دڵشاد کاوانی

پێشەكی

چەمكەكان گرنگییەكی تایبەتیان هەیە بۆ جیهانی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. زیادەڕەوی نییە ئەگەر مشتومڕە سیاسییەكان بەململانێ لەسەر مانای رەوای زۆربەی زاراوە سیاسییەكان ناوببەین. هەریەك لەلایەنە دژبەرەكان لەكاتێكی لێكدانەوەی چەمكە سیاسییەكاندا بانگەشەی ئەوە دەكەن كە «ئەوان ئازادی سیاسیی چەمكەكان دەپارێزن»، بۆ «رەچاوكردنی دیموكراسی» یان «داكۆكی لەدادپەروەری» دەكەن، مشتومڕو پێكدادان و هاودژیی و تەنانەت لەو پێغانەدا شەڕی یەكتر دەكەن. كێشەكە لەوەدایە كە وشەكانی وەك «ئازادی»، «دیموكراسی» و «دادپەروەری» بۆ كەسانی جیاواز مانای جیاوازیان هەیەو وا دیارە خودی چەمكەكان لەلێكدانەوەو ماناكردنیاندا كەموكوڕییان تێدایە.

لێكدانەوەكان بۆ چەمكی سیاسی

بەلایەنی كەمەوە دەتوانرێت سێ هۆكار بۆ جەختكردنەوە لەسەر گرنگی نائاسایی چەمكەكان لەشیكاری سیاسیدا، چ لەسەر پرسە ناوخۆییەكان یان نێودەوڵەتییەكان بخەینەڕوو.

یەكەم: شیكاری سیاسی بەگشتی دەتوانرێت گشتگیر بكرێت. گرنگی ئەمەش زیاتر بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازی نێوان سیاسەت و مێژووەكەی لەم رووەوە دەربكەوێت. ئەگەر مێژوونووسێك خەمی رووداوێكی دیاریكراو بێت بۆ نموونە (شۆڕشی فەرەنسا، شۆڕشی رووسیا، یان شۆڕشەكانی ئەوروپای رۆژهەڵاتی ساڵانی ١٩٨٩ و ١٩٩١)؛ شرۆڤەكارێكی سیاسی لەوانەیە لەڕوانگەی گرنگی شۆڕش وەك دیاردەیەكی گەورەتر یان گشتگیرتر لەم جۆرە رووداوانە بكۆڵێتەوە. بۆ مێژوونووسان، بەتایبەتی بەدواداچوون بۆ چەمكی «شۆڕش» سوودێكی كەمی هەیە، چونكە ئەوان زیاتر گرنگی بەو شتانە دەدەن كەجیاوازە، تەنانەت ناڕێژەیی، سەبارەت بەڕووداوە تایبەتەكان، دەبیندرێت.

دووەم: لەڕووی بەكارهێنانی زمانەوە، ئەو زمانەی كەفێرخوازانی سیاسەت و پراكتیزەكارانی سیاسەت بەتایبەت سیاسەتمەدارانی پیشەیی بەكاریدەهێنن، زۆر لەیەك دەچن. چونكە سیاسەتمەداران زیاتر حەزیان لەدەستپێشخەرییە سیاسییەكانە نەك تێگەیشتنی سیاسی، مەیلێكی بەهێزیان هەیە بۆ بەكارهێنانی زمان بۆ كۆنترۆڵكردن، هەندێكجاریش بۆ چەواشەكاری پەنای بۆ دەبەن. لەئەنجامدا ئەمە فێرخوازانی سیاسەت ناچار دەكات كە بەتایبەتی وریابن لەبەكارهێنانی زماندا. پێویستە بەڕوونی پێناسەی زاراوەو پێناسەكردنی چەمكەكان بكەن بۆ ئەوەی خۆیان لەو خراپ بەكارهێنانە بەدوور بگرن كەزۆرجار لەمشتومڕە سیاسییەكاندا روودەدات.

