانم بردە مەتبەخەكەو بەرلەوەی كەمەنجەڵەكە بخەمە سەر تەباخەكە ویستم غازەكە داگیرسینم، بەڵام بیرمكەوتەوە كەقەترەیەك غاز لەماڵماندا نیە...خودایە پاش ئەم هەموو ماندوبوونە چۆن تیكەیەك نان بدەم بەم منداڵانەم...؟! ئەوەی كە منی زۆر زیاتر نیگەران كردو تەكانیدام، ئەوە بوو پاش هەموو ئەم گێڕانەوە كۆچەر وتی، مامۆستا دەردەكەی مە یەكی نیە، سەرباری هەموو ئەوانەی كەباسمكرد بۆت دەبێت بەحەسرەتەوە بم كە جەژنان و جەژن خوشك و براكەی خۆم سەردانێكمان بكەن و منداڵەكان بیانبینن، ئاخەر ئەوان تەحەمولی ئەم هەموو جوڵەو هاوارو مەترسی دروستكردنە ناگرن، بۆیە سەردانیشمان ناكەن.

لێرەدا لەوە دڵنیابوومەوە ئەو قسەیەی كە دایكی سێ منداڵە ئوتیزمەكە كردی لە كەناڵی رووداو دەبێت چەندە هەقیقەتێكی تاڵ بێت؛ ساتێك وتی كێشەیەكی خێزانەكەی ئێمە ئەوەیە كەهەر چوار بۆ پینج مانگ جارێك دەبێت ماڵەكەمان بگوازینەوە، چونكە خەڵكی گەڕەك بەرگەی ئەم هەموو هاتوهاوار دەنگە دەنگە ناگرن و پاش ماوەیەك وەدەرمان دەنێن و دەبێت بچین ماڵێكی دی بدۆزینەوە. هەر بەڕاستی بیرمان لەوە كردووەتەوە كەڕووشكان و لۆمەو سەرزەنیشت و دەرگا داخستنی دراوسێی گەڕەك و قوتابخانەو كۆمەڵگابین بەگشتی ئاخۆ چ كاریگەریەكی گەورەی لەسەر ژیانی ئەم خێزان و كەسانە داناوەو بەرەو كام ئایندەی نادیارو پڕ كارەسات راپێچیان دەكات؟!

ئەوەی كەگێڕامانەوە بەشێك لەژیانی تەنیا یەك رۆژی ئەم خێزانە بوو كەجێگەی خۆیەتی لەخۆمان بپرسین ئاخۆ بۆ تەحەمولكردنی ئەم دۆخە دەبێت خاوەنی چەند دڵی داكێكی لەم چەشنە بین، ئاخۆ مرۆڤ تاكۆی دان بەخۆیدا دەگرێت و ئێسقان ورد دەكات و بەو شێوە ژیان بەسەردەبات ؟!!

وێنەی سێهەم/ لەسەنتەرو رێكخراوەكانی ئۆتیزم چ خەبەرە؟!

ئەگەر لێرەدا ئاماژە بەیەك دوو سەنتەرو رێكخراو بكەین، رەنگە بەمانای هێنانەژێر پرسیاری تەواوی رێكخراوەكان نەبێت، چونكە دەزانین هەوڵ و هەنگاوی دڵسۆزانەو ئەرێنیش بەڕێوەیە، بەڵام ئەو دۆخە گشتییەی كە زاڵ بووە باڵانسی نیگەرانیەكانی زیاتر بەرجەستە كردووەتەوە. كێشەكە ئەوەیە كەم تا زۆر كاركردن لەم بوارەدا دراوەتە دەست سەنتەرو رێكخراوەكانەوە، ئەوانیش زۆرێكیان وەك بزنسێكی كرچوكاڵ زۆر سەرەتایی دەستیان بۆ كارێك بردووە لەكەمترین ئاستی پیشەیی و زانستی بەهرەمەندن، بۆیە لێرەدا ئاماژە بەحاڵەتگەلێك دەكەم كەنەدەبوو رووبدات.

كێشەی سەنتەرەكان و نەبوونی ستانداردێكی زانستی!