سێیەم: زۆرجار چەمكە سیاسییەكان لەگەڵ بیروباوەڕی ئایدیۆلۆژیدا تێكەڵاو دەبن. لەدوای سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیا سیاسییە مۆدێرنەكان لەكۆتایی سەدەی هەژدەو سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا، نەك هەر گوتارێكی سیاسی نوێ سەریهەڵداوە، بەڵكو ئەو زاراوەو چەمكانەی لەگوتاری سیاسیدا بەكارهێنراون، تادێت دووفاقی و زۆرجار دژ بەیەك بوون. بۆیە چەمكە سیاسییەكان بوونێكی تەحەداكارن: زۆرجار دووفاقین و زۆرجار بابەتی كێبڕكێ و مشتومڕن. دیسانەوە، رەنگە چەمكەكان «بارگاوی» كراون بەحوكمدانی بەهای بێهەڵوێست و كاریگەرییە ئایدیۆلۆژییەكانی تێدا بەكارهێنراون.

چەمك خۆی چییە؟

چەمك بریتییە لەبیرۆكەیەكی گشتی سەبارەت بەشتێك، بەزۆری بەیەك وشە یان تێكەڵەیەكی كورتی وشە دەردەبڕدرێت. چەمكێك مانایەكی فراوانتری هەیە لەناوێكی دیاریكراو یان ناوی شتێك. بۆ نموونە: جیاوازی هەیە لەنێوان باسكردنی رێوی و (رێویەكی تایبەت و ناوازە) و هەبوونی چەمكی «رێوی» (بیرۆكەیەك دەربارەی رێوی). چەمكی رێوی بەتەنیا شتێك نییە، بەڵكو بیرۆكەیەكە، واتە بیرۆكەیەك كە لەتایبەتمەندی جۆراوجۆر پێكهاتووە كە سیمایەكی ناوازەی فێڵبازی خۆی بەڕێوی دەبەخشێت، وەك «ئاژەڵێكی رووتەڵەی»بچووك»، كە «ئاژەڵ و پەڕەوڵی ماڵی»، «دەگرێت». كۆمەڵیك سیفەت دەخاتە پاڵ ناوەكەی خۆی. بەهەمان شێوە دەستەواژەی «سەرۆكایەتی» ئاماژەیە بۆ سەرۆكێكی دیاریكراو، بەڵكو بۆ كۆمەڵێك بیرۆكە سەبارەت بەڕێكخستنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. لەپاڵ ئەوەدا كردەوكانی كۆمەڵەیەك سیفەت و لێكدانەوەی نامەوزوعی تری دەخرێتە پاڵ ناوەكەی.

گرنگییەتی چەمكەكان

كەواتە، گرنگی چەمكەكان چییە؟ درووستكردنی چەمك هەنگاوێكی بنەڕەتییە لەپرۆسەی ئیستدلالكردندا. چەمكەكان كۆمەڵێك ئامرازن كەئێمە پشتیان پێدەبەستین بۆ عەقڵ و رەخنە و مشتومڕ و وەسف و شیكاری. هەستكردن بەجیهانی دەرەكی و تەنیا زانیاریمان لەسەر جیهانی خۆی پێ نابەخشێت. بۆ ئەوەی لێی تێبگەین، دەبێت بەجۆرێك مانا بۆی دابنێین. ئێمە ئەم ئەركە لەڕێگەی چەمكسازییەوە بەئەنجام دەگەیەنین. بەسادەیی، بۆ ئەوەی رێویەكە وەك رێوییەك مامەڵەی بكەین، سەرەتا دەبێت چەمكێك پێكبهێنین كە شتەكە چییە. ئەمەش بۆ پرۆسەی ئیستدلالكردنی سیاسیش دەگونجێت: ئێمە تێگەیشتنمان لەجیهانی سیاسی نەك بەسەیركردنی راستەوخۆی، بەڵكو بەدروستكردن و بیركردنەوە لەو چەمكانە بنیات دەنێین كەیارمەتیدەرمان دەبن لەتێگەیشتن لەجیهان. بەم پێیە چەمكەكان بنەمای بنیاتنانی زانینی مرۆڤن. هەروەها چەمكەكان خلیسكن، زیاتر لەچەمكە سیاسییەكان. كێشەی سەرەكی چەمكە سیاسییەكان ئەوەیە كەهەمیشە لەبەهاكاندا چەسپاون و ماناكانیان دەتوانێت بابەتی مشتومڕو گوماناوی بێت. هەندێك جار بەهاو گرنگییان زیاتر لەوەی كە لەڕاستیدا هەیەو زیادەڕەوی لەبارەیەوە دەكرێت.

چەمكە نۆرماتیڤ و وەسفییەكان

چەمكە نۆرماتیڤەكان بەزۆری وەك «بەهاكان» دەردەكەون و ئاماژەن بۆ بنەماو ئایدیاڵە ئەخلاقییەكانی وەك «دەبێت، مەرجە، دەكرێت». لەم روانگەیەوە، زۆرێك لەچەمكە سیاسییەكانی وەك «ئازادی»، «ماف»، «دادپەروەری»، «یەكسانی» و «لێبوردەیی» بارگاوین بەبەهاكان. بۆیە بەهاكان یان چەمكە نۆرماتیڤەكان لەبری ئەوەی وەك دیاردە یان بەدۆخێكی دیاریكراو وەسف بكەن، داكۆكی لەفۆرمێكی تایبەتی رەفتار دەكەن و بەرەوپێشی دەبەن. بەهۆی ئەمەوە هەندێك جار جیاوازی لەنێوان بەها سیاسییەكان و بیروباوەڕی ئەخلاقی و فەلسەفی و ئایدیۆلۆژیی ئەو كەسانەدا قورسە كەپشتگیرییان دەكەن. لەبەرامبەردا، لێدوانی وەسفكەر ئەرێنین و ئاماژەن بۆ «راستییە» هەبووە بابەتییەكان و نیشاندەرەكان، واتەكەی كە بوونیان هەیە. لەم روانگەیەوە چەمكەكانی وەك «سیستەم»، «دەسەڵات»، «ماف» و «یاسا» تایبەتمەندی وەسفكەریان هەیە نەك چەندایەتی. چونكە بوونیان جێگەی پرسیارە.

پڕاكتیك و بەها لەچەمكەكاندا

جیاكردنەوەی نێوان پراكتیك و بەها بەگشتی بەمەرجی پێشوەختە بۆ بیركردنەوەی رەخنەیی دادەنرێت. رەنگە بەهاكان بە بۆچوون هەژماربكرێن، بەڵام دەتوانرێت پراكتیزەكان بەڕاست یان هەڵە بسەلمێنرێن. بۆیە چەمكە وەسفییەكان بەبێلایەن و بێ بەها دادەنرێت. بەكورتی لەگەڵ خراپییەكانی توێژینەوەی زانستیدا دەگونجێت. لەڕاستیدا بانگەوازی پەرەپێدانی زانستێكی سیاسی لەژێر كاریگەری پۆزەتیڤیزمدا لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا بە بۆ ماناكردن قسەی بێمانا بوو، چونكە چەمكە پۆزەتیڤیستەكان بە «میتافیزیكی» دادەنران. بەڵام كێشەی چەمكە سیاسییەكان ئەوەیە كەزۆرجار پراكتیك و بەهاكان لەیەكتردا تێكەڵاون و تەنانەت چەمكە بەڕواڵەت ئەبستراكتەكانیش بەكۆمەڵێك واتا ئەخلاقی و ئایدیۆلۆژییەوە دادەندران، بۆ نموونە ئەمە لەچەمكی «دەسەڵات»دا دەبینرێت. ئەگەر دەسەڵات بە «دەسەڵاتی كاریگەری لەسەر كردارەكانی ئەوانی تر» پێناسە بكرێت، ئەوا بەتەواوی دەتوانرێت چەمكەكە بەشێوەیەكی وەسفكەر بەكاربهێنرێت بۆ وەسفكردنی ئەوەی كێ دەسەڵاتی هەیەو كێ نییەتی و لێكۆڵینەوە لەو بنەمایە بكرێت كە لەسەری مومارەسە دەكرێت. بەڵام مەحاڵە ئەم چەمكە بەتەواوی جیا بكرێتەوە لەحوكمەكانی بەها كە كەی و چۆن و بۆچی دەسەڵات بەكاربهێنرێت. بەكورتی هیچ كەسێك بێلایەن نییە كاتێك باس لەدەسەڵات دەكرێت. بۆ نموونە لەكاتێكدا دەسەڵاتخوازان كە لەسەرەوە جەخت لەسەر پێویستی فەرمانەكان دەكەنەوە، مەیلیان هەیە دەسەڵات بەڕاست و تەندروست سەیر بكەن، بۆ ئەناركیستەكان كە باوەڕیان بەخراپەی حكومەت و یاسا هەیە، پێیان وایە دەسەڵات ستەمكارییەكی دڕندانەیە.