لەپەیوەند بەدروستكردنی ئەم سەنتەرانەوە بەشێوەیەكی گشتی دوو ئەزموونی جیاوازمان لەبەردەستدایە یەكەمیان زۆرێك لەسەنتەرەكان كەسانێك بۆی دەستبەكارن كەخۆیان منداڵی ئۆتیزمیان هەیە، پشتبەستوون بەئەزموونی خۆیان و فێركاران و كەسانێك كە لەو بوارەدا بەشێوەیەكی خۆرسكی شارەزاییەكیان بەدەستهیناوە، یان لەكۆرسێكدا بەشدارییان كردووە. شێوازی دووهەم كەسانێكن كەزۆرێكیان وەك بزنس دەستیان بۆ كارێك بردووە لەكەمترین ئاستی پیشەیی و زانستی بەهرەمەندن. بەڵام خاڵی هاوبەشی هەردوولا رەنج بردنە لەنەبوونی ستانداردێك و چوارچێوەیەكی زانستی بۆ تاوتوێكردن و رێنمایدان و بەرەوپێشبردنی ئەم سەنتەرانە كەئەوەندەی مەزاجی شەخسی و ئەزموونی خۆیان رۆل لەبەرەوپێشبردنی ئەم سەنتەرانەدا دەبینێت، ئەوەندە گرێدراو نیە بەهیچ بنەمایەكی زانستییەوە. كەڕەنگە بڵێم كارەساتەكەش هەر لێرەوە دەستپێدەكات كەحكومەتی هەریم دەیەوێت چارەنووسی هەزاران كەسی ئۆتیزم بسپێرێت بەبازاری ئازادو كەرتی تایبەتی، كەئەمەش دواجار نائومێدیەكی گەورە لەنێو خێزانی ئۆتیزمەكاندا دروستدەكات! بەتایبەت ئەمە لەحاڵێكدایە كەئەگەر پێشتر تاساڵانی 2014 هاوكاریەكی مانگانە بۆ منداڵانی ئۆتیزم لەبەرچاوگیرابێت بەڕێژەی 150 هەزار دینار كە دەدرا بەو كەسانەی كەحاڵەتی ئۆتیزمیان هەیە، بەڵام تائێستا نۆ ساڵە هەر جۆرە هاوكاریەكی هاوشێوە كۆتایی پێهاتووەو هەنگاوی نائومێدبوون زۆر زیاتر بووە، ئەمە لەكاتێكدایە كە بەپێی ستانداردە نیودەوڵەتیەكان پێویستی ماددی هەر منداڵێكی ئۆتیزم بەراورد بەهەر منداڵێكی ئاسایی دوو نیو بەرامبەر زیاترە، واتە ئەگەر هەر منداڵێكی ئاسایی لەمانگێکدا پێویستی بە 100 هەزار دینار بێت ئەوا منداڵێكی ئۆتیزم پێویستی بە 250 هەزار دینارە. بۆیە زۆربەی هەرە زۆری ئەو خێزانانەی منداڵی ئۆتیزمیان هەیە ئەگەر شانسی بەشداریكردنیان هەبێت لەم سەنتەرانەدا، ئەوا دەبێت لەڕووی ئابورییەوە ئیمكاناتێكیان هەبێت بۆ دابینكردنی مانگی سەدو پەنجا هەزار دینار تەنیا بۆ مانەوەی چەند كاتژمێرێكی منداڵەكانیان لەم سەنتەرانەدا.

بەڵام سەرباری ئەم گۆشەیە لەكێشەی ماددی ئەم خێزانانە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چ ستانداردێك و چ بنەمایەك هەیە بۆ فێركاری و وەڵامدانەوە بەنیازی منداڵانی ئۆتیزم و باشتركردنی بارودۆخیان لەم سەنتەرانەدا. لە راستیدا تائێستا هیچ بەرنامەو پرۆگرامێكی گشتگیری سەراسەری نیەو ئەگەر ناوبەناو رێنماییەكیش هەبێت، ئەوا كارێكی كاتی قۆناغێكی دیاریكراوەو لەمبارەوە هیچ بەرنامەیەكی ستراتیجی و هەماهەنگ لەنێوان وەزارەتەكان و لایەنە بەرپرسەكاندا نیە. بۆیە زۆر ئاساییە كاتێك كە باشترین فێركارەكانی منداڵان كەسانێكن لەئۆردن و وڵاتانی تری عەرەبی زمانەوە دێن و منداڵان بەزمانی عەرەبی فێردەكەن كەبڵێن» خبز» كە دەبێت لەماڵەوەش دایكی خەمی ئەوە بخوات كەچۆن بڵێ كوڕم ئەمە خبز نیە، نانە نان.