چەمكی سیاسی لەسەدەی بیست و یەك دا

یەكێك لەوەڵامەكان بۆ سروشتی بەهادارانەی چەمكە سیاسییەكان كە لەكۆتایی سەدەی بیستەمەوە كاریگەرییەكی تایبەتیان بەخۆوە بینیوە، بزووتنەوەی پێداگری لەسەر «راستگۆیی سیاسی» بووە لەبەكارهێنانی زماندا. راستگۆیی سیاسی بەگشتی لەلایەن فێمینیستەكان و چالاكوانانی مافە مەدەنییەكان و گروپە كەمینەكانەوە بانگەشە بۆ كراوە كەدەیانەوێت زمان لەواتاكانی تری سووكایەتیكردن یان رقاوی رزگار بكەن. ئەم گەڵاڵەیە لەسەر ئەو تێڕوانینە دامەزراوە كە زمان تاڕادەیەكی زۆر رەنگدانەوەی پێكهاتەی دەسەڵاتە لەكۆمەڵگایەكداو هەر بۆیە خزمەت بەگروپە باڵادەستەكان دەكات و ژێر گروپەكان گۆشەگیر دەكات. بۆ نموونە: مرۆڤ (بەمانای نێر) بۆ ئاماژەدان بەجۆری مرۆڤ، رەشپێستەكان یان رەنگاوڕەنگەكان بۆ ئاماژەدان بەكەمینەكان، «جیهانی سێیەم» یان وڵاتی «ناپێشكەوتوو» بۆ وەسفكردنی وڵاتانی تازەپێگەیشتووەكان و هتد.. بەكارهێنانی وشەو دەستەواژە دەربڕینێكی ئاشكرایە بۆ ئەمە. ئامانجی راستگۆیی سیاسی ئەوەیە كە مشتومڕی سیاسی بەزمانێكی دوور لەجیاكاری بەڕێوەبچێت. بەڵام خواستی دروستكردنی گوتارێكی سیاسی بێلایەن و بابەتیانە وەهمێكە. لەباشترین حاڵەتدا دەتوانرێت زاراوە نەرێنییەكان بەزاراوەی ئەرێنی بگۆڕدرێن، بۆ نموونە كەسانی «كەمئەندام» كەسانی «خاوەن پێداویستی تایبەتن»، «رەشپێستەكان» «سپی پێست» دەكرێت بگۆڕدرێن».

چەمكە كێبڕكێكارەكان

كێشەی گەورەتر ئەوەیە كەزۆرجار چەمكە سیاسییەكان دەبنە بابەتی مشتومڕی ئەكادیمی و ئایدۆلۆژی. وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا، زۆر حاڵەتی ناكۆكی لەنێوان ئەو كەسانەدا هەیە كەبانگەشەی پشتگیری لەهەمان بنەما یان بیرۆكە دەكەن. بۆیە ناكۆكی چەمكی خۆی یەكێكە لەسەنگەری سیاسەت. ئەم دۆخە لە هەوڵدان بۆ دیاریكردنی تێگەیشتنێكی دیاریكراو بۆ چەمكێك وەك ئەوەی كە لەڕووی بابەتییەوە دروستە، وەك دیموكراسی «راستەقینە»، ئازادی «راستەقینە»، دادپەروەری «راستەقینە» رەنگ دەداتەوە. رێگای رزگاربوون لەم جۆرە گەمژەییە. وێناكردنی لەلایەن دبلیو بی گالی (٦-١٩٥٥). بەبڕوای دبلیو، ناكۆكی لەچەمكەكانی وەك «دەسەڵات»، «دادپەروەری» و «ئازادی» هێندە جیددییە كەهەرگیز ناتوانرێت پێناسەیەكی بێلایەن یان جێگیر بۆ ئەم چەمكانە بكرێت، بۆیە قبوڵكردنی ئەو چەمكانە وەك «چەمكێكی كێبڕكێكار لەبنەڕەتدا». پێویستە لەبنەڕەتدا هەر زاراوەیەك چەندین چەمكی دژ بەیەك لەخۆدەگرێت، كە هیچیان ناتوانرێت بڵێین مانای راستەقینەی ئەو زاراوەیەن. بەڵام دانپێدانان بەوەی كەچەمكێك «لەبنەڕەتدا جیاوازە»، وازهێنان نییە لەهەوڵدان بۆ تێگەیشتن لێی، بەڵكو دانپێدانانە بەوەی كە ئەم وشانەو پێچەوانەكانی ئەو چەمكە بەیەكسانی رەوان.

ئەو بیرۆكەیەی كە خراوەتەژێر رەخنە، چەمكەكانیان فرەلایەنەن یان «لەبنەڕەتدا جیاوازن» لەلایەن زۆرێك لەفەیلەسووفان رەخنەی لێگیراوە، دیارترینیان تێرێنس بۆڵ (1988). مشتومڕێكی دوولایەنە لەسەر ئەم بابەتە خراوەتەڕوو.

یەكەم: ئەوەمان بیردەخاتەوە كەزۆرێك لەتیۆریستەكان كەهەوڵی جێبەجێكردنی بیرۆكەكانی گالیك دەدەن (وەك ئەوەی لۆقاس لەگەڵ «هێز»دا دەیكات) زۆرجار لایەنگری لێكدانەوەی پەسەندكراوی خۆیانن بۆ چەمكێك و ئەوانی دیكە رەتدەكەنەوە. قبوڵنەكردنی ئەوەی كەهەموو وەشانی چەمكێك بەیەكسانی رەوایە، بووەتە هۆی سووتەمەنی گفتوگۆو مشتومڕی بەردەوام، كەڕەنگە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی یەك چەمك و قبوڵكراو لەهەندێك كاتدا لەداهاتووش زیاتری لێ بكەوێتەوە. بەواتایەكی تر هیچ كام لەم دوو چەمكە لەبنەڕەتدا دژبەیەك و دژ بەیەك نین.

دووەم: هێڵی دووەمی ئارگومێنتەكە ئەوەیە كەشیكارییەكەی گالی بنەمایەكی مێژوویی نییە. بۆ نموونە هەندێك چەمك كەئێستا مشتومڕیان لەسەرە، سەردەمانێك بەشێوەیەكی بەرفراوان وەرگیراون. روونە كەمشتومڕە بەرفراوان و قووڵەكانی ئەمڕۆی دەوروبەری دیموكراسی تەنیا بەهاوبەشی لەگەڵ ڕەوتە ئایدیۆلۆژییە نوێیەكان لەكۆتایی سەدەی هەژدەهەمەوە سەریانهەڵداوە. بۆیە گونجاوە ئاماژە بەچەمكە ناكۆكەكان بكرێت وەك چەمكە ناكۆكەكانی «لە ئێستادا» لە (2023) یان چەمكە ناكۆكەكانی «ڕێكخراو» لە ساڵی (1990).