هەر نەبوونی ئەو بەرنامەو نەخشەی فێركاریە ئەو دۆخە دەخوڵقێنێت كە نووێنەری وەزارەتی تەندروستی لەبەرنامەیەكی رووداودا بەشداری بكات لەبەرواری 8.1.2023 لەوەڵام بەپێشكەشكاری بەرنامەكەدا دەڵێ « ئۆتیزم نەخۆشیە، دواتر لەوەڵامی پرسیارێكی تردا دەڵێ: بەڵێ هۆكارێكی توشبوونی ئۆتیزم دانیشتنە لەبەردەم تەلەفزیۆندا كەدەتوانت تاتەمەنی ١٨ ساڵی ئەم حاڵەتە ئینسان تووشی ئۆتیزم بكات. «كەدیارە ئەمە تەنیا لاوازی مەعریفی دكتۆرێك نیە، بەقەد ئەوەی كەوەزارەت و حكومەتێك بەچ ئاستێكی دەستخاڵی و ناجدی بوون تەعامول لەگەڵ كەیسی ئۆتیزمدا دەكەن و چەند نامۆن بەم جیهانە پر رەهەندو ئازاربەخشە.

منداڵانی ئۆتیزیست خراپەكاریان نەكردووە، فێری داوای لێبوردنی مەكەن!

بەداخەوە رێكخراوە تایبەتەكانی حاڵەتی ئۆتیزم لەژمارەی پەنجەكانی دەست تێپەڕناكەن، بۆیە رەنگە ئەم نموونەیە وەك مشتێك لەو خەرمانە وابێت كەپێویست بكات لەسەری راوەستین و بیرێك لەتواناو ئەزموونی ئەم رێكخراوانە بكەینەوە تابزانین ئاستی گرفتەكانی ئەم رێكخراوانە چیەو كێشە بنەڕەتیەكانیان لەچیەوە سەرچاوە دەگرێت؟!

لەمبارەوە یەكێك لەو رێكخراوانەی پارێزگای هەولێر بەنموونە، كە كاردەكات لەبواری هاوكاری كردنی منداڵانی ئۆتیزم و خێزانەكانیاندا، ئەم رێكخراوە لەكۆتایی ساڵی رابردودا بۆ ماوەی دوو رۆژ كەمپەینێكیان هەبوو بۆ هاوكاری منداڵانی ئۆتیست، لەمبارەشەوە لەڕۆژی نمایش كردنەكەیاندا گۆشەیەك لەچالاكیەكانیان ئەوە بووە كەكۆمەڵێك پلاكارتیان دابووە دەست منداڵانێك كەحاڵەتی ئوتیزمیان هەبووە. هەندێك لەم پلاكارتانە تێكستی لەم جۆرەیان لەسەر نووسرابوو: ( بمبورن! گەر بەدەنگەكەم بێزارم كردبن) یان( بمبورن! گریان و پێكەنینم لەكاتی گونجاو نییە.

بەڵێ لەڕواڵەتدا ببوورن دەستەواژەیەكی پڕ رێزو شایستەیە، بەڵام كەی وە لەکوێداو بۆ چ مەبەستێك بەكاری دێنین؟ خراپی ئەم كارە تەنیا ئەوەنیە كەڕێكخراوێك بەمەبەستێكی ئەرێنی كارێكی نەرێنی ئەنجامدەدات، بەڵكو خەتاكە ئەوەیە كەڕێكخراوێكی تایبەت بەئۆتیزم لەسێبەری ئەم پەیامەوە منداڵانی ئۆتیزم وەك كەسانی خەتاكار نیشاندەدەن و ناچاریان دەكەن بەوەی كەداوای لێبوردن بكەن، كەئەمە خۆی خەتایەكی گەورەیەو ناكرێت بازی بەسەردا بدرێت.