كێشەی كولتووری چەمكەكان

كێشەیەكی كۆتایی لەگەڵ چەمكەكاندا، كولتوری چەمكەكانە. ئەم دۆخە كاتێك سەرهەڵدەدات كە چەمكەكان وەك ئەوەی بوونێكی جیاوازو كۆنكرێتی بن لەو كەسانەی كە بەكاریاندەهێنن مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت. بەواتایەكی تر، زانست نەك وەك ئامرازێك بۆ تێگەیشتن لە شتەكان، بەڵكو وەك خودی شتەكان مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت. ماكس وێبەر (١٨٦٤-١٩٢٠) هەوڵیدا ئەم كێشەیە چارەسەر بكات بەپۆلێنكردنی هەندێك چەمك وەك «جۆری ئایدیاڵ». جۆری ئایدیاڵ چوارچێوەیەكی فیكرییە كە لەڕێگەیەوە دەتوانرێت مانای كۆنكرێتی لە واقیعی بێكۆتایی و ئاڵۆز دەربهێنرێت بەگەیشتن بەلوتكەیەكی لۆژیكی. واتە جۆرە ئایدیاڵەكان ئامرازی روونكردنەوەن نەك هاوشێوەكردنی واقیع؛ یان واقیع لەناو نابەن و ئایدیاڵێكی ئەخلاقی دابین دەكەن. بەم پێیە چەمكەكانی وەك «دیموكراسی»، «مافی مرۆڤ» و «سەرمایەداری» زیاتر نوانس و یەكگرتوون لەو واقیعە نامەعنەویەی كە بەمەبەستی وەسفی دەكەن. وێبەر خۆی وەك جۆرێكی ئایدیاڵ مامەڵەی لەگەڵ دەسەڵات و بیرۆكراسی دەكرد. گرنگی ناسینی هەندێك چەمك وەك جۆری ئایدیاڵ ئەوەیە كە جەخت لەوە بكەینەوە كەچەمكەكان تەنیا ئامرازی شیكارین. هەر لەبەر ئەم هۆكارە باشترە چەمكەكان یان جۆرە ئایدیاڵەكان كەم تا زۆر وەك «بەسوود» بیربكرێنەوە نەك تەنها «راست» یان «درۆ». گرنگی ناسینی هەندێك چەمك وەك جۆری ئایدیاڵ ئەوەیە كەجەخت لەوە بكەینەوە كە چەمكەكان تەنیا ئامرازی شیكارین. هەر لەبەر ئەم هۆكارەش باشترە چەمكەكان یان جۆرە ئایدیاڵەكان كەم تا زۆر وەك «بەسوود» بیربكرێنەوە نەك تەنها «راست» یان «درۆ». گرنگی ناسینی هەندێك چەمك وەك جۆری ئایدیاڵ ئەوەیە كە جەخت لەوە بكەینەوە كە چەمكەكان تەنیا ئامرازی شیكارین. هەر لەبەر ئەم هۆكارە باشترە چەمكەكان یان جۆرە ئایدیاڵەكان كەم تا زۆر وەك «بەسوود» بیربكرێنەوە نەك تەنها «راست» یان «درۆ».

چەمكە سیساییەكان لەپۆستمۆدێرنتە

سروشتی ئەگەری چەمكە سیاسییەكان لەلایەن بەناو تیۆریستەكانی پۆستمۆدێرنیستییەوە زیاتر جەختی لەسەر كرایەوە. ئەوان هێرش دەكەنە سەر گەڕانی «تەقلیدی» باو بۆ بەها گشتگیرەكان كە لەلایەن هەمووانەوە وەرگیراون وەك پێشگریمانەیەك كە خاڵێكی بەرز هەیە كە دەتوانرێت لێیەوە حوكم لەسەر هەموو بەها و پاڵنەرەكان بدرێت. ئەوەی كە ناكۆكییە بنەڕەتییەكان سەبارەت بە شوێنی ئەم خاڵە بەرزە بەردەوام نابێت، مانای ئەوەیە كە فرەچەشنییەك لەتێڕوانینە سیاسی و ئەخلاقییە رەواكاندا هەیەو زمان و چەمكە سیاسییەكانمان تەنیا لەچوارچێوەی ئەو چوارچێوەیەدا رەوان كەتێیدا دروست دەبن و بەكاردەهێنرێن.