لەڕاستیدا منداڵانی ئۆتیزم كەسانێكن كەهیچ تاوانێكیان ئەنجامنەداوەو گەر لەدەرەوەی ویستی خۆیان و خێزانەكانیان حاڵەتگەلێكیان لێدەركەوێت كەدەوروبەریان نیگەران بكات، ئەوا ئەو حاڵەتانەی ئەوان تەنیا سروشت و تایبەتمەندی خۆیانەو پێویست بەداوای لێبووردن ناكات و ناكرێ رێكخراوێكی پیشەیی ئەمە رێگەو رەوشتی فێركاری و هاوكاریكردنی بێت بۆ منداڵانی ئۆتیزم. بۆیە نەدەبوو ئەم رێكخراوە رێگە بەخۆی بدات بەناوی ئەو منداڵانەوە داوای لێبووردن بكات، لەكاتێكدا ئەوە قسەی هیچ یەك لەو منداڵانە نیەو نەدەبوو بەناوی ئەوانەوە ئەو مافە بەخۆیان بدەن داوای لێبوردن بكەن!

سەرباری هەموو ئەمانەش لەڕاستیدا ئەوە منداڵانی ئۆتیزم نین كەدەبێت داوای لێبوردن بكەن، بەڵكو ئەگەر دەسەڵات پێی لەدۆخەكەدا بێت، ئەوا ئەوە ئەركی ئەوان و رێكخراوەكانە كە لەمبارەوە كاربكەن بۆ بردنە سەرەوەی ئاستی وشیاری كۆمەڵگاو دەستەبەركردنی ماف و پێداویستیەكانیان.

ئۆتیزم و گرێكوێرەی وشیاری كۆمەڵایەتی!

كە باسی ئاستی وشیاری كۆمەڵگا دەكەین ئەوكاتە لەو مەترسییە گەورەیە تێدەگەین كەبۆچی باسكردن لەئۆتیزم كراوەتە جێگەی شەرم و سڵەمینەوەو پەنابردن بۆ شاردنەوەی حاڵەتەكە كەبێگومان ئێستا لەكوردستاندا زۆرێك لەو خەڵكەی كەمنداڵی ئۆتیزمیان هەیە لەو دۆخەدان و نایانەوێت باس لەحاڵەتی منداڵەكەیان بكەن، تا لەم رێگەیەوە خۆیان لەگوشاری دەوروبەریان بەدووربگرن. كەئەمەش جارێكی تر دەبێتە هۆی گۆشەگیركردن و دابڕانی منداڵەكە لەژینگەیەكی كۆمەڵایەتی تەندروستدار. ئەمە جگە لەوەی بەشێكی ئەو خێزانانە كاتێك كەدەوروبەرەكەیان پێدەزانن كەمنداڵی ئۆتیزمیان هەیە ئیتر لەلایەن نزیكترین كەسانی خۆشیانەوە بایكۆت دەكرێن و پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیان تا ئاستانەی كۆتایی پێهێنان بەرتەسك دەكەنەوە، بەتاوانی ئەوەی كەمنداڵێكی ئۆتیزمیان هەیەو جوڵەو دەنگی بەرزو هاتوهاواریان هەیە. ئالێرەدا دەبینین كە كاركردن بۆ بردنە سەرەوەی وشیاری كۆمەڵایەتی چ بەهاو ئەولەویەتێكی هەیەو چۆن دەبێت بەپلان و بەنارمەیەكی هەمەلایەنە كاری ئەم بوارە تەواوی جومگەكانی كۆمەڵگا بگرێتە خۆی! لێرەدایە دەبینین مەترسی ئەوەی كە هەندێك لەم رێكخراوانە خۆیان ئەو ئاستە لەوشیاریدان كە بەم جۆرە مامەڵە لەگەڵ منداڵانی ئۆتیزمدا دەكەن ئیتر لەمەترسیەكە باشتر حاڵی دەبین.