رەخنەگری بودایی بۆ چەمكەكان

بەڵام پێدەچێت رادیكاڵترین رەخنەی چەمكەكان لەفەلسەفەی ئایینی بودایی مەهایانادا داڕێژرابێت. ئەم فەلسەفەیە جیاوازی دەكات لەنێوان راستی «كاتی» كە پشت بەڕەزامەندی گشتی دەبەستێت بۆ پێكهێنانی گرێبەستێكی فەرمی بۆ جێبەجێكردنی چەمكەكان بە شێوەیەكی دیاریكراو و راستی «رەها» كە ڕاستەوخۆ لەڕێگەی ئەزموونەوە دەچێتە ناو واقیعەوەو بەو هۆیەوە چەمكسازی تێدەپەڕێنێت. لەم روانگەیەوە هەر بیركردنەوەیەك هەمان دانەوێڵەی واقیعە، جۆرێك لەوەهم پێكدەهێنێت. هەروەك چۆن قوتابخانەیەكی بودایی مەهایانا - لە وەرگێڕەوە) دەڵێت، بەبیركردنەوە لەپەنجە بۆ ئاماژە ناسینی مانگ وەك خودی مانگ، ئێمە لەمەترسیداین، ئەگەر بیر لەتەنەكانیش بكەینەوە وەك تەن.

ئەنجام

بەكورتیی دوای وردبوونەوە، لەجۆرییەتی و لێكدانەوەو ماناكردن و شیكاریی كردن بۆ چەمكەكان بەگشتی و چەمكی سیاسی بەتایبەتیی، بەو ئەنجامە گەیشتم كەپڕاكتیك و بەها، دوو جەمسەری جودان بۆ بە ماناكردنی چەمەكەكان. بەپێی قۆناغ و پێویستییەتی مێژوویی هەر چەمكێك راڤە و لێكدانەوەی بەپێی وستی دەسەڵاتخوازیی سیستەم و سیاسەتكاری كۆمەڵگەكان و جارێكی دیكە خۆی دەخاتەوە بەر راڤەكاری و مشتوومڕی نوێ بۆ لێكدانەوە و هاودژییەتی خۆی دەخاتەڕوو، ئەمەش دەبێتە هۆیی مشتوومڕو و پێكدادانی بیرۆكەخوازان و بەپێی هێزی شەڤۆیی لایەكی هاودژ بە شێوەیەكی كاتی و بۆ قۆناغێكی دیاری كراو یەكلایی دەبێتەوە.

سەرچاوەكان:

عەرەبی

- موسوعە المفاهیم اڵاساسیە فی العلوم الإنسانیە والفلسفە.  تألیف : محمد سبیلا, نوح الهرموزی. دار الكتاب 2017.

- كتاب علم المنگق المفاهیم والمصگلحات الجز‌و اڵاول التصورات محمد حسن مهدی بخیت ، تحمیل مباشر من موقع المكتبە نت أكبر مكتبە كتب ، وقرا‌وە أونلاین كتب الكترونیە PDF مجانیە2013.

فارسی

- کتاب سیاست. نینویسنده: اندرو هیود اندرو هیود. مترجم : عبدالرحمن عالم. انتشارات: نشر نی نشر. سال انتشار: 1401

-   فلسفه سیاسی. نویسنده: ێ‌دام سویفت. مترجم: پویا موحد. نوبت چاپ٣. سال نشر:١٣٩٧. تولید کننده: ققنوس.

- کتاب «خاستگاه مفاهیم سیاسی جدید در دوران میانه» به همت سیدعلیرچا بهشتی و کامیار صفایی توسگ نشر روزنه منتشر شده است.

ئینگلیزی

- Political Concepts And Political Theories 1st Edition by Gerald Gaus (Author), Gerald F. Gaus (Author) July 1, 2000.

- Political Ideas and Ideologies (Understanding Political Theory: Major Concepts and Debates)

AUTHOR:         O.P. GAUBA. PUBLISHER:       MAYUR BOOKS, NEW DELHI PUBLISHER:MAYUR BOOKS, NEW DELHI  LANGUAGE: ENGLISH.