ئەگەر كردنەوەی كۆدی رازو نیازو نهێنیەكانی ئەم دیاریدەیە بكەینە دەروازەی ئاوڕلێدانەوەیەكی ریشەیی لەكاركردن بۆ چارەسەركردنی كۆی ئەو كێشەو ئاستەنگیەكان، ئەوا ئەوكاتە كردنی ئەم بابەتە بەمەسەلەیەكی كۆمەڵایەتی دەبێتە پێویستییەكی گرنگ بۆ راچڵەكانێكی كۆمەڵایەتی بەمەبەستی بردنە سەرەوەی باڵانسی وشیاری كۆمەڵایەتی كردنی بەئەمری واقع بەتایبەت لەبوارەكانی دوانەی پەروەردەو تەندروستیدا.

كە باس لەگرنگی دوانەی پەروەردەو تەندروستی دەكەین. واتە لە لەدایكبوونی منداڵ تاگەشەكردنی قۆناغ بەقۆناغی بەتونێلی پشكنینی كۆرپەلەكەوە دەستپێبكات تا سێ ساڵی تەمەنی پروسەی خوێندندا؛ هاوكات وەك وڵاتانی پێشكەوتوو ئەگەر بێتو لەحەزانەو باخچەی منداڵانەوە تا قۆناغی بنەڕەتی هەموو قوتابخانەو فێرگەیەك پەرستارێكی تێداپێت بۆ بەدواچوونی سەرەتای باری تەندروستی قوتابیان لەهەمانكاتدا زانیاریەكی گشتی و پێویست لەسەر منداڵانی ئۆتیزم بخرێتە بەردەست، ئەمە قۆناغێكی گەورە دەمانباتە پێشەوە بۆ تێگەشتن لەم حاڵەتەو یارمەتیدان و هاوكاری كردنی منداڵانی ئۆتیزم و دایك و باوكیان.

بەڵام لەبیرمان نەچێت هەموو ئەمانە لەكاتێكدا دەكرێت پێ بنێنە بواری جێبەجێ بوون و حكومەت بێتە سەرخەت و لەم بێباكیەی ئەمڕۆی راچڵەكێت و رێ بەو كارەساتگەلە بگرێت كەهەڕەشە لەژیان و چارەنووسی هەزاران ئینسان دەكات لەم كۆمەڵگایەدا. بۆیە لێرەدا پرسیاری سەرەكی دێتەسەر ئەوەی كە ئایا دەسەڵات چ رێگەو میكانیزمێك دەگرێتەبەر بۆ تێپەڕاندنی ئەم قۆناغەو وەڵامدانەوە بەم تراژیدیایەی كەدیاریدەی ئۆتیزمی كردووەتە جێگەی نیگەرانیەكی گەورە كە بەوێنەی بۆمبێكی تەوقیتكراو هەڕەشە لەئەمنیەت و ئاسایشی كۆمەڵگا دەكات. لەمبارەوە پێویست دەكات كەئاوڕ لەچەند هەنگاوێكی بنەڕەتی بدەینەوە كە لێرەدا سەرنجتانی بۆ رادەكێشم!

ئایا حكومەت و لایەنە بەرپرسەكان بە ئەركی خۆیان هەڵدەسن؟!!

دەسەڵات كاتێك دەتوانێت ئیدعای بەرپرسیاریەتی بكات لەبەرامبەر بەژیان و چارەنووسی هاووڵاتیاندا، كە نەخشەو بەرنامەیەكی هەمەلایەنەی هەبێت بۆ هەنگاونان بەرەو چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە هەزاران خێزان لەم كۆمەڵگایەدا كەمنداڵی ئۆتیزمیان هەیەو رەنج دەبەن بەدەست مەعاناتەكانیانەوە، لەم حاڵەتە بەدەر تەواوی ئەو هەنگاوە پچڕپچڕانەی تائێستاو هەموو نیەتەكانیشیان وەك بڵقی ژێرئاو سەردەكەوێت و خاڵی دەبێتەوە.

بۆیە كاتێك باس لەبەرپرسیاریەتی دەكەین دەبێت ئەوە رۆشن بێت كە بابەتەكە تەنیا زیادكردنی بڕیارو پرۆژەیەكی تر نیە بۆ پەرلەمان و حكومەتەكەی، بەڵكو لەڕاستیدا داڕشتنی ئەو بەرنامە گشتگری و پراتیكیەیە كە بەكردەوە گۆڕانكاری لەژیانی كەسانی ئۆتیزم و خێزانەكانیاندا دروستدەكات، بەجۆرێك كە لایەنی كەم هەماهەنگیەكی تەواو لەنێوان وەزارەتەكانی پەروەردە، تەندروستی، دارایی و پلاندانان، شارەوانی، كارو تەواوی بەڕێوەبەرایەتیەكانیان بخاتە بەردەم وەڵامدانەوە بەپرسیاری چیكردن. پێویستە هەر لێرەدا ئەو هەنگاوانەی هەتا ئێستای حكومەت بهێنینە ژێر پرسیارەوە كە لێرەو لەوێ گوێبیستیان دەبین. خراپترین و نا بەرپرسیارانەترین مەسەلە لەمبارەوە كەزۆرترین كارێكیان لەسەر كردبێت ئەوەیە كە بەكردەوە شانی خۆیان لەبەرامبەر ئەو بەرپرسیاریەتیەدا خاڵی كردووەتەوەو خەریكن تەواوی ژیان و چارەنووسی كەسانی ئۆتیزم دەدەنە دەست كەرتی تایبەتیەوەو هەربۆیە لەمبارەیەوە تائێستا مۆڵەتیان داوە بەكردنەوەی ٣٦ سەنتەرو فێرگە كە لەكەمترین ئاست و توانای پیشەیی و زانستی بەهرەمەندن. خۆشیان وەك حكومەت و دەسەڵات تائێستا سێ سەنتەریان كردووەتەوەو دوانیش بەڕێوەیە، هەر لەمبارەوە لەزۆنی سەوزدا هەوڵێكی لەبارچوو هەبوو بۆ ئەوەی چوارەم سەنتەر لەشاری سلیمانی بكەنەوە، ئەویش بەهاوكاری كەسێكی ئینسان دۆست بوو، بیناكەی بۆ دروستكرا بەناوی خوێندنگەی ئۆتیزمەوە، بەڵام لەسەروبەندی تەواوكردنی بیناكەدا ئەو شوێنە كرا بەقوتابخانەی بنەڕەتی و هەرچی هەوڵ و تەقەلای ئەو كەسانەی كەماندوبوون بۆ دروستكردنی ئەم فێرگەیە بەئاوا دراو سەری نرایەوە. بەهەمان شیوە لە «زۆنی زەرد»ا لەچەند ساڵێك لەمەوبەر مەسرور بارزانی بڕیاری دروستكردنی سەنتەرێكی ئۆتیزمی سەردەمیانەی دا بەبڕی 585 هەزارو 240 دۆلار، كەئەویش وەك قیتارەكەی سلێمانی هەر چاوەڕوانی گەشتنی دەكەین!

دواجار دەبێت ئەوەمان بەلاوە رۆشن بێت كە دایك و باوك و خێزانی منداڵانی ئۆتیزم نابێت رۆڵی تەماشاكەر ببینن، بەڵكو لەڕاستیدا دەبێت لەو قۆزاخەی بێدەنگیەدا بێنە دەرەوەو خۆیان وەك كەسانی خاوەن مەسەلە بێنە مەیدان و داوای مافی خۆیان بكەن و رێكخراو ئامادەبن بۆ داكۆكیكردن لەمافەكانی خۆیان. بوونی نزیك بەپێنج هەزار ئۆنیزم كە بەدڵنیایی ئەم رێژەیە لەهاووڵاتیانی خاوەن كێشە حكومەت ناتوانێت بێباك بێت لەبەرامبەریان، تەنیا بەمەرجی ئەوەی كەخۆیان رێكخراوو یەكگرتووبن!